ءار حالىق ءوزىنىڭ ءداستۇرلى تاعامدارىن كوبىرەك تۇتىنسا پايدالى، ءسىڭىمدى بولادى - ەلىمبەك قاز ۇلى
ول - ا ق ش- تىڭ اندەرسون اتىنداعى ونكولوگيالىق ورتالىعىندا «بيوتەحنولوگيا» ماماندىعى بويىنشا عىلىمي تاعىلىمدامادان وتكەن تالاپتى مامان.
ءبىز، 21- عاسىردىڭ بىرەگەي عىلىمى سانالاتىن بيوتەحنولوگيا سالاسىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ومىرشەڭ جاڭالىقتارىن ەلىمبەك قاز ۇلىنان سۇراپ بىلدىك.
- عالىمدار بيوتەحنولوگيانىڭ قارقىندى دامۋى ادامزات بولاشاعىنا جاڭا بەتبۇرىس اكەلەدى دەپ قارايدى. ەندەشە، بيوتەحنولوگيا عىلىمى الەمدە قانداي جاڭا باعىتتارمەن دامىپ كەلەدى؟
- جاڭا عاسىردىڭ وزىق عىلىمى اتانعان بيوتەحنولوگيا الەمدە وتە جاقسى دامۋدا. بۇل عىلىمنىڭ وركەندەۋى زامان تالابىنان تۋىنداپ وتىر. قازىرگى كۇنى بيوتەحنولوگيادا مىناداي باعىتتار دامۋدا: ەنەرگيا جانە باسقا دا ماتەريالدار ەلەمەنتتەرىنىڭ بيو ءوندىرىسى؛ گەنەتيكالىق- موديفيكاتسيالانعان استىقتىق داقىلدار ءوندىرىسى؛ وتىن نەمەسە حيميالىق زاتتار ءوندىرىسى ءۇشىن تەڭىز قورلارىن پايدالانۋ؛ قالدىقسىز بيووڭدەۋ؛ كومىرقىشقىل گازىن شيكىزات رەتىندە پايدالانۋ؛ جاڭا دەنە مۇشەسىن جاساۋداعى رەگەنەراتيۆتىك مەديتسينا مۇمكىندىكتەرى؛ دارىلەر مەن ۆاكسينالاردى تەز ارادا جوعارى دارەجەدە ازىرلەۋ جانە ءوندىرۋ؛ دالدىگى جوعارى، جىلدام ءارى ارزان ارنايى دياگنوستيكا؛ سۋ جانە توپىراققا ارنالعان بيوتەحنولوگيا؛ گەنوم ارقىلى دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن جاقسارتۋ. مىنە بيوتەحنولوگيانىڭ وسى جانە باسقا دا باعىتتارى، اسىرەسە، دامىعان ەلدەردە اسا جوعارى قارقىنمەن دامۋدا. ول ەلدەردە زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قىرۋار قارجى ءبولىپ وتىر.
- قازاقستان وسى الەمدىك عىلىمنىڭ كوشىنەن قالىپ قالعان جوق پا؟
- اشقان جاڭالىقتارىمىز از بولعانىمەن بۇل باعىتتاعى جۇمىستار قازاقستاندا دا جان- جاقتى زەرتتەلۋدە. جوعارىدا ايتقانىمداي، بيوتەحنولوگيا سالاسىنىڭ دامىپ جاتقان سان ءتۇرلى باعىتتارى بار، اۋقىمى كەڭ عىلىم. مەن جۇمىس ىستەپ وتىرعان قازاق تەحنولوگيا جانە بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتىندە نەگىزىنەن تاعام بيوتەحنولوگياسى وقىتىلادى. بۇل بيوتەحنولوگياداعى ەڭ ماڭىزدى، بولاشاعى زور سالا. ويتكەنى بۇگىنگى تاڭدا ەكولوگيالىق ورتانىڭ ناشارلاۋى سەكىلدى ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى كوپتەگەن ادامداردا ماكروەلەمەنت، ميكروەلەمەنتتەر، ۆيتاميندەر تاپشىلىعى تۋىنداپ وتىر. سول اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋعا، ەمدەۋگە بيوتەحنولوگيالىق ونىمدەر كومەكتەسە الادى. وكىنىشتىسى، بىزدە بيوتەحنولوگيالىق كومپانيالار دامىماي تۇر. ەلدە بۇل سالادا زەرتتەۋ ورتالىقتارى عانا جۇمىس ىستەپ جاتىر.
