قازاق «ۇيات» ءسوزىن قالاي تۇسىنگەن؟
ول ۇياتتىڭ تىكەلەي يمانمەن بايلانىستىلىعىن پاش ەتىپ: «پايعامبارىمىز سالالاھۋ ھالايھي ۋاسەلامنىڭ حاديس شاريفىندە ايتىپتى: «ءمان ءلا حاياھۋن ءۋا ءلا يمانۋن ءلاھۋ» دەپ، ياعني كىمنىڭ ۇياتى جوق بولسا، ونىڭ يمانى دا جوق، دەگەن» دەپ ءسوزدى حاديستەن باستايدى. ياعني، ۇيات تىكەلەي يمانمەن قاتىستى نارسە ەكەن.
اباي ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ: «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ماقالى دا بار: «ۇيات كىمدە بولسا، يمان سوندا» دەگەن. ەندى بۇل سوزدەن ءبىلىندى، ۇيات، ءوزى يماننىڭ ءبىر مۇشەسى ەكەن» دەيدى. اباي اتامىزدىڭ وسى ءحاديسى ءابۋ داۋد پەن ءناسايدىڭ حاديستەرىندە ايتىلعان. ياعني «يمان جەتپىستەن استام مۇشەدەن تۇرادى. ۇيات تا يماننىڭ ءبىر مۇشەسى» دەيدى ء(ابۋ داۋد، ءسۋننات، 14؛ ءناساي، يمان، 16).
اباي ۇياتتى «ناداندىقتىڭ ۇياتى»، «شىن ۇيات» دەپ ەكىگە بولگەن. شىن ۇياتتى «شاريعاتقا تەرىس ءيا اقىلعا تەرىس، ءيا ابيۇرلى بويعا تەرىس ءبىر ءىس سەبەپتى بولادى» دەپ تۇسىندىرەدى. ءبىراق وسىنىڭ ءوزىن «وزگەنىڭ بويىنان شىققان»، «ءوز بويىڭنان شىققان ۇيات قىلىق» دەپ بۇنى دا ەكىگە جارىپ، تالدايدى. «ءوز بويىڭنان شىققان ۇيات قىلىقتى» «ىشتەن ۇيات كەلىپ، ءوزىن جازاعا تارتقان»، «ادامنىڭ ءوز بويىنداعى ادامشىلىعى، يتتىگىڭدى ىشىڭنەن ءوز موينىڭا سالىپ، سوگىپ قىلعان قىسىمنىڭ اتى» دەپ تۇسىندىرەدى. ال، يسلام عۇلامالارى دا ۇياتتى ەكىگە بولەدى:
ءبىرىنشىسى: بولمىسقا ءتان تابيعي ۇيات. بۇل ادامنىڭ ۇياتسىز قىلىقتار جاساۋىنا توسقاۋىل جاسايدى. جاساي قالسا مازالايدى. بۇل مۇسىلمان ەمەس ادامداردا دا بولادى. ويتكەنى بارلىق پەندەنىڭ بويىندا ۇيات بار. ۇيات قاشاندا اقيقاتشىل كەلىپ، جالعانعا، جاساندىلىققا باسقا دا تەرىس قىلىقتارعا قارسى شىعادى. ول ادامنىڭ بويىندا ءتىپتى «ءالىمساقتان» بەرى بار. رۋح جارالعاندا حاق تاعالامەن جۇزدەسىپ ءالىمساقتان بەرى ساقتالعان وسى ۇيات يەسى - ادام قاي كەزدە ۇيات قىلىق جاساي قالسا قۇداي تاعالانى انىق تانىعان ۇياتى ودان قاتتى قىسىلىپ، تەز ارادا ءوز يەسىن «جازاعا تارتتىرادى». سول سەبەپتى پەندە قۇپيا قىلمىس جاساپ قوعام سوتىنان قۇتىلعانمەن ءوزىنىڭ «ار- وجدان سوتىنان» قۇتىلا الماي، تۇندە ۇيقىدان، كۇندىز كۇلكىدەن قالىپ ازاپ شەگەدى. پەندە وزگەگە وتىرىك ايتقانمەن ۇيات قۇزىرىندا ءبىر اۋىز جالعان ايتا المايدى. ويتكەنى حاق تاعالامەن جۇزدەسكەن ار- وجدان ونىڭ قۇزىرىندا جالعاندىعىن جاسىرا المايتىندىقتان ءوز يەسىنە دە جالعان ايتقىزباي، اقيقاتقا باسىن يگىزەدى.
