تەاتر سىنشىسى، ۇلت دراماتۋرگياسىنىڭ بىلگىرى اشىربەك ارمانداعان اسىل ءىس

استانا. قازاقپارات - اعا- دوس اشىربەك سىعاي ومىردەن وزعالى دا ءبىر جىل بولىپ قالىپتى-اۋ! زىمىراعان ۋاقىت...

ۇلت ونەرىندە وزىندىك ورنى بار تەاتر سىنشىسى اشىربەك سىعايدى ستۋدەنت كەزىمىزدەن سىرتىنان تانىپ، جازعاندارىن وقىپ ءجۇرۋشى ەدىك. ونەرگە سونشا ىڭكار كوڭىلمەن قارايتىندىقتان با، ول كىسىنىڭ قالامىنان تۋعان جازبالار وتە اسەرلى وقىلاتىن. جۇرەك قىلىن شەرتىپ وتەتىن. ويىڭدى قوزعايتىن.

بۇل بالكىم، جوعارى وقۋ ورنىندا وقىپ جۇرگەن بىزدەرگە، ياعني ستۋدەنت- جاستارعا وتە جاقىن كىسى بولدى ما؟ ويتكەنى تەاترعا ەڭ كوپ باراتىن - ءبىزبىز! سپەكتاكلدەن سپەكتاكل قويمايمىز. «پرەمەرا» دەسە، الدىمەن القىنىپ جەتەتىن دە - بىزدەرمىز. ە، ەندەشە، سول ءوزىمىز قالت جىبەرمەي، اپتا وزدىرماي، قايتا- قايتا ەسىگىن اشاتىن ونەر ورداسى - تەاتر تۋرالى، ونداعى قويىلىم حاقىندا وي قوزعاعان اعا بىزگە جاقىن بولماعاندا، كىمگە جاقىن!

وسىلايشا، اشىربەك سىعايدى سىرتىنان يەلەنىپ، ءوز اعامىزعا بالاپ جۇرەتىنبىز. مەرزىمدىك باسىلىمدارداعى ماقالا- تولعانىستارىن ءبىز دە وزىمىزشە تالقىلاپ، سىرتتاي وي جارىستىرىپ قوياتىنبىز.

جاقىن تانىستىق بەرتىندە باستالدى.

بۇل - ⅩⅩ عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ ورتاسى.

ول كەزدە قىزىلوردادا وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىندە ەدىم. ءبىزدىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمىزبەن وبلىس ورتالىعىندا جاس تالانتتاردىڭ ونەر فەستيۆالى ءوتتى. مىنە، وسى ءىس- شاراعا الماتىدان، مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى اشىربەك سىعاي كەلدى. قاسىندا ورتالىق كومسومول كوميتەتى مادەنيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جۇنىسبەك سۇلتانمۇراتوۆ تا بار. جۇنىسبەك اعامىزبەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە قاتار وقىعاندىقتان (مەن ءبىر كۋرس تومەن وقىدىم) جاقسى تانىسپىز، اعا- ىنىدەي دوستىعىمىز بار. قىسقاسى، ونەر فەستيۆالى كۇندەرى (ول ءۇش كۇنگە سوزىلدى) ءبىزدىڭ ۇيدەن شاي ءىشۋ ءساتى ءتۇستى. مىنە، سول داستارقان باسىندا ەمەن- جارقىن وتىرىپ، اڭگىمەنى ارىدەن قوزعايتىن اعانى جاقسى تاني تۇسكەن ەدىم.

ءسوزىنىڭ باسىم بولىگى ۇلت دراما تەاترىن قايتسەك دامىتىپ، جوعارى دەڭگەيگە كوتەرەمىز دەگەن تاقىرىپتا بولدى. سوزدەرى كەسەك- كەسەك. اڭگىمەسى تۇيدەك- تۇيدەك. ارىدەن باستايدى. كەشەگى شانين، اۋەزوۆ، مۇسىرەپوۆتەردى ءسوز قىلادى. قۋانىشبايەۆ، ءومىرزاقوۆ، بادىروۆ، ايمانوۆتاردى تىلگە تيەك ەتەدى. تاڭ- تاماشا بولىپ، اڭگىمەسىنە ۇيىپ، تەك تىڭداۋشى بولىپ وتىرا بەرگەنبىز.