- تاعام بيوتەحنولوگياسىن پايدالانىپ، ساپالى ونىمدەردى قالاي دايىنداۋعا بولادى؟
- مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىنا تىرەك بولاتىن بايلىق، قورى سارقىلىپ، تاۋسىلاتىن كومىر، مۇناي سياقتى شيكىزات كوزدەرى دەپ ويلاماۋىمىز كەرەك. ءبىز ءمان بەرمەيتىن، كوزگە كورىنبەيتىن ميكروورگانيزمدەرسىز ادامزاتتىڭ تىرشىلىك ەتۋى مۇمكىن ەمەس. ال ميكروورگانيزمدەردەگى باكتەريالار، ءتۇرلى ۆيرۋستار، بيوتەحنولوگيالىق نىسانالاردى تەرەڭ زەرتتەپ، ادام دەنساۋلىعىنىڭ يگىلىگىنە پايدالانساق، ول سارقىلمايتىن ناعىز بايلىق بولار ەدى. الەمدە جوق جاڭا ءونىم ءتۇرىن جاساپ، ەل ەكونوميكاسىنا سەرپىن بەرۋگە دە مۇمكىندىك تۋار ەدى. ميكروورگانيزمدەر كەز كەلگەن جەردە ءوسىپ ونەدى. ءبىر باكتەريانى ميلليون ەتىپ وسىرۋگە بولادى. ءبىز باكتەريالاردان گەندىك ينجەنەريالىق ادىستەرمەن وزىمىزگە قاجەتتى ونىمدەردى جاسايمىز. مىسالى، قازىر عالىمدار ينسۋليندى باكتەريالاردىڭ كومەگىمەن وندىرەدى. وعان دەيىن ونى مالداردىڭ ۇيقى بەزدەرىنەن الىپ كەلدى. ولار ادامعا اللەرگيا بەرەتىن، تازالاۋدا دا قيىندىق تۋدىراتىن.
قازىرگى كۇنى بيوتەحنولوگيا ماماندارى جاڭا فۋنكتسيالىق، يننوۆاتسيالىق تاعامداردى نەمەسە ءسۇت ونىمدەرىن جاساۋعا دەن قويدى. ءسۇت ونىمدەرى دەپ وتىرعانىمىز جاي ءسۇتقىشقىلى ءونىمى ەمەس، بەلگىلى ءبىر اۋرۋدىڭ الدىن الاتىن ونىمدەر. بۇل ونىمدەردىڭ قۇندىلىعى قۇرامىنداعى باكتەريالاردىڭ ساپاسىنا بايلانىستى بولادى. ولاردىڭ قۇرامى بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپالار نەمەسە ميكروەلەمەنتتەرمەن بايىتىلادى.
- شەتەلدە بۇل سالاداعى جۇمىستار قارقىندى دامىپ كەتكەنىن ايتتىڭىز. ەندەشە وتاندىق مامانداردىڭ زەرتتەۋى عىلىمداعى قايتالاۋ بولىپ قالماي ما؟ وتاندىق ءونىمنىڭ ارتىقشىلىعى نەدە؟
- جەر بەتىندەگى وسىمدىك جانە سىرتقى فاكتورلاردىڭ ۇقسامايتىندىعى سەبەپتى باعالى ميكروورگانيزمدەر دە ءار جەردە ءارتۇرلى قالىپتا بولادى. سول سياقتى ادامداردىڭ دا يممۋنيتەتى 70 پايىزعا دەيىن اسقازان، ىشەك جولدارىنىڭ اس قورىتۋىنا بايلانىستى. تابيعاتىمىزعا جاقىن تاعامداردى پايدالانباساق، اس قورىتۋدىڭ قالپى بۇزىلادى. ءبىزدىڭ اسقازانىمىزدا بوتەن تاعامداردى قورىتاتىن فەرمەنتتەر قالىپتاسپاعاندىقتان كەرى اسەرى بولادى. سوندىقتان ءوز جەرىمىزدەگى ميكروورگانيزمدەردى زەرتتەپ، ولاردى حالقىمىزدىڭ قاجەتىنە جاراتۋىمىز كەرەك. سول سەبەپتى دە شەتەلدىك ونىمدەردىڭ پايداسى وزدەرىنە تيسە دە، بىزگە پايدالى بولماۋى مۇمكىن. زياندىلىعى ۇزاق جىلدار بويى جينالا كەلىپ جارىققا شىعادى. وسىنداي سەبەپتەرگە بايلانىستى شىعار، قازىرگى كۇنى بۇرىن جوق اۋرۋ تۇرلەرىنىڭ شىعىپ، جاس ادامداردىڭ قاتەرلى ىسىككە وڭاي شالدىعىپ جاتۋى. الەمدىك زەرتتەۋشىلەر دە ءار حالىق ءوزىنىڭ جانىنا جاقىن ءداستۇرلى تاعامدارىن كوبىرەك تۇتىنسا پايدالى، ءسىڭىمدى بولاتىندىعىن دالەلدەپ وتىر.
