ايۋ سوققان بيتابار بالۋان

استانا. قازاقپارات - قازاق اراسىنا الىپ كۇش يەسى رەتىندە تانىلعان بالۋان بيتابار ەلباي ۇلى تۋرالى دەرەكتەر كوپ ەمەس. تەڭدەسسىز الىپتىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ الىنعان وقيعالاردى ۇسىنامىز.

ايۋ سوعۋى

ون بەس جاستامىن. ناعاشىلارىممەن بىرگە وگىزتاۋدى قىستاعانبىز. كورقىستاۋعا اعاش الۋعا كەلدىك. قىرباق قار بار. «قۇزدا ايۋ بار، قورقامىز» ، - دەيدى قوجالار. ءبىز اعاش قيىپ جۇرگەندە ءبىر تىكەننىڭ اراسىنان اقىرىپ ايۋ شىعا كەلدى. ۇلكەندىگى تورپاقتاي. احمەت باستاعان قوجالار قورقىپ قاشىپ كەتتى. مەن قاشقانمەن قايدا بارامىن. بالتامەن باسىنان سالىپ قالدىم. ايۋ ءولدى. جيىرمانىڭ ىشىندەگى كەزىم. « قىزىلتاستىڭ داراسى اتالاتىن شاتتاعى ءبىر جەردەن بۋ شىعىپ جاتىر» ، -  دەدى ءابىلداحان تورە. سويتسەك، ول ايۋدىڭ ۇڭگىرى ەكەن. بۋ شىعىپ جاتقان جەردى تەرەك قيىپ سالىپ بەكىتتىك تە، باسقا جەردەن ىس سالدىق. جان- جاعىنان تۇرتكىلەدىك. اقىرىپ ايۋ شىعا كەلدى، سويىلمەن ۇرىپ ولتىردىك.

