دۇنيەنىڭ تىنىسىن تارىلتقان تىعىرىق
ەكونوميكالىق دامۋ نەگىزى قارىزعا عانا تاۋەلدى امەريكالىقتاردىڭ مەملەكەتتىك قارىزىنىڭ بەلگىلەنگەن سوڭعى شەگى 18,1 تريلليون بولاتىن. دۋالى اۋىز ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل شەككە ا ق ش ەكونوميكاسى 3 - قاراشا كۇنى جەتەتىن كورىنەدى. سودان كەيىن بۇل ەلدىڭ الىپ ەكونوميكاسى دەفولتقا ۇشىراماق.
ا ق ش قارجى ءمينيسترى دجەيكوب ليۋ قازان ايىنىڭ باسىندا- اق اتتان سالىپ، كونگرەسكە ارنايى حات جازعان بولاتىن. ول قارجى مينيسترلىگى جوسپارلانعان قارجىنى تاۋىسقانىن، ا ق ش 5 - قاراشادا ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك قارىزىنىڭ شەگىنە جەتەتىندىگىن اتاپ ايتتى. سودان كەيىن ا ق ش پرەزيدەنتى باراك وباما كونگرەستى مەملەكەتتىك قارىز شەگىن كوتەرۋ ماسەلەسىن جىلدامىراق قاراۋعا شاقىردى. ول «ەگەر قارىز ليميتى وسىرىلمەيتىن بولسا، بۇل الەمدىك ەكونوميكاعا ەلەۋلى نۇقسان كەلتىرەدى. سونىمەن بىرگە، ا ق ش- تىڭ قارجى جۇيەسى 2007-2008 - جىلدارى ورىن العان قۇلدىراۋ شەگىنەن دە قاۋىپتى جاعدايعا ۇرىنادى»، دەپ اتاپ كورسەتتى.
جاعداي وسىلاي ۋشىعىپ تۇرعاندا، باتىس ساراپشىلارى كونگرەستەگى ىشكى الاۋىزدىققا بايلانىستى ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك قارىزىنىڭ بەلگىلەنگەن شەگىن تاعى دا كوتەرۋ ماسەلەسى دەر كەزىندە جۇزەگە اسىرىلمايتىندىعىن ايتادى. ونىڭ اقىرى ا ق ش- تىڭ قارجى جۇيەسىن تەحنيكالىق دەفولتقا ۇشىراتادى. باتىستىڭ جەتەكشى ب ا ق- تارى ا ق ش- تىڭ قارجى جۇيەسىنىڭ كوپ ۇزاماي كۇيرەۋگە ۇشىرايتىندىعىن اشىق ايتا باستادى. قالاي بولعاندا دا، دۇنيەءجۇزىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ساراپشىلارىنىڭ امەريكانىڭ قارجى جۇيەسىنىڭ بولاشاعىنا سەنىمسىزدىكپەن قارايتىندىعى انىق بولا تۇسۋدە. ماسەلەن، امەريكالىق جەتەكشى باسىلىم Financial Times «ا ق ش ەكونوميكاسىنىڭ دەفولتقا ۇشىراۋ قاۋپى جاقىنداعان سايىن وبليگاتسيا رىنوگىنا قاتىسۋشىلار مازاسىزدانۋدا» اتتى ماقالا جاريالاسا، International Business Times باسىلىمى «ا ق ش-2015 قارىز داعدارىسى: قور رىنوگى كۇيرەيدى، سالىم پايىزى ارتادى، دوللار ديەۆالۆاتسياعا ۇشىرايدى» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا جاريالادى. ال CNN قارىز شەگىن شۇعىل كوتەرمەسە، ەل ەكونوميكاسىنىڭ كۇردەلى داعدارىسقا تاپ بولاتىندىعىن اشىق ايتۋدا.
ا ق ش مەملەكەتتىك قارىزىنىڭ بەلگىلەنگەن شەگىن تاعى دا وسىرمەيتىن بولسا، ەل تەحنيكالىق دەفولتقا تاپ بولادى. ونىڭ سالدارى قانداي بولاتىندىعىن قازىرگى تاڭدا ەشبىر ەكونوميست ماماندار ايتا المايدى. ا ق ش ەكونوميكاسى الەمدەگى ەڭ ءىرى ەكونوميكا بولۋمەن قاتار، بۇكىل دۇنيەجۇزى ەكونوميكاسىنا ەرەكشە ىقپال ەتەدى. ا ق ش ەكونوميكاسى دەفولتقا ۇشىرايتىن بولسا، دۇنيەجۇزىنىڭ جەتەكشى ۆاليۋتاسى بولىپ ەسەپتەلەتىن دوللاردىڭ بولاشاعىنا دا بالتا شابىلماق. قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ بارلىق دەرلىك ورتالىق بانكتەرى ا ق ش مەملەكەتتىك وبليگاتسياسىنىڭ يەسى بولىپ تابىلادى جانە بۇل وبليگاتسيالاردى ساتىپ الۋدى جالعاستىرۋدا. ال دەفولتتان كەيىن مۇنداي مۇمكىندىككە جول جابىلادى. ورتالىق بانكتەردىڭ امەريكانىڭ قۇندى قاعازدارىنا جانە دوللارعا دەگەن سەنىمى جوعالادى. ا ق ش- تىڭ قۇندى قاعازدارىن ەشكىم ساتىپ الماعان جاعدايدا امەريكالىق قور رىنوگى كۇيرەيدى. امەريكالىقتاردىڭ تۇرمىس دەڭگەيى كۇرت تومەندەپ، سۇرانىمى شەكتەلەدى. الەمدەگى بىردەن- ءبىر، تەك قارىزعا عانا ءومىر سۇرەتىن الىپ ەكونوميكا ناق وسىنداي قاۋىپ الدىندا تۇر. ا ق ش مەملەكەتتىك قارىزىنىڭ جوعارعى شەگىن ءوسىرۋدى جىل سايىن جالعاستىرىپ كەلەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ا ق ش مەملەكەتتىك قارىزىنىڭ ەڭ جوعارعى شەگىن 80 رەت قايتا كوتەرگەن ەكەن.
2011 -جىلى ا ق ش ەكونوميكاسى ناق وسىنداي دەفولتقا ۇشىراۋ قاۋپىن باستان كەشىرگەن بولاتىن. سول جىلى پارتيالار ءوزارا ءتىل تابىسا الماي، ءۇش اي بويى تارتىسقا ءتۇستى. كونگرەسس مەملەكەتتىك قارىز شەگىن كوتەرۋدى كەشەۋىلدەتىپ، ا ق ش ەكونوميكاسى العاش رەت تەحنيكالىق دەفولتقا ۇشىراۋدىڭ از- اق الدىندا قالدى. 2013 -جىلدىڭ كۇزىندە رەسپۋبليكاشىلدار مەن دەموكراتتار اراسىندا تاعى دا تارتىس شيەلەنىسىپ، رەسپۋبليكاشىلدار كونگرەستە ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك قارىزىنىڭ شەگىن كوتەرۋدەن باس تارتتى. وسىنىڭ سالدارىنان ۇكىمەتتىڭ كەيبىر سالالارى ەكى جۇما بويى جۇمىس ىستەۋدى توقتاتتى. اقىرى قارسىلاستار قايتادان ءتىل تابىسىپ، مەملەكەتتىك قارىز شەگى تاعى دا كوتەرىلدى. بيىلعى جاعدايدىڭ بۇدان دا كۇردەلى بولاتىن ءتۇرى بار.