- ءسىز قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىن ەمدەۋ سالاسى بويىنشا ا ق ش- تىڭ ەڭ ۇزدىك مەديتسينالىق ورتالىعىنا بارىپ ءبىلىمىڭىزدى شىڭداپ كەلىپسىز. سوندا جۇرگەندە قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىنا بايلانىستى زەرتتەۋلەرمەن دە اينالىستىڭىز. بۇل ءبىلىم ورداسىنا قالاي جولىڭىز ءتۇستى؟
- مەن بۇگىنگى جۇمىس ىستەپ جاتقان وقۋ ورنىنا كەلگەنگە دەيىن س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيەتىندە جانە ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىتۋشى بولىپ جۇمىس اتقاردىم. 2010 - جىلى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇرگەندە «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا ا ق ش- تا عىلىمي تاعىلىمدامادان ءوتتىم. مەن بارعان تەحاس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ م د اندەرسون ونكولوگيالىق ورتالىعى - مەديتسينانىڭ وسى سالاسى بويىنشا دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ اتاقتى ءارى مامانداندىرىلعان ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى ەكەن. بۇل ورتالىق قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىن ەمدەۋ سالاسى بويىنشا ا ق ش- تىڭ ەڭ ۇزدىك، № 1 مەديتسينالىق مەكەمەسى دەپ تانىلعان. م د اندەرسون ورتالىعىندا ومىرلەرىن قايىرىمدى ميسسياعا - قاتەرلى ىسىكپەن كۇرەسكە ارناعان ستۋدەنتتەر، مەدبيكەلەر، دارىگەرلەر مەن عالىمدار تىنىمسىز ەڭبەك ەتۋدە.
مەن اندەرسون اتىنداعى ونكولوگيالىق ورتالىقتاعى وتانداسىمىز دوس سارباسوۆتىڭ زەرتحاناسىندا زەرتتەۋشى عالىم ت. شايكەننىڭ جەتەكشىلىگىمەن mTOR- دىڭ بيوحيمياسىن زەرتتەۋ جوباسى بويىنشا جۇمىس ىستەدىم.
(mTOR (mammalian target of rapamycin - راپااميتسيننىڭ ءسۇت قورەكتىلەردەگى نىساناسى. مولەكۋلالىق ماسساسى 289 كدا بولاتىن، سەرين- ترەونيندىك پروتەينكينازا كلاسىنا جاتاتىن اقۋىز. mTOR- دى زەرتتەۋ تاريحى 1990- جىلداردىڭ ورتا شەنىنەن باستالدى. بۇل كەزدە زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن كلينيكالىق پراكتيكادا ءداستۇرلى تۇردە يممۋنودەپرەسسانت رەتىندە قولداناتىن انتيبيوتيك- راپاميتسيننىڭ كەڭ اسەر ەتۋ سپەكترى وزىنە اۋداردى. راپاميتسين ليمفويدتىق جاسۋشالاردىڭ عانا ەمەس، باسقا دا ۇلپالار، سونىڭ ىشىندە ىسىكتىك ۇلپالاردىڭ دا پروليفەراتيۆتىك بەلسەندىلىگىن باساتىندىعى انىقتالعان، قازىرگى ۋاقىتتا قاتەرلى ىسىككە قارسى پرەپارات رەتىندە قولدانىلادى.
ءبىزدىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدىڭ باستى ماقساتى ءسۇت قورەكتىلەر جاسۋشاسىندا mTOR- دىڭ جاڭا كەشەنىن تابۋ جانە ول كەشەننىڭ قىزمەتىن زەرتتەۋ بولدى. ءبىز تاپقان mТОR- دىڭ جاڭا كەشەنى يادرونىڭ سىرتقى قابىعىندا ورنالاسقان جانە جاسۋشاداعى اتقاراتىن فيزيولوگيالىق قىزمەتى دە بەلگىلى ەكى كەشەننەن باسقاشا بولىپ شىقتى. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى mТОR ەكسپرەسسياسىن ازايتۋ نەمەسە mТОR كينازا بەلسەندىلىگىن تەجەۋ ارقىلى ريبوسومالدىق اقۋىزدىڭ يادرولىق تاسىمالىن باقىلاي وتىرىپ، وسى پروتسەستى رەتتەۋ مۇمكىندىگىن كورسەتتى. ريبوسومالار بيوگەنەزىن رەتتەۋدىڭ بۇل مەحانيزمى قاتەرلى ىسىك جاسۋشالارىنىڭ ءوسۋىن باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. mТОR- دىڭ بيوحيمياسىن زەرتتەۋ، زەرتتەۋ ناتيجەلەرى «ونكوتارگەت» جۋرنالىندا جارىق كوردى.
بۇل جەردە عىلىمي باسەكەلەستىك وتە جوعارى دەڭگەيدە قالىپتاسقان. عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسۋعا بارلىق جاعداي جاسالعان. ءبىز سول ۋاقىتتاردا تاڭنىڭ اتىپ، كۇننىڭ باتقانىن بىلمەي بار ىنتامىزبەن، قىزىعۋشىلىقپەن جۇمىس ىستەدىك.
- عىلىمي جاڭالىقتار كەزدەيسوق اشىلادى ەكەن. ءوزىڭىز قۇپياسىن تاپسام دەپ ارمانداعان عىلىم جولىنداعى بولاشاق جوسپارلارىڭىزبەن بولىسسەڭىز؟
- بولاشاقتىڭ ءبارىن بولجاپ، جوسپارلاپ تاستاۋعا كەلمەس. عىلىممەن اينالىسۋعا كەڭ جول اشىلىپ، وراي تۋسا، بۇل جولدا ءبىلىم- بىلىگىمدى كورسەتۋدەن ايانىپ قالماسپىن. قازىرگى مۇمكىندىكتەرگە بايلانىستى بيوتەحنولوگيانىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى تاعام بيوتەحنولوگياسى بويىنشا، بيوتەحنولوگيالىق جولدارمەن فۋنكتسيونالدىق تاعام ونىمدەرى مەن وسىمدىك جانە جانۋار تەكتى شيكىزاتتاردان بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتاردى ءبولىپ الا وتىرىپ، يننوۆاتسيالىق وتاندىق تاعامدىق ونىمدەر مەن پرەپاراتتار الۋدى ويلاستىرىپ وتىرمىز. وسى ماقساتتا بىرنەشە جوبالار ازىرلەنىپ، ۋنيۆەرسيتەت زەرتحاناسىندا جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە.
وسىعان دەيىن يسپانيانىڭ گرانادا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى البەرتو تيناۋتپەن بىرگە الماتى وبلىسى، «التىن ەمەل» ۇلتتىق پاركى، «شارىن شاتقالى» اۋماعىندا قۇمىرىسقالاردىڭ بيولوگياسى جانە ەكولوگياسىن زەرتتەۋ جونىندەگى حالىقارالىق عىلىمي جوبا قۇرامىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، زەرتتەۋ ناتيجەلەرى شەتەلدىك باسىلىمداردا جارىق كوردى. «بۇكىلالەمدىك قۇمىرسقا تاكسونوميستەرى» قاتارىندا اۆتور رەتىندە تىركەلدىم. شەتەلدىك عالىمنىڭ قازاقستانعا كەلۋى قۇمىرسقانىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرىنىڭ ءبىزدىڭ ەلدىڭ اۋماعىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىمەن بايلانىستى بولدى. اڭسارىن اۋدارعان سول قۇمىرسقانى تاپقانىمىزدا ونىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى. ال فرانسيانىڭ «ۆيتامفەرو» بيوتەحنولوگيالىق كومپانياسىمەن بىرىگىپ قوي جانە سيىر بابەزيوزىنا قارسى ۆاكسينا ازىرلەۋ جونىندە «انباب» اتتى حالىقارالىق عىلىمي جوبامىزدى ۇسىنىپ وتىرمىز. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن 35 عىلىمي ماقالام جارىق كوردى.
سۇحباتتاسقان: باقىتجول كاكەش