ءوزى اڭگىمەگە شەبەر مە دەسەم، ءان دە سالادى ەكەن. ۇيدەن دومبىرا ىزدەتتى. دومبىرا تابىلا قويماعان سوڭ، وعان دا قاراماستان، قازاقتىڭ حالىق ءانىن سىزىلتتى. داۋسى قوڭىر. ءۇنى اشىق. جەرىنە جەتكىزە شىرقايدى.

سول كۇنگى كەش مەن ءۇشىن ەرەكشە اسەرلى دە تاعىلىمدى بولدى دەسەم، ەش ارتىق ايتقاندىق بولماس. بۇعان دەيىن ازدى- كوپتى اڭگىمە- حيكاياتتار جازىپ جۇرگەن باسىم ەندى دراماتۋرگيامەن اۋىردىم. جانرعا ءىش تارتىپ، بارىنشا جاقىنداي ءتۇستىم بىلەم. سونى سەزىندىم.

 بارىنە تىكەلەي سەبەپكەر -  اشىربەك سىعاي.

* * *

ارادا ءبىرتالاي جىلدار سىرعىدى. 1990 جىلى الماتىداعى جوعارى پارتيا مەكتەبىنە تىڭداۋشى بولىپ قابىلدانىپ، وقىپ جاتقان كۇندەر ەدى.

 ءبىر جولى اۋديتورياعا وزىمە اسا جاقىن بەينە -  ماڭدايى جارقىراعان اشىربەك سىعاي كىرىپ كەلدى. مەن ول كىسىنىڭ تاپ وسى كەزدە قايدا جۇرگەنىن دە بىلمەيدى ەكەم. دەكانىمىز ز. ءايتىموۆ «بۇگىن سىزدەرگە مادەنيەتتانۋ سالاسى بويىنشا لەكتسيا وقۋعا مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى سىعايەۆ مىرزا كەلدى» دەگەن كەزدە اۋزىمدى اشىپ قالىپپىن. «باسقا جۇمىسقا اۋىستى دەپ ەدى، قايتا ورالعان ەكەن عوي» دەپ ويلاپ قويدىم.

 لەكسيا اياقتالا بەرە جانىنا بارىپ، قول بەرىپ امانداستىم. اعا مەنى تانىمادى، از-ماز عانا شىرامىتتى-اۋ دەيمىن، «قالىڭ قالاي؟» دەدى دە، ارى قاراي ءسوز قوزعامادى. سىرتقى ەسىككە دەيىن شىعارىپ سالدىم. جول-جونەكەي قىزىلوردادا بولعانىن، تاباقتاس بولعان ساتتە تەاتر ونەرى تۋرالى تولعامدى اڭگىمە ايتقانىن، سودان بەرى قاراي دراما جازۋدى ارمانداپ جۇرگەنىمدى ايتىپ ۇلگەردىم. ول كىسى وسى كەزدە كۇلىمدەي قاراپ:

- جاز. باتىل جاز. جالتاقتاماي جاز! - دەدى. - دراماتۋرگ بولۋ ءۇشىن ات باسىنداي جۇرەك كەرەك.

ءسوز وسىمەن اياقتالعان-دى.

* * *

مەن ءبىراق سول جولى اعا الدىندا وزىمشە باس يزەپ، ۋادە بەرسەم دە، ونى ۇزاق ۋاقىت ورىنداي المادىم. وعان باستى سەبەپ - باس- اياعى كورىنبەيتىن مەملەكەتتىك قىزمەت بولسا، ودان دا قيىنى - دراماتۋرگيا جانرىنىڭ اۋىرلىعى. اۋەلدە پەسا جازۋ اڭگىمە جازۋدان اۋىر بولماس دەپ ويلاسام، و- و، قاتەلەسىپپىن. جازعاندارىم ءوز كوڭىلىمنەن شىقپاي، تالاي رەت جىرتىپ تاستاۋعا تۋرا كەلگەن. قايتا بەتتەۋگە، ءتىپتى اتىن اتاۋعا قورقىپ قالعان ساتتەرىم دە از ەمەس.

ⅩⅩ عاسىردىڭ اياعىن الا استاناعا قونىس اۋداردىق. قىزمەت بابىمەن.

وسىندا كەلگەن سوڭ، ءبىر جولى اشىربەك اعامەن تاعى دا ءبىر وتىرىستا كەزدەسىپ قالدىم. اعا ماعان بىلاي دەدى:

- ءىنىم، ءبىر كەزدەرى دراماتۋرگ بولام دەپ ەرەكشە قۇلشىنىپ ەڭ، قانە، جازعاندارىڭ؟ كورسەتپەيسىڭ بە اعاڭا!

