قاسىمحان شانين ءارى اكتەر ءارى رەجيسسەر ەدى

استانا. قازاقپارات - قازاق ونەرىنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، قىزىلوردادا اشىلعان قازاقتىڭ تۇڭعىش تەاترىنىڭ ديرەكتورى ءارى كوركەمدىك جەتەكشىسى بولعان جۇمات شانيننىڭ ۇلت تەاترىن قۇرۋ جۇمىسىنا ارالاسىپ، بەرىك ىرگەتاسىن قالاعانى كوپشىلىككە ءمالىم.

 نەبارى وتىز بەس جاسىندا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى اتانىپ، رەجيسسەرلىق دارىنى جارقىراي اشىلعان، ەڭبەگى قازاق، قىرعىز، رەسەي كورەرمەندەرىنىڭ ءادىل باعاسىن العان جۇمات ءوز وتباسىندا دارىندىلىعىمەن ەرەكشەلەندى. ونىڭ جۇبايى جانبيكە دە تەاتر اكتريساسى ەدى.

وتىز جەتىنشى جىلعى ءناۋباتتىڭ قۇربانى بولعان جۇمات پەن جازىقسىز كارلاگقا (قاراعاندىداعى جازا لاگەرى - رەد.) ايدالعان جانبيكەنىڭ تاعدىرىنىڭ تۋعان-تۋىسقاندارعا اسەرى از بولعان جوق.

جۇماتتىڭ تۋعان ءىنىسى اكىشتى بالا- شاعاسىمەن جەر اۋداردى. تاعدىر تاۋقىمەتىن كورگەن وتباسى شىمكەنت شاھارىنا كەلىپ قونىس تەپتى.

باياناۋىل وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن قاسىمحان اكىش ۇلى شانين ۇلتتىق تەاتر ونەرىنىڭ جولباسشىسى بولعان جۇماتتىڭ ءىنىسىنىڭ بالاسى. جۇمات پەن اكىشتىڭ ونەرگە قۇشتارلىعى قاسىمحانعا اۋىستى. «ات تۇياعىن تاي باسادى» دەمەكشى، كيەلى ونەردى ءومىرىنىڭ مانىنە اينالدىرىپ، ءوزىنىڭ اكتەرلىك قابىلەتىن قاراپايىم ساحنادا شىڭداعان قاسىمحان ءبىلىم ىزدەپ، لەنينگرادتاعى وستروۆسكي اتىنداعى تەاتر كوركەمونەر ينستيتۋتىنىڭ رەجيسسەرلىق بولىمىنە وقۋعا تۇسەدى. تاجىريبەلى ۇستازدار گينزبۋرگ، گۋتمانوۆيچ، رادۋن سىندى ونەر يەلەرىنەن ءدارىس الىپ، ساحنا سىرىن ۇققان ول شىمكەنتكە قايتا ورالادى.

قاسىمحان قالا ساحناسىندا شاكەن ايمانوۆتىڭ «اباي» سپەكتاكلىندە ميحايلوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «امانگەلدى» سپەكتاكلىندە مۇڭايتپاس، كونستانتين سيمونوۆتىڭ «پراگا كاشتانى اياسىنداسىندا» جوكيچ، ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ «مايرا» پەساسىندا ءدۇربىت رولدەرىن شەبەر وينادى.

اكتەر قاسىمحان شانيننىڭ شوقتىعى بيىك جۇمىسى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «شوقان ءۋاليحانوۆ» سپەكتاكلىندە شوقاننىڭ بەينەسى.

1958 -جىلى الماتىدا وتكەن «تەاتر كوكتەمى» فەستيۆالىندە بۇل قويىلىم ەرەكشە باعالانىپ، قاسىمحان شانين فەستيۆال لاۋرەاتى اتاندى.

ول «قازاق فيلم» ستۋدياسى تۇسىرگەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بوتاگوز» فيلمىندە بۇركىتبايدىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قاراش-قاراش» وقيعاسى فيلمىندە ءتىلماشتىڭ ءرولىن شەبەر وينايدى.

ال 1960 -جىلدان باستاپ قاسىمحان رەجيسسەر رەتىندە «شۇعا»، «جاياۋ مۇسا»، «تاۋ قىزى»، «امانگەلدى» سىندى سۇبەلى شىعارمالاردى تاماشا ساحنالاپ، تەاتر داڭقىن ارتتىرادى. سۋرەتكەردىڭ مۋزىكا سىرىن تەرەڭ يگەرگەندىگى تەاتر ونەرىنە قوسقان ۇلەسى دەسە دە بولعانداي.

قاسىمحاننىڭ ونەر قولتاڭباسىنا ەرەكشە شىعارماشىلىق قابىلەت، كوركەمدىك تۇتاستىق، جوعارعى ىرعاق ءتان ەدى.

جەتىساي تەاترىنىڭ نەگىزىن قالاپ، حالىق تەاترىنىڭ دايىنداعان «قىز جىبەك» سپەكتاكلىن كرەمل ساحناسىنا كورسەتۋىنە، «جالبىر» سپەكتاكلىمەن ايماقتىق فەستيۆالدە جەڭىمپاز اتانۋىنا كۇش- جىگەر جۇمساعان قاسىمحان شانين ءوز زامانىنىڭ ونەر جاناشىرى، جاڭالىق جارشىسى.

قاسىمحان شەبەر اكتەر ءارى رەجيسسەر بولۋىمەن قاتار اۋەلەتىپ ءان سالاتىن انشىلىك ونەرىمەن ەرەكشەلەنگەن. ول امىرە شىرقاعان «اعاش اياق» پەن «بۇركىتبايدىڭ» ءانىن شەبەر ورىندايتىن. وسى ورايدا بەلگىلى تەاتر رەجيسسەرى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى بايتەن وماروۆتىڭ ونەردەگى جولداسى قاسىمحان شانين جايلى ءوز كەزىندە ايتقان ەستەلىگىنە نازار اۋدارايىق:

بايتەن: قاسىمحان ءوزى ايرىقشا ازامات ەدى. ءبىر باعىتتا ەمەس، جان- جاقتى. ءبىر جاعىنان جاقسى مۋزىكانت، ءانشى، اكە- شەشەسى دە ونەرلى. اتاقتى جۇمات شانيننىڭ تۇقىمدارى عوي.

 ماعان جاقىن بوپ جۇرەتىنى مىنادان بەلگىلى. ءبىز سەمەيدە تۇرامىز. ءبىر كۇنى ۇيگە كەلسەم نەشە ءتۇرلى چەموداندار ءۇيۋلى تۇر. سويتسەم، بۇلار سوناۋ قارقارالىدان ءبىزدىڭ ۇيگە تۇسكەن قاسىمحاننىڭ اۋلەتى ەكەن. قاسىمحانمەن تاشكەنتتە بىرگە وقىدىق. بۇنىڭ اياق استىنان تاۋىپ كەتۋى ەرەكشە دارىندىلىعىنان بولاتىن.

 ءبىر كۇنى كوشەدە كەلە جاتساق ءبىر سوقىر قايىر سۇراپ تۇر ەكەن. قولىندا گارمونى بار، «مەن مىناعان اقشا جيناپ بەرەيىن» دەپ، تاشكەنتتىڭ ورتاسىندا ونىڭ گارمونىن الىپ، شاپكاسىن جايىپ قويىپ، كوزدى اقيتىپ جىبەرىپ شىرقادى- اي كەپ. وندا تاتارشا، ءارتۇرلى اندەردى ايتادى. جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە شاپكاسى اقشاعا ءۇيىلىپ قالدى. سوقىردىڭ اقشاسىن قولىنا بەرىپ جۇرە بەردىك.

 تاعى ءبىر ءجايت، تاشكەنتتە جۇرگەندە ءوزىنىڭ جاقسى كورگەن قىزى بولدى. سوعان بارىپ، تۇنگى ەكىلەردە سەرەنادا ايتاتىن.

سەمەيدە «بوتاگوز» فيلمىنە ءتۇسىپ، بۇركىتبايدى وينادى. سوندا ىلعي ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ جاتاتىن. جاس كەزىمىز. اي جارىق. ول ماعان «تاتارلاردى وياتايىق» دەدى. اككوردەوندى الىپ، تۇنگى ەكىدە ۇيدەن شىقتىق. شىرقاپ كەلە جاتىرمىز. وندا كىشكەنتاي ۇيلەر عوي ءبارى. قاقپالار جابىق تۇرادى، ونشاقتى كوشەنى ارالادىق. سودان ءبىر ۋاقىتتا تەرەزەلەردىڭ قاقپاعى اشىلا باستادى. نەسىن ايتاسىڭ، ەكى ساعاتقا جۋىق ولەڭ ايتىپ جۇردىك، كوشە تۇرعىندارى بىزگە ىلەسىپ بىرگە ءان سالدى. تاتار اندەرىن شەبەر ورىندايتىن. ءسويتىپ، تاتارلار كوشەسى وياندى. ونداي ءىس ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.

