قازاقتىڭ «ءۇش ءجۇز» ءسوزىنىڭ اتاۋى مەن تاريحى
ويتكەنى بىزگە جەتكەن تاريح دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، ەلدى ۇشكە ءبولىپ باسقارۋ ءداستۇرىنىڭ تىم ەرتەدەن، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى ءۇشىنشى عاسىردان - حۇننۋلار (حۇندار) زامانىنان بەرى بار ەكەنىن جانە ونىڭ ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلە جاتقانىن كورەمىز.
مىسالى، حۇننۋلاردىڭ ۇلى ءتاڭىر قۇتى مودە ءوزى جاۋلاپ العان ۇلان-عايىر جەردى ۇشكە ءبولىپ، ەلدىڭ شىعىس جاعىن ءوزىنىڭ بالاسىنا، باتىس جاعىن باۋىرلارىنا باسقارتادى، ال وسى ەكەۋىنىڭ ورتاسىنداعى ولكەنى ءوزى يەلەنەدى.
ەل بيلەۋدىڭ وسى ءتاسىلىن شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ (687-744ج. ج.) قاعاندارى ەلتەرىس (قۇتلىع)، موچجو (قاپاعان)، موگيليان (بىلگە) ودان ءارى جالعاستىردى. تۇرىك قاعاناتىنان كەيىن تاريح ساحناسىنا شىققان قازىرگى قازاقستان جەرىندەگى مەملەكەتتەر: تۇركەشتەر دە، قارلىقتار دا، قاراحاندىقتار دا ءداستۇرلى ۇشكە ءبولىپ باسقارۋدى قابىلداعان.
تۇركى مەملەكەتىنىڭ ورنىنا بيلىك قۇرعان شىڭعىس حان دا، وزىنە باعىنعان تۇرىك ەلىن ۇشكە ءبولدى. ولار: جوشى - بيلىك جەرى، شاعاتاي - بيلىك جەرى، ۇگەدەي - بيلىك جەرى. شىڭعىس حان بالالارى دا وسى ۇشكە ءبولىپ باسقارۋ ءتاسىلىن قولداندى. تاۋكە حاننىڭ دا قابىلداعانى بەلگىلى. ءبىراق نەگىزگى بيلىك تىزگىنى ۇلكەن وردانىڭ ءوز قولىندا قالىپ وتىردى.
قازاق جەرىنىڭ ءۇش جۇزگە (ءۇش ورداعا): ۇلى، ورتا جانە كىشى جۇزگە ءبولىنۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى سىرتقى جانە ىشكى جاعدايعا بايلانىستى بولدى. بىرىنشىدەن، قازاق جەرىندە 100 جىلدان اسىپ تۇسكەن جوڭعار شاپقىنشىلىعى ءجۇرىپ جاتتى، وعان قوسا رەسەي يمپەرياسىنىڭ جانە ورتا ازيالىق حاندار قولداپ ورشىتكەن، سۇلتانداردى ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەسكە ايداپ سالعان ساياساتتان بولدى. ەكىنشىدەن، توقا تەمىر ۇرپاعىنان تارايتىن قازاق سۇلتاندارىنىڭ، بيلەر مەن رۋ باسىلارىنىڭ اراسىنداعى مال جاياتىن جايىلىم جەردىڭ ازايۋىنا بايلانىستى ءوزارا تالاس، قاراما-قايشىلىقتان تۋعان دەۋگە بولادى.
قازاق جەرىن ءۇش ورداعا (جۇزگە) ءبولىپ باسقارۋ دەگەن شەشىم تاۋكە حان ولگەن سوڭ 1718-جىلى ساياسي شەشىمىن تاپتى. بۇل شەشىم ءبىرتۇتاس قازاق جەرىن، حاندىعىن ءۇش اكىمشىلىككە ءبولىپ، ساياسي جاعىنان بىتىراڭقى ەتۋگە اكەلىپ سوقتى. ال كەيىننەن ول قازاق ەلىنىڭ باسقالارعا بوداندىققا تۇسۋىنە نەگىزگى سەبەپ بولدى. ءبىراق ەسكە سالا كەتەتىن ءبىر ماسەلە: اتا ءداستۇرى بويىنشا، ۇلى ءجۇزدىڭ ەڭ سوڭعى رۋى، ورتا ءجۇزدىڭ نەمەسە كىشى ءجۇزدىڭ ەڭ الدىڭعى رۋىنان بيىك تۇردى.
مىناداي جاعدايلاردا: 1) اسكەري تارتىپتەگى ورىندى انىقتاۋدا؛ 2) سوعىس تابىستارىن بولۋدە؛ 3) ۇيگە كىرىپ ، تورگە شىعاردا؛ 4) مەرەكەلىك جيىنداردى اشۋدا؛ 5) سوعىس جاريالاۋ مەن بەيبىت كەلىسىمدەر تۋرالى شەشىم قابىلداۋدا ت. ب. ماسەلەلەردە ۇلى ءجۇز ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن قازاق حاندىعىندا ساقتادى.
ال ءۇش ءجۇز اتاۋى وردا تەرمينىنىڭ ماعىناسى رەتىندە قاعاز بەتىنە تۇسكەن ەڭ العاشقى جازبا دەرەك ورىس پاتشاسىنىڭ قازاق دالاسىنا جىبەرگەن ەلشىسى مامەت (قۇتلىمبەت) تيەۆكەليەۆتىڭ سىرتقى ىستەر القاسىنا 1732-جىلى 5- قاڭتارىندا جازعان حابارلاماسىندا ايتىلدى، وندا: «قازاق ورداسى ەجەلدەن ۇشكە، ناقتىراق ايتساق، ۇلكەن، ورتا جانە كىشى ءجۇز دەپ بولىنەدى»، - دەيدى.
قازاق حالقىنىڭ بولىنبەيتىن ءبىرتۇتاس حالىق ەكەندىگىن پاتشالىق رەسەيدىڭ بەلگىلى عالىمدارى دا مويىندادى. قازاقستاندى باسقارۋ تۋرالى ەرەجەلەردە: «جەرگىلىكتى جاعدايدىڭ قاجەتتەرى مەن حالىقتىڭ تۇرمىسىن زەرتتەۋگە قاراعاندا قازاقتار، ءوزىنىڭ شىعۋ تەگى، ءدىن تۋرالى، ءتىل جانە تۇرمىس سالتى جونىنەن ءبىر حالىق بولىپ تابىلادى»، - دەگەن. ولاي بولسا، ءۇش ءجۇزدىڭ قازاقتارى ءبىر قازاق اتىن قۇرايدى.
قورىتا كەلگەندە، قازاق وردالارىنىڭ ۇشكە ءبولىنىپ اتالۋى ەجەلگى زاماننان بار ءداستۇر: اسكەردى، مەملەكەتتى اكىمشىلىك تۇرعىدان باسقارۋ جۇيەسىنەن بولعان. ەشقانداي ەتنيكالىق ماعىناسى جوق، تەك قانا جەرگە، ايماقتىق توپتاسۋ مەن باسقارۋدان تۋعان تەرمين.
massaget.kz
