ات ۇستىندە ءجۇرۋ جاقسى ويلار ويلاۋعا جاردەمدەسەدى

استانا. قازاقپارات - الەمدە جىلقىمەن ەتەنە قازاقتاي ۇلت كەمدە كەم. ۇلتىمىزدىڭ ارعى بەرگى تاريحىن قامبار اتا تۇقىمىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. بىزگە الىس عاسىرلاردان سىر شەرتەتىن كوزى ءتىرى ەكسپونات تا وسى  جىلقى تۇلىگى.

 قامبار اتا تۇقىمىن ەڭ ەرتە پايدالانعان حالىقتاردىڭ ۇرپاعى ەكەنىمىز تۋرالى دا تاريحي دەرەكتەر مول. اتاقتى شىعىستانۋشى، اكادەميك رەنە گرۋسسە اتتى فرانسۋز عالىمى ءوزىنىڭ «دالا يمپەرياسى» ەڭبەگىندە: «ەڭ العاش جىلقى مالى وڭتۇستىك ورىس دالاسىندا پايدا بولعان. جىلقىنى العاش قولعا ۇيرەتۋشىلەردىڭ كوشپەندىلەر بولعانى كۇمان تۋدىرمايدى. جىلقى قولعا ۇيرەتىلىسىمەن- اق سوعىسقا پايدالانىلدى..." دەگەن جازبالار بار.
بۇل جەردەگى وڭتۇستىك ورىس دالاسى قازاق دالاسىنىڭ سولتۇستىگى، ءسىبىردىڭ وڭتۇستىك ەتەگى، قارت التاي   مەن سايان قابىرعالارى جانە تۇرىكتىڭ وتۇكەن جىنىسى ەكەنىن تاريح عالىمدارى نەشە مارتە ايتقان. ارحەولوگيالىق قالدىقتار بۇدان 7000  جىل بۇرىن ەۋرازيا دالاسى جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋشىلەردىڭ وتانى بولعان دەگەن قورتىندى شىعارادى. سوڭعى كەزدەگى قازبا دەرەكتەر نەگىزىندە قازاقستان جانە كورشى ايماقتاردا ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 3-4 مىڭ جىلدىقتار كەزىندە جىلقى تەك قولعا ۇيرەتىلىپ قانا قويماي، ءبىر ءتۇرلى مادەني فەنومەن رەتىندە، الدە قاشان كەڭ تارالعانىن دالەلدەيدى. مۇنداي ورىنداردىڭ قاتارىنا سولتۇستىك قازاقستانداعى بوتاي   مادەنيەتى، ارقايىم ەسكەرتكىشتەرى، سونداي- اق ساق، عۇن زامانىنىڭ مۇرالارى جاتادى (بەرەل، شىلىكتى، ەسىك قورعانى ت. ب. ). وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا كوكشەتاۋ ايماعىنان تابىلعان جىلقى قورىمىن تەرەڭىرەك زەرتتەگەن عالىمدار بۇندا جەرلەنگەن جىلقىلاردىڭ قازىرگى قازاق جىلقىسىمەن ءبىر تەكتى ەكەنىن انىقتادى.

 بۇل حالقىمىزدىڭ جىلقىمەن ەجەلدەن ەتەنە بولعاندىعىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ايتپاق بولعانىمىز بۇل ەمەس، قامبار اتا تۇقىمىنىڭ كوپشىلىك بىلەتىن جانە بىلە بەرمەيتىن كەيبىر ەرەكشە قاسيەتتەرى، قىزىقتى مالىمەتتەر.

كوپشىلىك جۇرت ادەتتە «جىلقى مىنەزدى حالقپىز» دەپ بەكەردەن بەكەر ايتپايدى. ويتكەنى جىلقى وتە سەرگەك، سەزىمتال سونداي- اق، اقىلدى جانۋار.

قازاق جىلقى جانۋارىن ەرەكشە باعالايتىن الەمدەگى 24 ۇلتتىڭ ءبىرى.

الەمدىك تاريحتا جىلقىنىڭ ەڭ ارعى اتاسىن گيراكوتەريا دەيدى. گيراكوتەريانىڭ سالماعى 5 كەلى، بويىنىڭ بيىكتىگى نەبارى 15 سانتيمەتر، ول 60 ميلليون جىلداي ۋاقىت بۇرىن ءومىر سۇرگەن.

قامبار اتا تۇقىمىنىڭ نەگىزگى جاقتان 5 مۇشەسى ايىرىقشا دامىعان.