مەن باسىمدى قاسىدىم. نەمدى كورسەتەرمىن! نە دەپ جاۋاپ ايتارمىن! جازعاندارىم ءوز سىنىمنان وتپەي جاتقاندا، اۋزى التى قارىس تەاتر سىنشىسىنا قالاي كورسەتەم؟

ءبىراق كوڭىلگە تۇسكەن جەگى وي ءبارىبىر وزىنە تارتا بەردى.

2002 -جىلى «ءسۇيۋ سەرتى» دەگەن تاريحي دراما جازدىم. ءوز كوڭىلىمە ۇناعانداي. بۇعان دەيىن «كۇلكى مەن كوز جاسى» دەگەن رومان جازىپ، اياقتاپ قالعان شاعىم. تاپ سول شىعارمانىڭ جەلىسىنەن تۋعان-دى. شاعىن دراما. ءبىر ساعاتتىق قانا.

الايدا بۇل تۋىندىنى دا اشىربەك اعاعا كورسەتۋگە يمەنىپ، ءوزىم تۋعان ەلدەگى ۇجىمعا - قىزىلوردا وبلىستىق دراما تەاترىنا ۇسىندىم. بەلگىلى رەجيسسەر ح. تەمىروۆ وقىپ شىقتى دا، بىردەن ۇناتتى. ساحنالادى. ارتىنشا «اباقتى- عۇمىر» اتتى پوەتيكالىق دراما جازدىم. ول - ماعجان اقىننىڭ تۇرمەدەگى سوڭعى ءتۇنىن سۋرەتتەيتىن شىعارما بولاتىن. سوسىن بويىما باتىلدىق كىردى. اعانى ىزدەدىم.

پەسانى پاراقتاپ شىققان اشىربەك اعا قۋانا قوستاپ:

- جاقسى دۇنيە، سەن مۇنى تۇركىستان تەاترىنا ۇسىن. پوەتيكالىق شىعارما عوي. رايىمبەك سەيتمەتوۆتىڭ وڭ جامباسىنا كەلەتىن سىڭايلى، - دەدى.

سولاي ەتتىم. رايىمبەك اعانىڭ قولىنا تيىسىمەن، ەشقانداي سوزگە كەلگەن جوق، دەرەۋ ساحنالاۋعا كىرىستى. باس- اياعى ءبىر جارىم ايدا كورەرمەنگە جول تارتتى. بۇل - 2004 -جىل بولاتىن.

مىنە، سول شىعارما وسى كۇنگە دەيىن تەاتر رەپەرتۋارىنان تۇسپەي كەلە جاتىر.

تەگىندە، دراما جازۋ اسا اۋىر جۇمىس! وتە قيىن ءىس! ءبىر جازعاننان ساحنالىق تالاپقا ساي كەلمەي قالسا، ونى قانشا جەردەن وڭدەپ-تۇزەسەڭ دە تۇك شىقپايدى. بوسقا ارامتەر بولاسىڭ! قينالۋدىڭ كوكەسى سوندا بولادى.

ونداي كۇندەردىڭ، ايلاردىڭ، جىلداردىڭ تالايى باسىمىزدان ءوتتى.

وسى كۇنى 20 عا تارتا درامالىق شىعارما جازعان بولساق، سونىڭ كوبىسىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە تىكەلەي سەبەپكەر - اشىربەك سىعاي. ەگەر ول كىسى قامشىلاپ، سەنىم ارتىپ، «جازۋعا بەيىمىڭ بار» دەمەسە، جازار ما ەدىك، قايتەر ەدىك؟ مۇمكىن جارتى جولدا توقتاپ قالار ما ەك، قايتەر ەك!

تەاتر ونەرىنىڭ شىن جاناشىرى ءا. سىعاي وسى سالادا جىلت ەتىپ كورىنگەن جاستاردى دا قالت جىبەرمەي، بارىنشا جاقىن تارتىپ، باۋلىدى. تالابىنا قانات بايلادى. رەجيسسەرگە دە، اكتەرگە دە اسا جاقىن ادام وسى اشەكەڭ بولدى. بۇل - اقيقات!