سارتپەن كۇرەسى

كىرە تارتىپ ءجۇرىپ الاتاۋ، پىسپەك، توقپاق،  قىزىلجار، يمانپوستى كوردىم. 22-23 جاستاعى كەزىم. قالي، سقاق، نۇركەي دەگەن الاتاۋدىڭ بايلارىنىڭ كىرەسىن تارتامىز. ون جەتى قوس كىرەكەشپىز. سۇلەيمەن، قوشقار، الساي سالجان دەگەندەر بار. الاتاۋدا شابدان دەگەن باي قىرعىز قىز ۇزاتىپ توي جاسادى. سوندا كۇرەس بولدى. كۇرەستەن باسقا دا ويىندارى بولادى ەكەن. اۋەلى ات ۇستىندە سايىس بولدى، توقال نايزامەن نايزالاسادى. ءبىر قىرعىزدى ءۇيسىن جىگىتى نايزالاپ ءتۇسىردى. كەۋدەلەرىنە نايزا وتپەس ءۇشىن توبىنگى بايلايدى ەكەن. بالۋان كۇرەسى باستالدى. ءداۋتابان سارى شىقتى. اۋلانىڭ ىشىنە قۇم توسەلگەن. «بالۋانعا شىعاتىنىڭ بار ما؟ » -  دەپ ءۇش رەت ايعايلاعاندا ەشكىم شىقپاسا بايگىنى الىپ جۇرە بەرەدى ەكەن. ۇزىن، ەڭگەزەردەي سارت وتىر. بايگىگە كۇرىش، قانت- شاي، كەزدەمە تىگىلگەن، ونى دا ءۇيىپ قويىپتى. كىرەشىلەردىڭ ىشىندە الۋەتتىسى سىرت ارالبايىنا سىڭگەن قاراكەسەك ءبايبورى سازان دەيتىن، ارالباي اعىبايدىڭ ومارى. ولار دا مەن سياقتى 18 بۇت جۇك كوتەرەدى. ءبىر توعاناق تۇيە جۇگى 18 بۇت بولادى. ءبىز ونى بولشەكتەمەي تۇيەگە ارتا بەرەمىز. قالىبەك تالاس قوشقار مەن سالجان انا ەكەۋىنە: «سەندەر بيتاباردان گورى قاتقان تۇياقسىڭدار عوي، سارتقا ەكەۋىڭنىڭ ءبىرىڭ شىق!» -  دەدى. ءبىز كىرەسىن تارتىپ جۇرگەن سقاق باي: «ءداۋتابان جىقتىرمايدى. جول ادامىسىڭدار، مەرت بولاسىڭدار» ، -  دەپ بەزەكتەدى. ەكى كوزىم كەزدەمەدە. باسقاسى شىقپاعان سوڭ شەشىنىپ ءجۇرىپ بەردىم. ۇستىمدە ماي- ماي شەكپەنىم بار. « قىزىڭدى ۇرايىن، ءبورى باۋىرىن جەگەن ارعىننىڭ دامەسىن قارا، داۋتابانمەن كۇرەسكەلى بارادى» ، -  دەپ كۇلىپ جاتىر جينالعان توپ. ءداۋتاباننىڭ جانىندا مەن جۇدىرىقتايمىن. وزىمەن كۇرەسۋگە ادام شىعادى دەگەن ونىڭ قاپەرىندە جوق ءداۋ قورقورىن تارتىپ، قاپەرسىز وتىر. مەنى كورىپ ول دا تۇرەگەلدى. ونىڭ ۇستىندە شولاق دامبالدان باسقا تۇك جوق. دەنەسىن تۇك باسقان. ۇستاسا كەتتىك. جاعامنان الدى. بۇلشىق ەتىنەن بۇرە ۇستادىم. وتىرعاندار: «ارعىندى شۋعا لاقتىر!» -  دەپ ايعايلايدى. ول مەنى اياعىمدى جەرگە تيگىزبەي شيىرىپ اكەتتى. باياعى القابەكتىڭ ۇيرەتكەن ءادىسى ەسىمە ءتۇسىپ، كوزىمدى جۇمىپ اياعىمدى بۇگىپ الدىم. ءۇيىرىپ- ءۇيىرىپ جەرگە قويىپ قالدى. دىك ەتە ءتۇستىم. ەكى تابانىم دۋ- دۋ ەتە قالدى. جارىلىپ كەتكەندەي سەزىندىم. « ءا، قىزىڭدى.. .» دەپ قايىرا ءۇيىرىپ الىپ كەتتى. تاعى دا ۇردى. تاعى دا دىك ەتە ءتۇستىم. ەندى وزىنە تارتا ۇيىرەم دەگەندە ورتان قولىم ۇرتىنا ىلىكتى. ۇرتىنان مويىن قايىرا تارتىپ كەلەم، اياعىم جەرگە تيە بەرگەندە شالىپ الىپ شالقايتا سوقتىم. باسىنان اتتاعانىمدى بىلەم، بايگى ەسىمدە جوق. ءداۋتاباننىڭ قولىنان بوسانعان سوڭ كەيىن قاشتىم. سارتتار قايىرا كۇرەسەدى دەپ قيعىلىق سالسىن. قالي باي ەندىگى كۇرەس ەرتەڭ بولسىن دەپ توقتاتتى دا، «بۇلار سەندەردى ءولتىرىپ جىبەرەدى» دەپ ءبىزدى پىسپەكتەن توقپاققا كوشىرىپ جىبەردى.

بالۋانتاس

ءبىزدىڭ قىستاۋىمىز جالعىزاعاشتىڭ ەتەك جاعىنداعى اڭعال، مۇستاقايلار قىستايتىن ءۇيدىڭ ىرگەسىندە ءبىر دومالاق تاس جاتىر. ونى «بالۋان تاس» دەپ اتايدى. ويتكەنى ونى كوتەرگەن ادام كۇشتى بالۋان سانالادى. بۇل تاس اۋەلدە تاۋ بوكتەرىندەگى ۇيلەردىڭ جانىندا جاتقان بولسا كەرەك. ونى كەنجەدەن تاراعان ەركەك كىندىك كوتەرىپ كۇش سىناۋمەن ەتەككە قۇلاتقان دەسەدى. بۇل تاستى مەنىڭ اكەم ەلباي كوتەرگەن كورىنەدى. ەلەكەڭنىڭ دە بالۋانعا تۇسپەگەنىمەن، قارا كۇشى ويسان بولىپتى. ات ۇستىندە تۇرىپ تايلاقتى ەكى وركەشىنەن ۇستاپ اتتىڭ بەلى قايىسقانشا ەكىنشى جاعىنا لاقتىرىپ جىبەرەدى ەكەن. قۇدىققا، جىلىمعا تۇسكەن تۇيەلەردى جالعىز ءوزى سۇيرەپ تاستاي بەرەتىن كورىنەدى. ەلبايدىڭ ناعاشىسى اقكوبەك الشىن كەشەگى جاعىپار بالۋاننىڭ اتالارى ەكەن. ال ەندى اعايىندى ۇشەۋمىزدىڭ ىشىمىزدە ءيبادىلدانىڭ كۇشى جويداسىز ەدى. بالۋان تاستى ول ۇرگەن قارىنشا باسىنا كوتەرىپ تۇراتىن دا، مەن كەۋدەمە دەيىن كوتەرەتىنمىن. جۇمەكەڭ تىزەسىنە شەيىن كوتەرۋشى ەدى. يبەكەڭنىڭ تاعى ءبىر جويداسىز كۇشىن ايتايىن. قالىبەك ءۇيتولىنىڭ جۇمابەگى دەگەن ءتاۋىر ادام بولعان. مىقتى، باتىر ءارى اقىن ادام. ول ۋاقىتتاعى قارۋى بار ادامداردىڭ كاسىبى -  بارىمتا، ۇرلىق. جۇمابەك ەل اراسىنا سوقتىقپايدى. الىستان اكەلىپ ءسىڭىرىپ كەتەدى. بالا- شاعاسى كوپ. قارتايىپ بويىننان قۋات كەتكەن كەزدە كەدەيلىك تاقسىرەتىن تارتقان جۇمەكەڭ:

ىنتىماق ىرىس الدى قوسقان قوساق،

 اللانىڭ بار بەرگەنى بولدىم وسى- اق.

 تاي سويىپ تايدۇزگەنگە اسقان باسىم،

 بۇل كۇندى تالدان موسى، تاستان وشاق، -  دەپتى.

قارتايعان كەزى. قۇتجاننىڭ يمانمۇساسىنىڭ ۇيىنە تۇستەنۋگە بارادى. كۇپىسى جىرتىق ەكەن. يمانمۇسا اعاسىنا: «جۇمەكە- اۋ، كۇپىڭىز توزىپ قالىپتى عوي» ، -  دەيدى. سوندا جۇمابەك: التى ءيتتى اسىرادىم تاۋدا جاتىپ،

 الىستى جۋىق قىلدىم كۇن- ءتۇن قاتىپ.

 ۇل مۇراتقا جەتكىزەد دەگەن قايدا،

 وكپەمدى قويدى عوي جىلتىراتىپ، -  دەپتى. التى ءيت دەپ وتىرعانى التى ۇلى: ءابجان، ورازبەك، قوڭىر، قىشىمان، تولەۋ، بىرەۋىنىڭ اتىن ۇمىتتىم.

جىگىتتەر، ايەل الما ەركە، شورا،

 بۇل ءسوزىم كەيىنگىگە بولسىن جورا.