ولار - سەزۋ تۇيسىگى، كوزى، قۇلاعى، اۋزى جانە مۇرىنى. جىلقى وسى بەس مۇشەسىنىڭ ارقاسىندا يەسىمەن قاتىناسىن دا رەتتەپ، ونىڭ قانداي ادام ەكەنىن اجىراتا الادى. سول ارقىلى وزىنەن قورقىپ تۇرعان ادامعا مىنەز كورسەتەدى. ونىڭ وسى قاسيەتىن اڭعارعان اتا- بابالارىمىز قارسى ءادىسىن تابا بىلگەن.

جىلقىنىڭ اۋزى، مۇرىنى، كوزى مەن قۇلاعىنىڭ ەرەكشە سەزىمتالدىق قاسيەتىمەن قاتار جىلقىنىڭ ەسكە ساقتاۋى دا جوعارى دەڭگەيدە. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە شىعىس قازاقستان وڭىرىنەن مايدانعا، بەلارۋس جەرىنە پويىزبەن اپارىلعان ءبىر جىلقى، التى ايدان كەيىن ءوز مەكەنىنە قايتىپ كەلگەن.

دۇنيە جۇزىندە جىلقىنىڭ ءتۇرى وتە كوپ. سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا 163 كە جۋىق. ولاردىڭ كوبى ارالاس تۇقىمدى. تەك ساناۋلى تۇقىمدارى عانا تازا قاندى دەپ ايتىلادى، مىسالى اراب جىلقىسى.

قازاق ەجەلدەن جىلقىنىڭ جاسى مەن دەنساۋلىعىن تىسىنە قاراپ انىقتاعان. ايتا كەتۋ كەرەك، جىلقىنىڭ ءتىسى باسقا جانۋارلاردىڭ تىسىنەن وتكىرلىگىمەن دە ەرەكشەلەنەدى.

جىلقى تۋرالى ەڭ قىسقا اتاۋ قازاقتا بولسا، ال ەڭ ۇزىن اتاۋ پەرۋان تايپاسىنىڭ ۇندىستەرىندە دەگەن دەرەك بار. ال قازاقتا «ات» دەگەن ءجيى قولداناتىن جىلقى اتاۋى بار.

سوڭعى ۋاقىتتاعى عىلىمي زەرتتەۋلەر جىلقى قىزىل مەن كوك ءتۇستى اجىراتا الماعانىمەن، ءبىراق ءتۇرلى- ءتۇستى رەڭكتە كورەتىنىن ايتادى، سونداي- اق، ونىڭ كوزى قاراڭعى تۇندە وتە جاقسى كورەتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز.

ول ءبىر باعىتقا قاراپ تۇرعانىمەن اينالاسىن بىردەي كورە الادى.

سەزىمتالدىعى جاعىنان كوپتەگەن جانۋارلاردان الدا بولاتىن جىلقى يەسىنىڭ وزىنە دەگەن ىقىلاسىن اڭعارا الادى. ەگەر يەسى وزىنە ۇناسا ودان اسقان ادامنىڭ جانسەرىگى بولۋى ەكىتالاي.

جىلقى قازاقپەن ەجەلدەن ەتەنە بولعاندىعىنان عانا ەمەس، ول جوعاردا ايتقانداي كوپتەگەن ارتىقشىلىعىمەن، اسىرەسە ەر باسىنا كۇن تۋىپ، قينالعان ساتتە جول تابا بىلەتىن اقىلدىلىعىمەن باعالى. ات يەسىن ەشقاشان جولدا قالدىرماعان.

ات سوقىر تۇمان باسىپ تۇرعاندا دۇرىس جول تاۋىپ، ءشول دالادا باسىن ەركىن قويا بەرسە سۋلى جەرگە باستاپ بارۋ ەرەكشەلىگى بار.

 جىلقىنىڭ تەكتىلىگى سول، ايعىرلار ءوز تۇقىمىنا ەشقاشان شاپپايدى.

بۇرىنعى باي باعلاندار، باتىرلار وزدەرىنە مىندەتتى تۇردە ءبىر جاقسى ات ۇستاي بىلگەن. تاريحىمىزعا ۇڭىلەر بولساق، ءتىپتى ءبىر جاقسى ات ءۇشىن، ەل مەن ەل ەگەرلەسكەن زاماندار بولعان. قازاق ات ەر قاناتى دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. اتى الەمگە ءماشھۇر شىڭعىسحان جارتى الەمدى ۋىسىنا الۋى -  كوشپەندىلەردىڭ جىلقى جانۋارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن سوعىسقا وركەنيەتتى تۇردە پايدالانا الۋىندا بولسا كەرەك.

 قازاق تاريحىنان جىلقىنىڭ الار ورنى وراسان زور ەكەنى بارلىعىمىزعا تۇسىنىكتى. اتى اڭىزعا اينالعان قازاق باتىرلارى ءوزىنىڭ جەلدەن جۇيرىك سايگۇلىكتەرىنسىز ايتىلمايدى. ەرتوستىك، قوبىلاندى، الپامىس، قامبار باتىر، قابانباي باتىر سىندى ەرتەگىلەر مەن تاريحىمىزداعى الىپ تۇلعالاردىڭ اتى اقىلدى تۇلپارلارىمەن قاتار ايتىلادى. جەلمەن جارىسقان جۇيرىكتەر مارعابىلدىڭ قاراقاسقا اتى، اقان سەرىنىڭ قۇلاگەرى سىندى ارعىماقتار ۇلتىمىز تاريحىمەن قاتار جاساي بەرمەك.

 جىلقى مالىنىڭ قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى ورىنى ەرەكشە.

 اسىرەسە حالىق اندەرىندە جىلقى اتاۋلارى وتە كەڭ تاراعان. ءان سوزدەرىندە ءجيى كەزدەسەتىن جىلقى اتاۋلارى: اقباقاي، قۇلاقاسقا، ۇكىلىكەر، مايداقوڭىر، ەكى جيرەن، بۋرىلتاي، ت. ب.

 ال، ۇلتىمىزدىڭ كۇي ونەرىندە ءتورت تۇلىكتىڭ وسى تۇرىنە ارنالعان كۇي سانى ساناپ تاۋىسقىسىز. "سالكۇرەڭ"، "قوسباسقان"، "تەلقوڭىر"، "قارا جورعا"، "ورەلىكەر"... الەمدە جىلقى تۇلىگىنە ەڭ كوپ اۋەن ارناعان حالىق قازاق ەكەنىنە داۋ جوق. بۇنىڭ ءبارى ۇلتىمىزدىڭ وعان دەگەن تەرەڭ ماحابباتىنان عانا ەمەس، جىلقىنىڭ باسقا جانۋارلارعا قاراعاندا ارتىق جاراتىلىسىنىڭ اسەرىنەن دە بولۋعا ءتيىس.

ب. ە. د. V عاسىردا گيپپوكرات قورشاعان ورتانىڭ ادامعا اسەرىن بايقاپ: «ات ۇستىندە ءجۇرۋ - تەك قانا جارالى ادامدى عانا جازىپ قويماي، مەلانحوليكتەرگە جامان ويلاردان ارىلىپ، كەرىسىنشە، كوڭىلىن سەرگىتىپ، جاقسى ويلار ويلاۋعا جاردەمدەسەدى» ، - دەپتى. عىلىمي تىلدە «يپپوتەراپيا» دەپ اتالاتىن اتپەن سەرۋەندەۋ ارقىلى جاسالاتىن ەمنىڭ بۇل ءتۇرى مەديتسينانىڭ بۇگىن اشقان جاڭالىعى ەمەس ەكەن. ياعني، سوناۋ ب. ە. د. V عاسىردا وسى عىلىمنىڭ  اتاسى   گيپپوكرات جىلقىنىڭ ەرەكشە ەمدىك قاسيەتىن اڭعارتىپ كەتكەن.

 تيبەت مەديتسيناسىندا جىلقىنى تۇسىندە كورۋ دە -  شيپا بولىپ ەسەپتەلەدى. تۇسىندە ادام اراسىندا قۇلىندارى بار جىلقىلاردى كورسە -  اۋرۋىنان تەز ايىعاتىنىنىڭ بەلگىسى دە، اتتى جايلاق ءمىنىپ جۇرسە -  ۇزاق عۇمىر كەشەدى دەپ بولجاعان. مىنەكەي قازاقتىڭ "ات ءۇستى اۋليە" دەگەنى تەگىن ءسوز ەمەس بولدى.

 اۋىزدىعىمەن الىسقان اتقا ءمىنۋ كىمگە بولسىن قانات بىتىرەرى انىق. ادامعا ەركىندىكتى تازالىقتى سەزىندىرەدى. قازاق ەركىندىكتى ات ۇستىندە سەزىنگەن. ەڭبەكتەگەن ساتتە قۋ شىبىقتى ات ەتىپ وينايتىن قازاق بالاسى وسە كەلە شىبىققا جان بىتىرگەن. ات ۇستىندە رۋحى تاسىپ، قايراتى قالىپتاسقان. ەندەشە، رۋحىمىز بيىك، دەنىم ساۋ بولسىن دەسەڭىز بابالار ءىزىن جالعاستىرىپ تۇرعان ءجون بولار.

بەيسەن سۇلتان ۇلى