حانعا بارعان ادامنىڭ ىڭىرشاعى ءۇش كۇن تۋلايدى

استانا. قازاقپارات- حالىقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىنەن، تىرشىلىگىنەن، تاريحىنان، ادەت- عۇرپىنان، سالت- ساناسىنان اقپارات بەرۋشى دانالىق باعا، تىلدىك كود رەتىندە ماقال- ماتەلدەردى تانيمىز. تىلىمىزدەگى حان اتاۋىنا قاتىستى ماقال- ماتەلدەردىڭ استارىنان حاننىڭ قازاق قوعامىنداعى ورنىن، حالىقتىڭ وعان بەرگەن دانالىق باعاسىن زەردەلەۋگە بولادى.

 اتالمىش ماقال- ماتەلدەردىڭ ەتنومادەني تانىمى قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ كورنەكتى مامانى، اكادەميك ءابدۋالي قايداردىڭ «حالىق دانالىعى» (الماتى: توعاناي ت. 2004. 559 ب. ) ەڭبەگىندە تومەندەگىشە تالدانادى:

حالىقتىڭ باعى شايقالسا، حاننىڭ تاعى شايقالادى - اۋىس.  حالىقتىڭ باعى مەن حاننىڭ اراسىندا تىكەلەي بايلانىس، تابيعي جالعاستىق بار: حالىق بولماسا، حاندىق جانە حان جوق، كەرىسىنشە، حاندىق بولماعان جەردە ءبىر تۇتاس حالىق تا جوق؛ حاننىڭ بەرەكە تاۋىپ، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولۋى قاراماعىنداعى حالىقتىڭ بەرەكە- بىرلىگىندە، شات- شادىمان ومىرىنە بايلانىستى. بۇل زاڭدىلىق، ءداستۇر بۇزىلعان جاعدايدا، حالىقتىڭ باعى شايقالسا، حاننىڭ دا تاعى شايقالاتىنى زاڭدى.

حانعا بارعان ادامنىڭ ىڭىرشاعى ءۇش كۇن تۋلايدى - اۋىس.  ەرتەدە حان الدىنا بارۋ - نە شەكسىز قۋانىش، نە رەنىش تۋدىرعان؛ قالاي بولعاندا دا، قاراپايىم جۇرتتىڭ حانعا جولىعۋى - اسەرلى: ادامنىڭ ءوزى تۇرماق، ونىڭ اتقا سالعان ىڭىرشاعىنا دەيىن اسەرلەنىپ، كوپكە دەيىن ورنىندا تۇرمايتىن بولعان.

حان جارلىعى ەكى بولمايدى - اۋىس . حان ءبىر ايتقانىن وزگەرتىپ، ەكى قايتارا ايتپايدى، ايتقان ەكەن ونى ورىنداتپاي قويمايدى. بۇل ەرتەدەن قالىپتاسقان قاعيدا، حاننىڭ قاتالدىعىن، ءبىرسوزدىلىگىن، پرينسيپتىلىگىن دالەلدەيتىن، ولاي ىستەمەگەن جاعدايدا ونىڭ اتاق- لاۋازىمىنا، ار- ابىروي، بەدەلىنە نۇقسان كەلەتىندىگىن ەسكەرىپ تۇر. «حاننىڭ ەكى سويلەگەنى - ولگەنى» دەگەن ماقال دا وسى ۇعىمنان تۋىنداعان.

حاننان ادىلەت كەتسە، قارادان ۇيات كەتەدى - اۋىس.  ەل بيلەپ وتىرعان حاننان (ەلباسىنان) ادىلەت كەتىپ، اق- قارانى دۇرىس ايىرمايتىن بولسا، ەل ىشىندە تەڭسىزدىك، جىكشىلدىك ورناسا، سالت- ءداستۇر بۇزىلىپ، قاتال زاڭدىلىق ساقتالماسا، قاراماعىنداعى قاراپايىم حالىقتان دا ۇيات كەتىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەۋى مۇمكىن؛ الداۋ- ارباۋ، ۇرلىق، بۇزاقىلىق ت. ب. سان الۋان قىلمىستى ارەكەتتەر سودان شىعادى.