سپەكتاكل ويناعاندا ونەرگە جان- تانىمەن بەرىلەتىن. ول ۇلكەن ادامگەرشىلىك يەسى ەدى. ايتقانىنان قايتپايتىن، بىرەۋدىڭ ىعىندا جۇرمەيتىن ەدى. ونەردە ءوزىنىڭ جولىن ىزدەپ، ءوزىنىڭ باعىتىمەن جۇرە ءبىلدى. سوندىقتان ونى ەل وتە سىيلادى. بالا- شاعالارى دا وتە دارىندى بولىپ ەرجەتتى. قاسىمحان از ۋاقىت ءومىر سۇرسە دە ونەردە ءوز ءىزىن قالدىردى. دارىندىلىعى ارقىلى بىلگەن ادامداردىڭ ەسىندە قالدى» - دەگەن ەدى بايكەن اعامىز كوزى تىرىسىندە.

بەلگىلى جازۋشى قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ شىمكەنتتە كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ جۇرگەن كەزىندە قاسىمحانمەن جاقىن جولداس بولعانىن باياندايدى: «ول كەزدە تەاتردىڭ دۇركىرەپ تۇرعان كەزى. سەيىت تاسماعامبەتوۆ، مۇحتار وتەبايەۆ، بيكە سەرىكبايەۆا، اكىش پەن ماكىش شانيندەر، ايشا ابدۋللينالار ونەر كورسەتەتىن. تەاتردىڭ باس رەجيسسەرى اۋباكىر وردابايەۆ ايتقانىن ەكى ەتكىزبەيتىن ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى ەدى. ال ەكىنشى رەجيسسەر قاسىمحان شانين بولاتىن. قاسىمحان مەنىڭ «كاپىرزادا وقيعاسى» دەگەن پەسامدى قويدى. ول وتە وجەت، باتىل، اقكوڭىل جان ەدى. العان بەتىنەن قايتپايتىن. قاسىمحاندا قايراتتىلىق باسىم بولاتىن.

قاسىمحان اسا قاراپايىم، ورتا بويلى، اشاڭ ءجۇزدى، قيمىلى شيراق، باستاعان ءىسىن تەز تىندىراتىن، ەتى ءتىرى جىگىتتەردىڭ ءبىرى ەدى» - دەپ ەسكە العان.

قاسىمحان شانيننىڭ كۋرستاسى، ق ر حالىق ءارتىسى اقساقال قالمىرزايەۆ:

 - قاسىمحانمەن قاتار وقىپ قانا قويماي، جۇمىستى دا بىرگە ىستەدىك. ول باعارا حالىق تەاترىنىڭ بازاسىندا جەتىساي تەاترىن قۇردى. اتاقتى شانيندەر اۋلەتى شەتىنەن ونەرپاز ەدى. اكەسىنىڭ اعاسى جۇماتتىڭ اقتالۋى ءۇشىن قۇجاتتاردى جيناپ، تيىستى ورىندارعا تاپسىرىپ، قانشاما جانتالاسىپ ءجۇردى. اتتەگەن- ايى، حالىق جاۋى رەتىندە ۇستالعان جۇماتتىڭ سوڭىنان اقتالىپ، وبلىستىق تەاترعا ەسىمى بەرىلگەن اقجارىلعاپ كۇنگە جەتە المادى، ومىردەن ەرتە ءوتتى. 1956 -جىلى شوقاننىڭ بەينەسىن ساحنادا تۇڭعىش سومداعان قاسىمحان بولدى. شاكەن ايمانوۆ ونى «بوتاكوز» ، «قاراش- قاراش» ، «الدار كوسە» فيلمدەرىنە ءتۇسىردى، - دەپ ەسكە العان ەدى.

ارينە، ۇرپاق ءۇشىن اتا-انانىڭ ورنى ەرەكشە. قاسىمحان شانيننىڭ تۇڭعىش پەرزەنتى رايحان اياۋلى اكەسى جايلى بىزگە بەرگەن سۇحباتىندا ويىن بىلايشا ورتاعا سالعان ەدى:

اكەمدى ويلاسام جۇرەگىم جۇدەيدى. ول كىسى ونەر ءۇشىن جاراتىلعان جان ەدى. ءوزى بالاجان، وقىمىستى ەدى. اكەمىز ونەر ساپارىمەن كەتكەندە ساعىناتىنبىز. كينوعا تۇسۋگە كەتكەندە مەنى وزىمەن بىرگە الا كەتەتىن.

ەسىمدە قالعان ءبىر ءجاي - مەن كىشكەنە كەزىمنەن اكەمنىڭ ويناعان رولدەرىن جاتقا بىلەتىنمىن.

شوقان ءۋاليحانوۆ اكەمنىڭ ءسۇيىپ ويناعان ءرولى ەدى، وسى سپەكتاكلمەن لەنينگرادقا دا بارعانبىز. سوندا اكەممەن بالدا بيلەپ، ءوزىمدى ناتاشا روستوۆاداي سەزىنگەنمىن.

- قاسىمحان اعامىزدىڭ ءبىزدىڭ التىن قورىمىزدا ءتورت- بەس ءانى عانا بار ەكەن. ۇرپاعىنىڭ ىشىندە اكە جولىن قۋعاندار بار ما؟

- جۇمات اتامنىڭ بالاسى راۋىپبەك اعامىز كاسىبي سكريپكاشى بولاتىن.

- تاريحي جاعدايلار ءوز كەزىندە ءار وتباسىنا اسەرىن تيگىزدى عوي. ءسىز ءبىر سوزىڭىزدە اجەم جانبيكە حالىق جاۋىنىڭ ايەلى دەپ ەسەپتەلىپ، كوپ مەحنات كوردى دەپ ەدىڭىز...

- جازۋشى رىمعالي نۇرعاليەۆ شانين اۋلەتىن زەرتتەپ، ەكى كىتاپ جازدى. ءبىرىنشى كىتابى «تالانت تاعدىرى»، ەكىنشى كىتابى «جۇمات شانين» دەپ اتالادى. «قازاق فيلمنىڭ» ۇيعارۋىمەن رەجيسسەر اياعان شاجىمبايەۆتىڭ «جۇمات شانين» جانە 2006 -جىلى «حابار» اگەنتتىگىنىڭ تۇسىرۋىمەن «قاسىمحان شانين» دەگەن دەرەكتى فيلمدەرى ءتۇسىرىلدى.

- اجەڭىزدىڭ تاعدىرى نە بولدى؟

- اجەمىز 1958 -جىلعا دەيىن گۋلاگ-تا (ك س ر و- دا 1934 - 56 -جىلدارى ايىپتالۋشىلاردىڭ جازاسىن وتەۋ ورىندارىنا باسشىلىق ەتكەن ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ ءبولىمى - رەد.) وتىردى. كەلگەن سوڭ ءبىر جىلدان كەيىن قايتىس بولدى.

- اجەڭىزدىڭ كورگەنى بەينەت بولىپتى. ال قاسىمحان اعامىز پەسا ويناۋ بارىسىندا وبرازدى انمەن ارلەپ، ءوز مۇمكىندىگىن كورسەتە الدى ما؟

- «جاياۋ مۇسا» سپەكتاكلىن ويناعاندا ءوزى رەجيسسەر بولدى جانە قولىنان دومبىراسىن تۇسىرمەي، جاياۋ مۇسانىڭ بەينەسىن سومدادى.

«جالبىر»، «شۇعا»، «جاياۋ مۇسا» سپەكتاكلدەرى شىمكەنت تەاترىندا قويىلدى. جەتىساي تەاترىنىڭ قۇرىلۋىنا اتسالىسقان دا اكەم ەدى.

 1968 -جىلى «قىز جىبەك» پەن «جالبىر» سپەكتاكلدەرىن ماسكەۋدە كرەملدە قويدى.

 - ءبىر اكەدەن ءۇش قىز، ءبىر ۇل وربىگەن ەكەنسىزدەر. ونەردى ۇستاعان ۇرپاق بار ما؟

- ءوزىم 1969 -جىلى «تاقيالى پەرىشتەدە» ايمان دەيتىن قىزدىڭ ءرولىن وينادىم، ءىنىم بولات شانين ماسكەۋدىڭ شەپكين اتىنداعى ۋچيليشەسىن ءبىتىرىپ، مادەنيەت سالاسىندا قىزمەت ەتەدى. ءوز بالام ارمان مىرزاعاليەۆ ماسكەۋ كونسەرۆاتورياسىن ءبىتىرىپ، نيۋ-يورك قالاسىندا تۇرادى. بىرنەشە حالىقارالىق بايقاۋلاردىڭ لاۋرەاتى. ايجان دەگەن نەمەرەسى الماتى كونسەرۆاتورياسىن ءبىتىرىپ، تەاتر سالاسىندا ەڭبەك ەتەدى.

