باي بولامىن دەسەڭىز
انىعىندا، قارجىلىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ اسا قيىن ەمەس، تەك ءوز اقشاڭىزدى ورىندى، اقىلمەن پايدالانساڭىز بولدى. اۋقاتتى بولۋدىڭ انىق جولى - ەڭبەكقورلىق پەن ۇنەمشىلدىك. بۇل دانالىق بارشاعا ءمالىم، ونى بىزگە اتا- بابادان قالعان ماقال- ماتەلدىڭ ءبارى راستاپ بەرەدى. ەڭبەكقور قۇمىرسقا مەن جەڭىلتەك ينەلىك تۋرالى ايگىلى مىسال كەيىپكەرلەرىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە ەكەنىن بالالارعا دەيىن بىلەدى. الايدا شىنايى ومىردە ءبارى باسقاشا بولىپ جاتادى. جاپپاي تۇتىنۋدى باقىت كورەتىن حالىق كوپ جاعدايدا ەرتەڭگى كۇنىن ويلاماستان، بار تاپقانىن شاشىپ- توگۋگە قۇمار كەلەدى.
تاپقان تابىسىنىڭ بارىن جۇمساماي، ازعانتاي بولىگىن ساقتاپ وتىراتىن ادەتى بار ادامدار بىرەر جىلدا ەرتەڭگى كۇنىنە سەنىمدى بولا الاتىنداي قور جيناپ ۇلگەرەدى ەكەن. بىلە بىلسەڭىز، ۇنەمشىل بولۋ - وتە ماڭىزدى قاسيەت. ادامزاتتى قۇنتتىلىق پەن ۇقىپتىلىققا تاربيەلەۋ ماقساتىندا الەمدە ءتىپتى جىل سايىن قازان ايىنىڭ 31- كۇنى حالىقارالىق ۇنەمشىلدىك كۇنى (World Savings Day) اتتى مەرەكە اتاپ وتىلەدى.
امەريكالىق جازۋشى، دجوردج س. كلەيسون ەسىمدى اۆتوردىڭ «ۆاۆيلوننىڭ ەڭ باي ادامى» اتتى كىتابى ۇنەمشىلدىكتىڭ ناعىز ۇرانىنا اينالعان. بۇل ەڭبەگىندە اۆتور اللەگوريالىق فورمادا ادامزاتتى قاراجات ماسەلەسىنە كەلگەندە كەمەڭگەرلىك تانىتۋعا شاقىرادى. «ءوز بيۋدجەتىڭىزدى جوسپارلاعاندا اقشاڭىز ەڭ قاجەت دەگەن نارسەلەرگە جەتسىن، جۇرەك قالاۋى مەن جان راحاتىڭىزدىڭ تىلەكتەرى دە ورىندالسىن، ءبىراق سويتە تۇرا شىعىندارىڭىز تاپقان تابىستارىڭىزدان اسىپ كەتپەسىن» دەپ جازادى كلەيسون. قىسقاسى، 10 تەڭگە تاپساڭىز، شىعىنىڭىز 9 تەڭگەدەن اسپاسىن! سونداي- اق كىتاپ اۆتورىنىڭ ەسكەرتۋىنشە، «ءمان- ماعىناسى جوق قارىزدارعا كىرۋ - تەرەڭ شۇڭقىر سياقتى، وعان ءتۇسىپ كەتۋ وپ- وڭاي، ال قۇتىلىپ شىعۋ - ۇلكەن قيامەت» . جازۋشىنىڭ تاعى ءبىر ناقىلى: «ۇلكەن بالەگە ۇرىنىپ، قاپالانعانشا كىشكەنە عانا ساقتىق جاساعان الدەقايدا ارتىق» .