حاننان - قازىق، بيدەن - توقپاق - اۋىس.   ەرتەرەكتەگى حان جارلىقتارى بي ارقىلى ورىندالعان. حاننىڭ جارلىعى قانشاما قاتاڭ، قاراپايىم جۇرتقا ونى ورىنداۋ قيىن بولسا دا، ونى قازىق سياقتى قاعىپ، قاتىرىپ ورىنداتۋ بيلەردىڭ توقپاقتاي سالماقتى اقىل- كەڭەسىنىڭ پارمەندىلىگىنە بايلانىستى بولعان دەمەكشى. بۇل قۇبىلىس بۇگىنگى قوعامعا دا قاتىستى: وكىمەت جارلىقتارىن حالىققا ورىنداتۋ زاڭ ورىندارىنىڭ مىندەتى.

حاننىڭ اقىلى - بالانىڭ شۇمەتەيىمەن ءبىر ءباس - اۋىس.  كىشكەنتاي ۇل بالانىڭ شۇمەتەيىن ەلدىڭ ءبارى قىزىقتايدى، ونى اتا- اناسى ءسۇيسىنىپ يىسكەيدى؛ سولاي ەركەلەتىپ، اسپەتتەپ وتىرعان شۇمەتەيدىڭ قالاعان ساتىندە، بالا وتىرعان جەرىندە جىبەرە سالاتىن ادەتى بار. شۇمەتەي مەن حان اقىلىن ءبىر ءباس دەۋدىڭ سەبەبى: حان دا قالاعان ساتىندە، كەز كەلگەن جەردە (ماجىلىستە، جيىندا، تويدا، اڭشىلىقتا، ت. ت. ) ءوز ويىن جارلىق ەتىپ بەرۋىنە بايلانىستى. بۇلاردىڭ «ءبىر ءباس» (باعاسى بىردەي) بولۋىنىڭ سەبەبى دە، ۇقساستىعى دا مىنە، وسىسىندا بولسا كەرەك).

حان سىرتىنان جۇدىرىق - اۋىس.  ادىلەتسىز حاننىڭ قياناتى مەن حالىققا ىستەگەن زورلىق- زومبىلىعى ولار كەزىندە ونىڭ ءوز بەتىنە ايتا الماسا دا، حان تاعىنان تايىپ كەتكەندە ورنىنان توپىراق شاشىپ، جاماندىعىن ايتىپ، بوقتاپ- بالاعاتتاۋى.

حان تويىنسا، حالىق ويىنشىق بولادى - اۋىس.  ەل بيلەگەن حاندار داۋلەتى اسىپ، ساۋلەتى شالقىعاندا، مەسەلى ءوسىپ، مەرەيى ۇستەم بولعاندا قول استىنداعى قاراپايىم حالىققا ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى، ويىنشىق قىپ وينايدى دەگەن ءسوز.

حانىڭ سوقىر بولسا، ءبىر كوزىڭدى قىسىپ ءجۇر - اۋىس.   كەيبىر ەل بيلەۋشىلەر بارشا جۇرتتى وزىنەن تومەن بولۋىن قالايدى، وزىنەن ارتىق بولىپ كورىنگەننىڭ باسى بالەگە قالۋى مۇمكىن. سونداي- اق اقىل- ءبىلىمى، قادىر- قاسيەتى حاننان ارتىق بولسا دا، قاراپايىم ادام حاننىڭ قالپىنا كەلىپ، سوعان ۇقساپ وتىرعانى، ارەكەتتەنگەنى ءجون؛ ۇلىقپەن ۇلىق بولىپ كورىنبەۋى كەرەك. ويتكەنى ول حانعا (ۇلىققا) ۇنامايدى.

گۇلسىناي يسايەۆا،  ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى  ەتنولينگۆيستيكا ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى،  فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى