الپاۋىت ەلدەر باسشىلارىنىڭ ورتا ازياعا شاپقىلاۋىنىڭ استارىندا نە جاتىر
قىتاي بيلىگىن قولىنا الا سالىسىمەن شي جينپين ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىن بىرنەشە مارتە ارالاپ شىقتى. ەكونوميكالىق ماقساتتا 100 ميللياردقا تاقاۋ اقشانى ايماقتا جاتقان بەس ەلگە ينۆەستيتسيا رەتىندە قۇيدى. ودان ءۇندىستان دا قالىس قالمادى. ءۇندى پرەمەر- ءمينيسترى نارەدرا مودي شىلدە ايىندا قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان جانە تۇركىمەنستاندى ارالادى. ايماقتا ءۇندىنىڭ دە مۇددەسى بار ەكەنىن ايتتى. ءىرى كەلىسىمشارتقا قول قويدى. وسى وڭىرگە اراعا ەكى- ءۇش اي سالىپ ات باسىن تىرەپ تۇراتىن رەسەي باسشىسى تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ويتكەنى ماسكەۋ ورتا ازيانى ءوزىنىڭ ىقپالى جۇرەتىن ايماق رەتىندە تانيدى. ەكونوميكادان بۇرىن اسكەري- ساياسي ماقساتتا بايلانىستى كۇشەيتۋگە بەيىل. كەشە عانا جاپون پرەمەر- ءمينيسترى سيندزو ابە ورتا ازياعا كەلىپ كەتتى. جاي كەلگەن جوق. وڭىردە اسا ۇلكەن ەكونوميكالىق مۇددەسى بار ەكەنىن سەزدىرە كەلدى. قىتاي مەن ءۇندى، رەسەي مەن ا ق ش مۇددەلەرى توقايلاسقان وڭىردەن وزىنە تيەسىلى ۇلەستى قارپىپ قالۋعا تىرىستى. وڭىردەگى ەلدەرگە 20 ميللياردتان استام دوللاردى بەكەر بەرىپ وتىرعان جوق. قايتارىمى بار.
كەشەلى بەرى ا ق ش مەملەكەتتىك حاتشىسى دجون كەرري ايماقتاعى بەس ەلدى ارالاۋدا. بۇل - دجون كەرريدىڭ ايماققا ءبىرىنشى ساپارى. جالپى، ا ق ش مەملەكەتتىك حاتشىلارىنىڭ ءبىر ساپار بارىسىندا بەس ەلدى قاتار ارالاۋى تاريحتا ءبىرىنشى رەت بولىپ تۇر. ساپاردىڭ ماقساتى نە، مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ بەس ەلدى بىردەن ارالاۋىنا نە تۇرتكى بولدى؟ بۇل جاعى بەيمالىم ازىرگە. ءبىر بەلگىلى دۇنيە، سامارقاندتا دجون كەرري ايماقتاعى بەس ەلدىڭ (س5+1) سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىمەن كەزدەسۋ وتكىزبەك. وندا ايتىلار اڭگىمەنىڭ وزەگى بەلگىسىز.
جالپى، الپاۋىت ەلدەر باسشىلارىنىڭ ورتا ازياعا شاپقىلاۋىنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ نەنى بولىسە الماۋدا؟ اقيقاتى سول قازىرگى ورتا ازيانىڭ جاعدايى كوكپارعا تارتىلعان لاق سەكىلدى. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى ا ق ش، بەرگىسى اراب الەمى، تۇركيا، باتىستاعى ەۋروداق، سولتۇستىكتەگى رەسەي ءھام وڭتۇستىك- شىعىستاعى الىپ قىتاي مۇددەسى ءدال وسى وڭىردە توقايلاسىپ جاتىر. ونى ەشكىم جوققا شىعارا الماسى حاق. بۇعان «ورتالىق ازيا+جاپونيا» فورماتىن قوسىڭىز. ءبازبىرى - گەوساياسي، ەكىنشى ءبىرى تازا ەكونوميكالىق، ءۇشىنشى ءبىر ەلدەر ءتۇبى ءبىر رۋحاني تامىرلاستىعىن العا تارتا وتىرىپ، ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنا ىقپال ەتكىسى كەلەدى. ال وزگەنىڭ وڭگەرۋىندە كەتپەس ءۇشىن بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن قازاقستان باسشىسى «ورتا ازيا وداعىن قۇرساق» دەگەن ۇسىنىس تاستاعان. نەگە ەكەنىن قايدام، «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋىن» ارتىق كوردى مە، وڭىردەگى رەسپۋبليكا باسشىلارى باستاماعا ونشا نازار اۋدارمادى. بالكىم، ورتا ازيا وداعىنىڭ تۇپكى ماقساتىن تۇسىنبەگەندىك بولار. ونداعى يگى وي: الپىس ميلليونعا تارتا حالقى بار، وراسان زور تابيعي بايلىققا يە، سونىمەن قاتار باتىس پەن شىعىستى، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتى قوساتىن اسا ماڭىزدى دالىزدىك قىزمەتكە يە ايماقتى وزگەنىڭ ىقپالىنا بەرىپ قويۋدان ساقتاپ قالۋ بولاتىن. امال قانشا، ستراتەگيالىق ماڭىزى بار باستاما جالعاسىن تاپپاي قالعان. سونىڭ سالدارىنان ورتا ازيادا ءۇشىنشى ءبىر ەلدەردىڭ ىقپالى ارتىپ بارادى.