 ۇيىڭە قۇربىڭ كەلىپ قۇر اتتانسا،

 اق ءۇيىڭ تىگۋلى تۇرعان بولار مولا، -  دەيتىن ولەڭ دە جۇمەكەندىكى. وسى كىسى جانىندا قانبولاتتىڭ سمايىلى بار، ءتۇن قاتىپ قاراكەسەك جاعىنا بارىمتاعا اتتانىپ بارا جاتادى. ەل جايلاۋدا. تاۋدا ەشكىم جوق.  قىزىلتاس پەن قويشوقىنىڭ كەزەڭىنە شىعا بەرگەندە ءبىر قورقىراعان دىبىس ەستىلەدى. ەكەۋى ەلەڭدەپ اتتىڭ باسىن تارتىپ تۇرىپ قالادى. بۇكىل تاۋ ءىشىن باسىنا كوتەرگەن داۋىستىڭ نە ەكەنىن تۇسىنە الماي ەكەۋى سەسكەنىپ تىڭ تىڭداپ تۇرىپ قالادى. جۇمابەك تۇرىپ ادامنىڭ قورىلى سياقتى عوي دەيدى. «تاۋعا ءشوپ شابۋعا كەلىپ ۇيىقتاپ جاتقان داۋلەردىڭ ءبىرى بولماسىن. ۇلكەن لولەكەڭنىڭ قورىلى ءۇي كوشىرۋشى ەدى» ، - دەيدى سمايىل. «ول بولسا، اتى قايدا؟ » -  دەيدى جۇمابەك. ءسويتىپ جانجاقتارىنا قاراسا قالىڭ شۇباردىڭ ىشىندە ءبىر ات جايىلىپ ءجۇر. ەندى بۇلار قورىل شىققان جەرگە كەلدى. ءبىر ءتۇپ توبىلعىنىڭ تۇبىندە ەر- توقىمىن جاستانىپ، ءتورت اياعى ءتورت جاققا كەتىپ ءيبادىلدا ۇيىقتاپ جاتىر. جۇمابەك اتىنان ءتۇسىپ شىلبىرىن شەشىپ الادى دا، ءيبادىلدانىڭ موينىنا بۇعالىقتاپ سالىپ ءبىر ۇشىن سمايىلعا ۇستاتىپ، ءوزى ءيبادىلدانى سويىلمەن ءتۇرتىپ اقىرىپ وياتادى. شوشىپ ويانىپ يبەكەڭ جاۋ كەلىپ قالعان ەكەن دەپ تۇرا قاشادى. شىلبىردان مىقتاپ ۇستاعان سمايىل يە بولا الماي ايىرىلىپ قالادى. قاشىپ بارا جاتقان ءيبادىلداعا جۇمابەك: « ءاي، ءيبادىلدا، توقتا، جاۋ ەمەس، ەلمىز» ، -  دەپ داۋىستاعاندا جۇمابەكتى داۋىسىنان تانىعان ءيبادىلدا: «ويباي، جۇمەكە- اي، جاۋ ەكەن دەپ زارەم ۇشتى عوي» ، -  دەپ قاسىنا كەلىپتى. «و، شىرىك نەمە، مىنانداي كۇشپەن سەن نەدەن قورقاسىڭ؟ قاشاعان شۋ اساۋدى بۇعالىق سالىپ تارتقاندا موينىن بۇراپ الاتىن انا سمايىل سەنىڭ موينىنداعى بۇعالىققا يە بولا الماي قالدى» ، -  دەپتى جۇمابەك. سول كەزدە: «نە دەيدى، باسە، قىلقىنعانداي بولىپ ەدىم» ، -  دەپ موينىنداعى شىلبىردى الىپ تاستاعان ەدى» ، -  دەپ قانبولاتتىڭ سمايىلى تاڭ قالاتىن.