وسىنداي كەڭەستەرگە قۇلاق ءتۇرىپ، ونى پايدالى اقىل سانايتىندار ءۇشىن قازىرگى زاماندا دا اۋقاتتىلىققا قول جەتكىزۋگە كومەكتەسەتىن ءتۇرلى قۇرالدار بار. ءبىراق اقشا جيناۋدىڭ ەڭ وڭتايلى جولى - بانكتەگى دەپوزيت بولىپ وتىر. قازاقستاندىقتاردىڭ كوبىنە دەپوزيتكە يەك ارتۋىنىڭ سەبەپتەرى كوپ: توي- تومالاق، مەرەيتوي وتكىزۋ، قاجەتتى قىمبات تاۋار نەمەسە جىلجىمايتىن مۇلىك ساتىپ الۋ، ەرتەڭگى كۇننىڭ قامى، كەيبىرەۋلەر قارتايعاندا قامسىز بولۋى ءۇشىن اقشا جينايدى.
قازىرگى بانكتەر حالىققا دەپوزيتتىڭ نەبىر ءتۇرىن ۇسىنادى، بىرەۋىنىڭ سىياقىسى جوعارى، بىرەۋىنىڭ تالاپتارى قولايلى - قىسقاسى، قازىرگى دەپوزيتتەردى شەتىنەن شەرتىپ ءجۇرىپ تاڭداۋعا بولادى. بىزدەگى دەپوزيتتەر سالىمشىنىڭ اقشاسىن ساقتاپ قانا قويمايدى، ونى ۋاقىت وتكەن سايىن كوبەيتىپ بەرەدى. اقشاسىنىڭ كوبەيگەنىن قالايتىن حالىق كۇتۋگە ءازىر. ۇزاعىراق كۇتسەڭىز سالىمىڭىز كوبىرەك بولا تۇسەدى. قاراپايىم ماتەماتيكالىق ەسەپتەرگە جۇگىنسەك، كاپيتاليزاتسيانى پايدالاناتىن، ءارى اي سايىن سالىمىنا ازعانا اقشا سالىپ وتىراتىن سابىرلى سالىمشى 10 پايىزدىق ورتاشا سىياقىمەن ەسەپتەگەندە 20 جىلدىڭ ىشىندە ۇلكەن قاراجاتقا قول جەتكىزە الادى. سالىمنىڭ سوماسىنان بۇرىن ونىڭ مەرزىمى الدەقايدا ماڭىزدى، بۇل اسىرەسە، تۇراقتى جۇمىسى مەن تابىسى بار ادامدار ءۇشىن وتە قولايلى كەلەدى.
تاعى ءبىر ماڭىزدى جايت، قازىر قازاقستاندا بانك دەپوزيتتەرىن بارىنشا پايدالانۋعا جول اشاتىن بارلىق جاعداي جاسالعان. «اسىپ- تاسىعان» زامان تۋسا دا، ەكونوميكالىق «تۇرالاۋ» مەن داعدارىس جىلدارى باستالسا دا، دەپوزيت سەنىمدى قۇرال بولىپ قالادى. بيىلعى جىلدىڭ باسىندا دەپوزيتتەر بويىنشا كەپىلدەندىرۋ سوماسىنىڭ كوتەرىلگەنى، تەڭگە تۇرىندە دەپوزيت ساقتاپ وتىرعان سالىمشىلارعا تەڭگە باعامىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى وتەماقى تولەۋ تۋرالى شەشىمنىڭ قابىلدانعانى - قازاقستانداعى بانك جۇيەسىنىڭ تۇراقتى ەكەنىن، ونىڭ حالىقتىڭ ءال- اۋقاتىن ارتتىرۋ جولىنداعى ءتيىمدى قۇرال بولا الاتىنىن راستاي ءتۇستى.
اقشاسىن ساقتاۋ ءۇشىن كەز كەلگەن قازاقستاندىق بانكتى تاڭداعان كەز كەلگەن سالىمشى اۆتوماتتى تۇردە ءوز دەپوزيتىنە مەملەكەتتىك كەپىلدىك الادى. ويتكەنى قازاقستانداعى بارلىق كوممەرتسيالىق بانكتەر، ونىڭ ىشىندە ەكىنشى دەڭگەيلى 34 بانك دەپوزيتتەردى مىندەتتى كەپىلدەندىرۋدىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىنىڭ قاتىسۋشىسى بولىپ تابىلادى. حالىقتان دەپوزيت قابىلدايتىن، جەكە تۇلعالاردىڭ ەسەپشوتتارىمەن جۇمىس ىستەيتىن كەز كەلگەن بانك مىندەتتى تۇردە دەپوزيتتەرگە كەپىلدىك بەرۋ جۇيەسىنىڭ قاتىسۋشىسى بولۋى ءتيىس.