ەكىنشىسى: يماننان تۋىنداعان ۇيات. بۇل يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قۇرايدى. وسى «تابيعي ۇيات» پەن «يماني ۇيات» قوسىلىپ تولىسقاندا تولىق ۇيات ابەس قىلىقتارعا قارسى ۇلكەن كۇشكە اينالادى. ەگەر تابيعي ۇيات جالعىز قالاتىن بولسا، ءومىردىڭ اۋىرتپالىقتارىن كوتەرە الماي تولقىن ۇرعان كەمەدەي قۇرىپ كەتۋى مۇمكىن. ءيا، ادام بويىنداعى وسى ۇيات «ول اللا تاعالانىڭ ءوزىن كورىپ تۇرعانىن بىلمەي مە؟ (الاق، 96/14) اياتىندا جانە دە «ءسوزسىز حاق تاعالا سەندەردىڭ توبەلەرىڭنەن كورىپ باقىلاۋدا» (نيسا، 4/1) سياقتى اياتتاردا ايتىلعانداي «يحسان» كاۋسارىن ىشپەسە، ءومىرى ۇزاق بولمايدى. پايعامبارىمىزدىڭ دا (س. ا. ۋ. ) «ۇيات - يماننان تۋىندايدى» دەۋىندە وسى سىر جاتىر. ەندەشە ۇيات ادام جۇرەگىندەگى سىرلى داقىل. ول يمان مەن ماعريپات قاينارىنان سۋسىنداپ، ءنار السا عانا ءوسىپ ونەدى. ەگەر ءناپسىقۇمارلىقتىڭ ۇراسىنا تاستاپ، كىرلەتەتىن بولسا، قۇم باسقان شولدەگى داقىلداي ونبەي، ءشىرىپ كەتەدى. جۇرەگىندەگى ۇياتى شىرىگەن ادام ياكي قوعام بۇدان سوڭ ءناپسىقۇمارلىققا ءتان بارلىق جامانشىلىقتى جاسايدى. ءبىراق ولار ءبىر- بىرىنەن استە ۇيالمايدى. ۇيالاماق بىلاي تۇرسىن، سول ءبىر ادامشىلىققا جات قىلىقتاردى «يدەال مادەنيەت» سانايدى. اقىرعى ەلشى (س. ا. ۋ. ) وسىعان قاتىستى: «ۇياتسىز بولساڭ، ۇيالماساڭ بىلگەنىڭدى ىستە!» دەيدى (بۋحاري، ءانبيا، 54؛ ءابۋ داۋد، ءاداب، 6؛ يبن ءماجا، زۋھد، 17).
كەيبىر عۇلامالار ايات پەن حاديستەرگە قاراپ ۇياتتى مارتەبەلەرگە بولگەن.
العاشقى مارتەبە: ادام وزىنە حاق تاعالانىڭ نازارىمەن قاراي باستايدى. ياعني ول وزىنە قۇداي تاعالانىڭ ولشەمىمەن باعا بەرەدى. ءوزىنىڭ ءجۇرىس- تۇرىسىندا شاريعات زاڭىمەن ءجۇرىپ، سوعان قاراي قاراكەت جاسايدى. مۇسىلمان ادام ءوزىن وسىلاي باقىلاۋعا الۋىنىڭ ارقاسىندا جۇرەگىندە تەرەڭ ۇيات سەزىمى ۇيالايدى.
ەكىنشى مارتەبە: حاق تاعالانى جانىندا سەزىنە ءبىلۋى. «قايدا بولساڭدار دا ول سەندەرمەن بىرگە» (حاديد، 57/4) بيىگىنە جەتكەندەردىڭ مارتەبەسى. وسىعان قاتىستى اللا ەلشىسى بىلاي دەيدى: «شامالارىڭ كەلگەنشە اللا تاعالادان ۇيالىڭدار! حاق تاعالادان ۇيالعان ادام باسى مەن باسىنىڭ ىشىندەگىلەرىن جانە اسقازانى مەن اسقازانىنىڭ ىشىندەگىلەرىن باقىلاۋعا السىن! ءولىم مەن ءشىرۋدى دە ەستەن شىعارماسىن! اقىرەتتى قالاعان پەندە بۇل دۇنيەنىڭ جالعان اسەمدىگىن تاستايدى. كىمدە- كىم وسىلاي ىستەسە اللا تاعالادان سوندا عانا ۇيالا الادى» (ءمۋسناد، 1/387).