ول ول ما، اشەكەڭ ارالاسپاعان، اشەكەڭ دوس بولماعان بىردە-ءبىر دراماتۋرگ جوق دەسە دە بولادى. وزىنەن ۇلكەنمەن دە، وزىنەن كىشىمەن دە ەمەن- جارقىن ارالاسۋشى ەدى. ەمىن- ەركىن ازىلدەسە بەرەتىن. اراداعى جاس الشاقتىعىنا قاراماستان، س. جۇنىسوۆپەن، ءا. تارازيمەن، ق. ىسقاقوۆپەن، ا. سۇلەيمەنوۆپەن دوسىنداي ءازىل- قالجىڭداسىپ وتىراتىنىن كوردىك. د. يسابەكوۆ، ت. ابدىك، س. بالعابايەۆتارمەن ەركىن اڭگىمەلەسىپ، جازعاندارىنا سىن پىكىر ايتا الاتىن. ارينە، ايتىلاتىن سىنى ءجاي، بوس ءسوز ەمەس، ناقتى مىسالدارعا قۇرالاتىن. سوسىن دا بەلگىلى دراماتۋرگ اعا- دوستارى ونى دۇرىس ءتۇسىنىپ، جاقسى قابىلداي بىلەتىن.

 دەمەك، دراماتۋرگكە دە تۋىسىنداي اسا جاقىن بولعان كىسى -  وسى سىعاي. بۇل دا -  اقيقات!

* * *

اشىربەك سىعاي - جازۋعا دا، اۋىزەكى سوزگە دە اسا جۇيرىك، وتە تالعامپاز جان ەدى.

ول كىسىمەن اسىرەسە، سوڭعى جىلدارى استانادا تىعىز ارالاس- قۇرالاس بولدىق. بۇرىنعى جازعان «ىڭكار شاق» ، «سىر ساندىق» ، «ساحناعا ساپار» ، «جارناما الدىنداعى وي» ، «ساحنا ساڭلاقتارى» (وسى ەڭبەگىنە مەملەكەتتىك سىيلىق الدى) ، «تەاتر تاعىلىمى» ، «تولعام» سەكىلدى كىتاپتارىنان سوڭ ەندى ءاربىر تەاتر ۇجىمى تۋرالى، ولاردىڭ جەتكەن جەتىستىگى مەن اسقان اسۋلارى حاقىندا وي تولعايتىن ارناۋلى ەڭبەكتەر جازا باستاعان-دى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ول بارلىق تەاتر ۇجىمى تۋرالى (ولاردىڭ سانى 50 دەن اسادى) جەكە كىتاپ جازباقشى- تىن. اتتەڭ، دۇنيە! ويلاعان ويىن جۇزەگە اسىرىپ ۇلگەرمەدى. ورتا جولدا ءۇزىلدى.

ول سوڭعى جىلدارى تەلەديدار ارقىلى «جانساراي» دەگەن ادەمى دە اسەرلى حابار ۇيىمداستىرىپ، ءوزى جۇرگىزگەنى كورەرمەننىڭ ەسىندە بولار. حابارى تارتىمدى ەدى، اسىعا كۇتىپ جۇرەتىنبىز.

ءبىر جولى وسى حابار تۋرالى ايتا وتىرىپ:

- مەن ءوزىمدى جارنامالاپ جۇرگەم جوق، - دەگەن ەدى. - ونسىز دا قازىرگى اتاق-دارەجەم ءوز باسىما جەتەدى. وسى حابار ارقىلى ۇلت رۋحانياتىنا از دا بولسا ۇلەس قوسسام، ونەر تۋرالى ايتىلۋعا ءتيىس ويلاردى قوزعاسام دەپ ەم. جالپى، تەاتر دەگەن - اسەمدىك پەن سۇلۋلىق ورداسى. وندا تەك قانا تازا نيەتتىڭ اڭگىمەسى شەرتىلۋى ءتيىس. مەنىڭ «جانسارايىم» دا وزىنشە ءبىر تەاتر دەسە بولعانداي!

- وندا نەگە ونەر ادامدارىن كوبىرەك كورسەتۋگە كۇش سالمايسىز؟ - دەيمىز توسىن ساۋال بەرىپ.

- ونەرگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى، شىراعىم، - دەيدى اشەكەڭ. - كەز كەلگەن سالانىڭ مايتالماندارى ءومىر تۋرالى، ونەر تۋرالى تەلەديداردان وي تولعاسا، ول جامان با؟

- ارينە، جامان ەمەس. ءبىراق باسقا سالانىڭ كىسىلەرى كەز كەلگەن حابارعا قاتىسىپ، وي- پىكىر ءبىلدىرىپ جاتادى. ال ونەر ادامدارى...

- ە، سول ما ايتپاعىڭ! وعان كىم كىنالى ەكەن؟ ايتسىن! كورىنسىن ونەر ادامدارى دا. ولارعا كىم قوي دەپ جاتقان! كىم قولىنان قاعىپتى؟..

وسىنداي مولتەك اڭگىمەلەردەن سوڭ، اشەكەڭ ماعان كوز توقتاتا قاراپ:

- سەن دە دراماتۋرگ بولىپ تانىلىپ قالدىڭ. كەلەسى جولى حابارعا ءوزىڭدى شاقىرامىن، - دەدى. - ايتارىڭدى ىشتەي ءتۇيىپ، پىسىرە بەر.

مەن باسىمدى الىپ قاشتىم.

- ءالى ەرتە! الدىمدا اعالارىم بار. سولاردى كوبىرەك سويلەتىڭىزشى. ماعان دا ۋاقىت كەلەر...

* * *

ايتپاقشى، اشەكەڭ تەك تەاتر سىنشىسى، ۇلت دراماتۋرگياسىنىڭ بىلگىرى عانا بولىپ قويعان جوق. ول سونىمەن بىرگە الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك درامالىق تۋىندىلارىن قازاق تىلىندە سويلەتۋگە دە كوپ كۇش جۇمساي ءبىلدى. ايتالىق، ول - ۆ. ەجوۆتىڭ «بۇلبۇلدار ءتۇنى»، ج. مولەردىڭ «ەرىكسىز ۇيلەنۋ»، ك. گولدونيدىڭ «كۇلكىلى وقيعا»، ت. ب. سەكىلدى وزىق درامالارىن ءوز انا تىلىمىزدە شەبەر سويلەتە بىلگەن اۋدارماشى. وسى كۇنى بۇل شىعارمالار ۇلت تەاترلارىنىڭ ساحناسىنان تۇسپەي كەلە جاتقانى دا اۋدارما ساپاسىن ايعاقتاي تۇسەدى.

كەي-كەيدە ازىلدەسكەن بوپ:

- اعا، ءوزىڭىز دە دراما جازبادىڭىز با؟ - دەپ سۇرايتىنمىن. سوندا اشەكەڭ:

- مەن دراماتۋرگياعا كىرىسىپ كەتسەم، سىندى كىم جازادى؟ - دەپ كۇلە جاۋاپ بەرۋشى ەدى. - سەندەر كوپسىڭدەر. ال سىنشى... جوق.

راس، ءا. سىعاي - قازاق تەاتر سىنىنىڭ اقتانگەرى. ءوز قولتاڭباسى، ءوز ورنەگى بار ونەر جاناشىرى بولىپ جۇرەگىمىزدە ماڭگى ساقتالىپ قالا بەرمەكشى.

* * *

وسى كۇنى ويلايمىن.

اشىربەك اعام ۇلت وركەنيەتىنە دە، تەاتر ونەرىنە دە اسا ادال بولا ءبىلدى. ول بۇدان وزگە بولەك ويعا بەرىلگەن جوق. قايتسەك قازاق تەاترى بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلەدى دەپ ارمان ەتتى. كۇندىز- ءتۇنى سونى ويلادى. سونىمەن ءومىر ءسۇردى.

قازاق دراماسى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، الەم ساحنالارىندا ەمىن- ەركىن وينالسا ەكەن دەگەن ۇلى ارمانىنىڭ ىزىندە ەدى.

ول - قازاق تەاتر ونەرىن جان- تانىمەن سەزىپ، سونىڭ قۋانىشىمەن قۋانىپ، قايعىسىمەن قايعىردى، وزگە ەلدەردەن قالىپ قويماسا ەكەن دەپ تىلەدى.

ول - ونەر ساڭلاقتارىنىڭ ەڭبەگى ەلەنىپ، سوعان لايىق ماراپات كورسە ەكەن دەگەن ىزگى نيەتتىڭ تىلەكشىسى بولدى.

كوپ ارمان، كوپ وي ورىندالماي قالدى. جۇزەگە اسپادى. تاعدىرى وعان مۇرشا بەرمەدى.

 الايدا ۇلى ءومىر جالعاسۋدا. جالعاسا دا بەرمەك. ەندى اشىربەك سىعايدىڭ ارمانىن جالعاۋ، جۇزەگە اسىرۋعا كۇش سالۋ ءبىزدىڭ، كەلەر ۇرپاقتىڭ ەنشىسىنە تيەسىلى بولىپ قالىپ وتىر.

ءومىر دەگەن مىنە، وسى!

جولتاي ءالماش ۇلى، جازۋشى- دراماتۋرگ

«ايقىن»