ماسەلەن، قىتاي تاڭداعان جول - «ۇلى جىبەك جولىن» قايتا جاڭعىرتۋ. قىتاي قازىر بۇل جوبانى قولعا مىقتاپ الىپ، جەدەل ىسكە كىرىسىپ كەتتى دەۋگە بولادى. قازىر 2000 -جىلدارداعى ورتالىق ازيانىڭ بەس مەملەكەتى - قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان جانە وزبەكستانمەن اراداعى ساۋدا اينالىمى 1,8 ميلليارد دوللاردان 50 ميلليارد دوللارعا دەيىن وسكەن. وسىنىڭ ءوزى- اق اجداھا ەلىنىڭ ورتا ازيادا ۇلكەن مۇددەسى بار ەكەنىن كورسەتەدى. ونى ەشكىممەن بولىسۋگە قۇلقى جوق. الپاۋىت ەلدەردىڭ ورتا ازياعا بايلانىستى كوزقاراستارى تۋرالى ساراپشىلاردىڭ پىكىرى ءارتۇرلى.
ورتا ازيا جانە رەسەي تانۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ەكونوميست، ساراپشى چجاو حۋاشەن: «قىتايدىڭ «ۇلى جىبەك جولى» جوباسىن ماسكەۋ ە ا ە و- عا بالاما وداق قۇرۋ دەپ قابىلداعانى راس. «ۇلى جىبەك جولى» جوباسى ىسكە قوسىلسا، قىتاي ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ينفراسترۋكتۋراسى مەن باسقا دا سەكتورلارعا ينۆەستيتسيا سالۋدى كوزدەيدى. مىسالى، وسىعان دەيىن قازاقستاننىڭ مۇناي جانە گاز سەكتورىن عانا ينۆەستيتسيالاپ كەلگەن بولسا، ەندىگى جەردە اۋىلشارۋاشىلىعى، تۋريزم جانە باسقا دا سالالارىن قامتيتىن بولادى» دەيدى.
رەسەيلىك ساراپشى، ەكونوميست الەكساندر گابۋيەۆ: «قازىرگى ىشكى ەكونوميكالىق احۋالداردى ەسكەرە كەلە ساراپتاما جاسايتىن بولساق، ورتالىق ازياداعى ەكونوميكالىق ۇستەمدىك جۇرگىزۋدەگى تالاستا ماسكەۋ بەيجىڭگە ەسە جىبەرەتىنى ءسوزسىز. دەسە دە، ماسكەۋ بۇرىنعىداي اسكەري ۇستەمدىككە يە بولىپ قالا بەرەدى. قىتاي ەكونوميكالىق تۇرعىدان الەۋەتتى بولعانىمەن، رەسەي ارمياسى ورتالىق ازياداعى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋشى رولگە يە بولادى» دەيدى. ال قازاقستاندىق ساراپشى ءلايلا نۇرعاليەۆا: «جاپونيانىڭ كوپتەگەن اقپارات قۇرالدارى «پرەمەر- مينيستر ابە ەڭ اۋەلى ەنەرگيا تاسىمالىن ديۆەرسيفيكاتسيالاۋ ءۇشىن تابيعي رەسۋرستارعا باي ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن بايلانىستى كۇشەيتۋدى قالايدى، سونان كەيىن عانا بۇل ەلدەرگە قىتاي ىقپالىن ازايتۋدى كوزدەيدى» دەپ جازىپ جاتىر. ءبىراق بىرنەشە جىلدان بەرى قازاق- جاپون قاتىناستارىن زەرتتەپ كەلە جاتقان ادام رەتىندە جاپونيا ءبىرىنشى كەزەكتە اتالعان وڭىردە قىتاي ىقپالىن قاتتى كۇشەيگەنىنە الاڭدايتىنىن ايتار ەدىم» دەگەندى ايتادى.
سەيسەن امىربەك ۇلى
«ايقىن»