- ونەر جالعاسىن تاپتى دەيسىز. بۇل ەندى ۇلكەندەردىڭ سالىپ كەتكەن سارا جولى عوي. ال ەندى اكەڭىزدىڭ دوس- جاراندارى جايلى نە ايتار ەدىڭىز؟

- قازاقتا «كەڭ بولساڭ، كەم بولمايسىڭ» دەگەن قاناتتى ءسوز بار ەمەس پە؟ اكەمىز كەڭ ادام ەدى، دوستىقتى قادىرلەيتىن. دوستارى شاكەن ايمانوۆ، گريگوري شۋحراي، نۇرعيسا تىلەنديەۆ، ءشامشى قالداياقوۆ، بايتەن وماروۆ، ابجال اسقاروۆ، مۇحتار وتەبايەۆ جانە سەيىت دوسماعامبەتوۆ سىندى زيالى ازاماتتار ەدى.

 - سىزدەردىڭ اتا-جۇرتىڭىز باياناۋىل جەرى ەكەن. بۇل كىسىلەردىڭ ونەرگە ىڭكار بولۋى تۋعان تابيعاتتىڭ اسەرى دە بولار؟

- جەرى قۇنارلى دا قاسيەتتى مەكەن عوي، مەنىڭ ۇلىم ارمان ەڭ العاش وسى كەرەكۋ جەرىندە ونەر سايىسىنىڭ جەڭىمپازى بولعان.

- قاسىمحان اعا نەشە جىل تەاتردا قىزمەت ەتتى؟

- اتامىزدى جەر اۋدارعاندا بىزگە جيىرما ءتورت ساعاتتىڭ ىشىندە الماتىدان كەتۋ كەرەك بولدى. 1938 -جىلى اۋلەتىمىزبەن اۋليەاتاعا شىققانبىز. تۇندە ۇيىقتاپ قالىپ، شىمكەنتتەن ءبىراق شىقتىق. اكەم الپىسىنشى جىلعا دەيىن جيىرما ءتورت جىلداي تەاتردا ەڭبەك ەتتى. العاش قاديشا بوكەيەۆا مەن ءامينا ءومىرزاقوۆالار دا سول جەردە ونەر جولىن باستاعان.

 - اكە جايلى ءبىراز اڭگىمەلەدىك. اناڭىز جايلى دا ايتا وتىرساق...

- انام سوفيا ءومىر بويى ۇستازدىق ەتتى. ءبىزدى تاربيەلەپ ءوسىردى، سۇلۋ ادام بولاتىن.

 1958 -جىلدىڭ 14 -مامىرىندا ماسكەۋدەن كەلگەن اتامنىڭ اقتاۋ قاعازىن الدىق. ءبارىمىز قۋانىپ، شاكەن ايمانوۆتان ءسۇيىنشى سۇرادىق.

اكەم اتام مەن اجەمدى جازىقسىز جازالاعانى ءۇشىن ىشتەي كۇيىنىپ جۇرەتىن، سونىڭ ءبارى جۇرەككە سالماق ءتۇسىردى عوي، نەبارى قىرىقتان جاڭا اسقاندا ومىردەن ءوتتى.

 قازاقتىڭ شوقانىن تۇڭعىش سومداپ، قازاق ونەرىنىڭ بيىگىنە شىعارعان دارىندى وڭتۇستىك جۇرتشىلىعى ەسكە الىپ قۇرمەتتەپ، جۋىردا شىمكەنت قالاسىندا قاسىمحان شانين تۇرعان ۇيگە قۇرمەت تاقتاسىن ءىلدى.

الىستاعان سايىن اسىلعا اينالعان تۇلپاردىڭ تۇياعى، اسىلدىڭ سىنىعى، ونەر وكىلدەرى جۇمات پەن جانبيكەنىڭ، اكىش پەن ماكىشتىڭ سوڭىنان ەرگەن قاسىمحان شانين دوسقا ادال، ونەرگە شىن بەرىلگەن، بالا- شاعاسىنا اسا قامقور جان ەدى. ءوزىنىڭ تار جول تايعاق كەشۋ عۇمىرىندا قاسيەتتى ونەردى شىڭداپ، ۇلتتىق تەاتردىڭ دامۋىنا اتسالىسىپ، ىرگەتاسىن قالاعان ءبىرتۋار دارىن يەسى قاسىمحان شانيننىڭ بيىل تۋعانىنا 90 جىل. نەبارى 44 جاستا دۇنيەدەن وزىپ، وزىمەن بىرگە ارمان- مۇراتىن ارقالاپ كەتكەن ونە يەسىنىڭ ءومىرى مەن ونەرى كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى- ونەگە.

 قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى التىن يمانبايەۆا