 قاراباس بايبىشە اعايىندى ۇشەۋمىزدىڭ شوڭ بالالارىنا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمىز. شوڭنىڭ وسپانىنىڭ قىزى قۇلجاندى سارمانتاي ازىنانىڭ ومارىنىڭ بالاسىنا ۇزاتتى. سوعان مەن جانە تولەباي سالدىڭ سەيىتقازىسىنىڭ نۇرالقى دەگەن بالاسى بار، قىزدى ۇزاتىسىپ الىپ باردىق. قۇدالاردى ۇلكەن ءۇيى قوناققا شاقىردى. ۇلكەن ۇيدە مۇرتى بار، دەنەلى قارا كەمپىر وتىر ەكەن. ول ازىنانىڭ شەشەسى بولسا كەرەك. كەمپىرگە بۇزاۋدىڭ بايماعامبەتى قۇلاعىنا ايعايلاپ: «شوڭ اۋىلىنان كەلگەن قۇدالاردىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ تۋىس كەنجەنىڭ بالاسى بار» ، -  دەپ مەنى تانىستىردى. كەمپىر مەنى قاسىنا شاقىرىپ الىپ، جۇراعات ەكەنسىڭ عوي دەپ ماڭدايىمنان يىسكەپ: «كەنجەنىڭ ايەلى قاراباس مەنىڭ ءسىڭىلىم ەدى. قاراباس اتانۋى قاپ- قارا شاشىنان باسقا دەنەسى اپپاق، وتە سۇلۋ بولاتىن. سودان اكەسى ەركەلەتىپ قاراباس دەپ اتاعان» ، -  دەدى. كەرەي تۇرلىبەك دەگەننىڭ اسى  قىزىلجاردان بەرگى بەلقاراعان دەگەن جەردە بەرىلىپتى. ونىڭ اسىنا جەتى دۋان ەل شاقىرىلعان. اتتىڭ، ادامنىڭ، ەر- تۇرماننىڭ سۇلۋىنا بايگى جاريالانعان. الساي قوناقبايدىڭ قاراقۇلاق اتى ات سۇلۋى بولىپ، تاراقتى ساعال ادام سۇلۋى بولىپ، قىرعىز ءجۇزباي ۇستا سوققان كەنجەنىڭ التىن ەرىنە بايسالباي ءمىنىپ بارعان ەكەن، ەر- توقىم سۇلۋىنا سول ىلىگىپ بايگى الىپتى. ات جارىستا ەكى تورى جەسىسىپ قاتار كەلە جاتادى. شاققان احمەتتىڭ اكەسى ءادىلبايدىڭ اعاسى باكى دەگەن كىسى ايعايلاعاندا كەنجە تورى الدىنا شىعادى. وعان شاپقان ەلباي سوندا ون جەتى جاستا ەكەن. ونىڭ سوڭىنان كەلگەن تورى دا قارا- شور جىلقىسىنىڭ تۇقىمىنان ەكەن. كەنجە تورى قاراباس بايبىشە توركىنىنەن ءمىنىپ كەلگەن جۇيرىكتىڭ تۇقىمىنان ەكەن. بيىل 1963 -جىل ما، تورى ات ولگەلى بيىل 94  جىل. كۇلشات بۇلاعىنىڭ باسىنداعى سايدى «تورى ات ولگەن» دەيدى. سول سايدا تاستىڭ قۋىسىندا باسى ءالى ساقتاۋلى تۇر. سول جىلى ءيبادىلدا تۋىپ، بايسالباي ولگەن. قاراباس شەشەمىز جايلاۋدا قايتىس بولىپ سوندا جەرلەنىپتى. باسىنا كۇمبەزدەپ تام سالىپتى. سودان سول جەر قاراباس بايبىشە اتانىپ كەتكەن. قازىرگى قاراباس ستانساسى سول ءبىزدىڭ شەشەمىزدىڭ اتىمەن اتالادى.

بۇل اڭگىمەلەردى بالۋاننىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ العان جازۋشى- جۋرناليست اسان ءجۇمادىلدين (شىعارمالارى. -  استانا: فوليانت، 2013) .

قوسىمشا دەرەكتەر: بيتابار ەلباي ۇلى -  1880-1965 -جىلدارى ارالىعىندا عۇمىر كەشكەن اتاقتى بالۋان. قاراعاندى وڭىرىنە قاراستى ورتاۋ بولىسىنىڭ جالعىزاعاش دەگەن جەرىندە تۋعان. 16 جاسىنان باستاپ بالۋاندىققا ءتۇسىپ، التاي- قارپىق رۋىندا جاۋىرىنى جەرگە تيمەي جۇرگەن بىدىقتىڭ ءاشىمى دەگەن بالۋاندى، 1898 -جىلى تاراقتى قۇتتىبايدىڭ اسىندا قاراكەسەك- بايمۇرات بەرتىستىڭ قۇلجانبەگىن، 1926 -جىلى بارقى- نياز يسا قاجىنىڭ اسىندا اقمولا ۋەزىنە اتى جايىلعان قارپىق- سەركەباي رۋىنىڭ اسار دەگەن بالۋانىن جىعادى. قاراكەسەك سماعۇل قاجىنىڭ اقمولا، قارقارالى ۋەزى تۇگەل جينالعان اسىندا قارقارالىنىڭ اتى الاتاۋ- ارقاعا ءمالىم بالۋانى شاكىربەكتىڭ جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزەدى. سوۆەت زامانىندا قاراعاندى كومىر شاحتاسىندا قىزمەت ەتىپ، ءتيىستى نورمالاردى ارتىعىمەن ورىنداپ، ماقتاۋلار العان. سونداي- اق سەلولىق سوۆەت ءتوراعاسى، فەرما مەڭگەرۋشىسى بولعان.

© e-history.kz