ايتتى- ايتپادى، باراك وباما پرەزيدەنتتىك قۇرعان كەزەڭدە ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك قارىز ماسەلەسى تىپتەن ۋشىعىپ كەتتى. بۇرىن- سوڭدى ەشقانداي پرەزيدەنتتىڭ تۇسىندا ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك قارىزى وسىنداي ۇلكەن دارەجەدە وسكەن جوق. وباما پرەزيدەنت بولعان جىلدار ىشىندە ەلدىڭ قارىزى 70 پايىزعا ءوستى. ماسەلەن، باراك وباما پرەزيدەنتتىك قىزمەتتى قولىنا العان 2009 -جىلى ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك قارىزى 10,6 تريلليون دوللاردى قۇراسا، بۇگىندە الىپ ەلدىڭ قارىزى 18 تريلليوننان اسىپ كەتتى. رەسپۋبليكالىق پارتيا ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى راينس پريبۋستىڭ ايتۋىنشا، ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك قارىزى ەڭ قاۋىپتى شەككە جەتكەن. 2008 -جىلى وباما كىشى دجوردج بۋشتىڭ پرەزيدەنت بولعان كەزىندە مەملەكەتتىك قارىز دەڭگەيى 4 تريلليون تەڭگەگە كوتەرىلگەندىگىن اشىنا سىناعان بولاتىن. ال ەندى وباما پرەزيدەنت بولعان كەزدە مەملەكەتتىك قارىز دەڭگەيى 8 تريلليونعا كوتەرىلىپ وتىر. شىندىعىندا دا، بۇل وتە قاۋىپتى مەجە.
بوسقىندار پروبلەماسى قارجى تاپشىلىعىن تۋدىردى
ساراپشىلاردىڭ ايتۋى بويىنشا، كارى قۇرلىققا توقتاۋسىز اعىلعان بوسقىندار ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسىنا ەرەكشە نۇقسان كەلتىرۋدە. اسىرەسە، بوسقىندار پروبلەماسى گەرمانيا ەكونوميكاسىنا ۇلكەن كەسىرىن كەلتىرەدى.
ميگراتسيا جونىندەگى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، جىل باسىنان بەرى ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنە 700 مىڭنان استام زاڭسىز ميگرانتتار كەلگەن ەكەن. جىل اياعىنا دەيىن ولاردىڭ سانى 1,5 ميلليون ادامنان اسادى. وتكەن جىلى ەۋروپاعا بار بولعانى 280 مىڭ ەرىكسىز قونىس اۋدارعاندار كەلگەن ەكەن. قازىر بۇل كورسەتكىش بارعان سايىن ەسەلەنىپ بارادى.
كارى قۇرلىققا سيرياداعى، اۋعانستانداعى، ليۆياداعى، يراكتاعى، پاكىستانداعى، ەريترەي مەن سوماليدەگى سوعىستان قاشقان بوسقىندار تاسقىنى تولاستار ەمەس. ەۋروپا ءوزىنىڭ زاڭى بويىنشا ولارعا ءبىرىنشى كەلگەن مەملەكەتىنىڭ اۋماعىندا باسپانا بەرۋگە ءتيىس. سوندىقتان زاڭسىز ميگرانتتار يتاليا، گرەكيا جانە ۆەنگريا سياقتى مەملەكەتتەردە كوپتەپ شوعىرلانۋدا. بۇل ەلدەرگە ولار تۇركيا شەكاراسى ارقىلى كەلەدى. بوسقىندار ماسەلەسىنىڭ شيەلەنىسكەنى سونداي، ەۋروپالىق وداققا قاراستى بالقان مەملەكەتتەرى بىرىنەن كەيىن ءبىرى شەكارالارىن جابا باستادى. سونىڭ سالدارىنان سەربيادا وراسان كوپ بوسقىندار شوعىرلانىپ قالدى. ەندى ولار سلوۆەنيا ارقىلى دامىعان ەلدەرگە جەتپەك.
قازىردىڭ وزىندە بوسقىندار پروبلەماسىنا ۆەنگريا ۇكىمەتى 200 ميلليون ەۋرو جۇمساعان. بۇل قارجى نەگىزىنەن شەكارانى بەكىتەتىن شارباق قۇرۋ شاراسىنا جۇمسالعان. ماكەدونيا قاۋىپسىزدىك قىزمەتىن نىعايتۋ ءۇشىن 550 ميلليون ەۋرو شىعىنعا باتقان. اسىرەسە، بوسقىندار پروبلەماسىنان گەرمانيانىڭ ەكونوميكاسى شىعىن شەگۋدە. بيىلعى جىلى گەرمانياعا 800 مىڭنان 1 ميلليونعا دەيىن زاڭسىز ميگرانتتار كەلمەك. ولارعا جۇمسالاتىن شىعىن 10 ميللياردتان 15 ميلليارد ەۋروعا دەيىن كوتەرىلمەك.
وسى ۋاقىتقا دەيىن گەرمانيانىڭ مەملەكەتتىك بيۋدجەتى ەشبىر تاپشىلىقسىز بەلگىلەنىپ كەلگەن ەدى. ەندى ەل بيۋدجەتى بوسقىندار شىعىنىن كوتەرە المايتىن سياقتى. بيىلعى جىلى گەرمانيانىڭ بيۋدجەتىنە سالىنعان قاۋىپسىزدىك قارجىسى 9 ميلليارد ەۋرو بولاتىن. ەندى بۇل قارجى تولىعىمەن بوسقىندارعا جۇمسالادى. يتاليادا بوسقىندارعا جۇمسالىپ وتىرعان شىعىن دەڭگەيى قازىردىڭ وزىندە 1 ميلليارد ەۋرودان استى. ال تۇركيانىڭ بوسقىندارعا جۇمساعان شىعىنى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 7 ميلليارد ەۋروعا جەتتى. قازىر بۇل ەلدە 2 ميلليوننان استام بوسقىندار شوعىرلانعان. جاقىندا بريۋسسەل تۇركياعا بوسقىندار پروبلەماسىن ۋشىقتىرماۋ ءۇشىن 3 ميلليارد ەۋرو قارجى ءبولدى. سونداي- اق، ەۋروپالىق وداق تاراپىنان ماكەدونياعا بوسقىندار پروبلەماسىن شەشۋ ءۇشىن 700 ميلليون ەۋرو قارجى ءبولدى. باسقا مەملەكەتتەرگە دە بوسقىندار پروبلەماسىندا قالىپتاسقان توتەنشە ماسەلەلەر ءۇشىن 100 ميلليون ەۋرو ءبولىندى. بۇكىل الەمدىك ازىق- تۇلىك باعدارلاماسىنا 200 ميلليون جانە بوسقىندارعا الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋگە 300 ميلليون ەۋرو قارجى ءبولىندى. الايدا، بۇل قارجى ەۋروپاداعى بوسقىندار احۋالىن جەڭىلدەتۋگە جەتەر ەمەس. ەۋروكوميسسيا باسشىسى جان- كلود يۋنكەردىڭ مالىمدەۋىنشە، بوسقىندار پروبلەماسىنا قوسىمشا تاعى دا 2,2 ميلليارد ەۋرو قارجى كەرەك.
كەلىمسەكتەردى قابىلداۋ ءوز شەگىنە جەتتى
فينليانديا ۇكىمەتى بوسقىنداردى قابىلداۋ ءۇشىن كۇن سايىن 1 ميلليون ەۋرو قارجى جۇمسايدى. ەلدىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مالىمدەۋىنشە، ءبىر تاۋلىك ىشىندە ءبىر بوسقىنعا جۇمسالاتىن شىعىن 43 ەۋرونى قۇرايدى ەكەن.
بۇل قارجى نەگىزىنەن بوسقىندار قابىلداناتىن ورتالىقتىڭ شىعىنى بولىپ ەسەپتەلەدى. جىل باسىنان بەرى فينليانديا مەملەكەتىنە 24 مىڭ بوسقىن قونىس اۋدارعان ەكەن. جىل اياعىنا دەيىن ۇكىمەت 35 مىڭ زاڭسىز ميگرانتتاردى قابىلداۋعا شەشىم قابىلداعان. فينليانديادا بوسقىندار پروبلەماسىنا قارسىلىق بىلدىرۋشىلەر قاتارى كۇننەن- كۇنگە ارتىپ كەلەدى. فينليانديا پرەمەر- ءمينيسترى يۋحا سيپيليانىڭ مالىمدەۋىنشە، بۇل ەل بوسقىندار قابىلداۋ مەجەسىنىڭ شەگىنە جەتتى.
توپتامانى دايىنداعان جىلقىباي جاعىپار ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»