ءۇشىنشى مارتەبە: «ەڭ اقىرعى ايالداما راببىڭ» ء(ناجىم، 53/4) ماقساتىنا جەتۋ جولىندا جۇرەگى مەن رۋحىنىڭ تەرەڭدىكتەرىنە بويلاعاندار.
حاكىم اباي «مۇنداي ۇياتى كۇشتى ادامدار ۇيقىدان، تاماقتان قالاتۇعىنى دا بار، حاتتا ءوزىن- ءوزى ولتىرەتۇعىن كىسىلەر دە بولادى» دەيدى. ءيا كەيدە ادام ءبىر قاتەلىك جاسايدى دا، سول كۇناسىن كوتەرە الماي، جەر باسىپ جۇرگەننەن ءولىمدى ارتىق سانايدى. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ جاراتىلىس ماقساتىنان اداسقانىن سەزەدى.
حاكىم اباي «وسى كۇندە مەنىڭ كورگەن كىسىلەرىم ۇيالماق تۇرماق، قىزارمايدى دا» دەي كەلىپ ءسوز اياعىندا «نەمەسە «پالەنشە دە، تۇگەنشە دە ءتىرى ءجۇر عوي، پالەن قىلعان، تۇگەن قىلعان، مەنىكى ونىڭ قاسىندا نەسى ءسوز، پالەنشەدەي، تۇگەندەي ءمانىسى بار ەمەس پە ەدى؟ » - دەپ، ۇيالتامىن دەسەڭ، جاپ- جاي وتىرىپ داۋىن ساباپ وتىرادى. وسىنى ۇيالعان كىسى دەيمىز بە، ۇيالماعان كىسى دەيمىز بە؟ ۇيالعان دەسەك، حاديس اناۋ، جاقسىلاردان قالعان ءسوز اناۋ. وسىنداي ادامنىڭ يمانى بار دەيمىز بە، جوق دەيمىز بە؟!» دەپ ار- ۇياتتىڭ ءمانىسىن ۇقتىرا الماعاندىعىنا قىنجىلادى. ءيا، اباي مۇنى بەكەرگە ايتىپ وتىرعان جوق. ۇيات يلاھي مىنەز ءھام حاق تاعالانىڭ سىرى. ءبىر حاديستە ول بىلايشا بەدەرلەنگەن.
حاق تاعالا قيامەت كۇنى عاراسات مايدانىندا قاريا كىسىنى ەسەپكە تارتىپ: «سەن نەگە مىنا كۇنالاردى جاسادىڭ؟» دەپ سۇرايدى. الگى قاريا دا جاساعان كۇناسىن مويىنداماي، «مەن جاساعان جوقپىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. وسى كەزدە راقىمدى حاق تاعالا: «ەندەشە مىنانى ءجانناتقا اپارىڭدار» دەپ جارلىق بەرەدى. سوندا پەرىشتەلەر تاڭىرقاپ: «ءيا، قۇداي! بۇل پەندەڭنىڭ كۇنا جاساعانىن سەن بىلەسىڭ عوي» دەيدى. اللا تاعالا ولارعا: «ءيا سولاي. ءبىراق مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتى بولعان ونىڭ اعارعان شاشى مەن ساقالىنا قارادىم. ايىبىن بەتىنە باسۋعا ۇيالدىم» دەيدى. وسى حاباردى جەبىرەيىل پايعامبارىمىزعا جەتكىزگەندە جانارىنا جاس تولىپ، جىلاپ جىبەرەدى. «حاق تاعالا ۇمبەتىمنىڭ اق ساقالدارىنا ازاپ ەتۋدەن ۇيالادى دا ۇمبەتىمنىڭ اقساقالدارى كۇنا ىستەۋدەن ۇيالمايدى» دەيدى.
ءيا، ۇياتتى اباي حاكىم يمانمەن بايلانىستىرا تۇسىندىرگەن. يمانى كامىل اتا‑بابالارىمىز دا «ۇيالماعاننان ۇيال» دەپ، وسى ەكى سوزدەن-اق كەمەل پايىم تۋدىرعان.
مۇحيتدين يسا ۇلى، «نۇر- مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
ummet.kz