ءيا، سالىمشى دەپوزيتىنىڭ ساقتالاتىنىنا مەملەكەتتىڭ ءوزى كەپىلدىك بەرەدى. بانك دەپوزيتتەرىنىڭ ونسىز دا تاۋەكەلى تومەن ەكەنىن ەسكەرسەك، مەملەكەتتىڭ كەپىلىمەن دەپوزيتتەر ەندى بارشا حالىققا قولايلى ءارى سەنىمدى قارجى قۇرالىنا اينالىپ وتىر.
قازاقستاننىڭ دەپوزيتتەرگە كەپىلدىك بەرۋ جۇيەسى 1999 -جىلى قۇرىلعان، سودان بەرى قاتتى دامىدى. ال قازاقستاننىڭ دەپوزيتتەرگە كەپىلدىك بەرۋ قورى جەكە تۇلعالار مەن كاسىپكەرلەردىڭ ەسەپشوتتارى، ونداعى اعىمداعى اقشاسى مەن تولەم كارتالارىنداعى اقشاسىنا، بارلىق دەپوزيتتەرىنە تولىق كەپىلدىك بەرەدى.
2015 -جىلدىڭ 27 - ساۋىرىنەن باستاپ «ساقتاندىرۋ مەن يسلامدىق قارجىلاندىرۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭعا سايكەس، دەپوزيتتەر بويىنشا مەملەكەتتىك كەپىلدىك 5 ميلليون تەڭگەدەن 10 ميلليون تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلدى. ال شەتەلدىك ۆاليۋتا تۇرىندەگى دەپوزيتتەر بويىنشا كەپىلدىك بەرىلەتىن سوما وزگەرىسسىز، 5 ميلليون تەڭگە دەڭگەيىندە قالدى.
سالىمشىنىڭ مىندەتتى كەپىلدەندىرۋ جۇيەسىنە قاتىساتىن بىرنەشە بانكتە بىرنەشە دەپوزيتى بولعان جاعدايدا دا بارلىق دەپوزيتكە ءار بانك بويىنشا جەكە- جەكە كەپىلدىك بەرىلەدى.
الايدا بانك تاراپىنان دەپوزيت بويىنشا بەرىلەتىن سىياقىعا كەپىلدىك جۇرمەيدى. ويتكەنى بانك تاجىريبەسىندە «كاپيتاليزاتسيا» ۇعىمى سىياقىنى قالدىق سالىمعا اۋدارۋدى بىلدىرەدى. ال مەملەكەتتىك كەپىلدىك ءدال وسى قالدىق سالىمعا بەرىلەدى.
سونىمەن، «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى» رەتىندە ايتارىمىز، قازىرگى كۇنى دەپوزيت - ەڭ قاراپايىم، ءبىراق سوعان قاراماستان، ەرتەڭگى كۇنگە اقشا ساقتاۋدىڭ ەڭ سەنىمدى ادىستەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. ەندى سىزگە قالعانى تەك تابىسىڭىزدىڭ ءبىر ازعانتاي بولىگىن جيناقتاپ، دەپوزيتكە سالىپ وتىرۋ. باسقاشا ايتقاندا، وزىڭىزگە- ءوزىڭىز ايلىق تولەي باستاڭىز. الدىڭىزعا قارجىلىق جوسپار قۇرىپ، ونى بۇلجىتپاي ورىنداساڭىز، كۇندەردىڭ كۇنىندە «ساۋساق ۇشىن قيمىلداتپاي» ءجۇرىپ- اق، قوماقتى سومانىڭ يەگەرى اتانىپ شىعا كەلەسىز. ءبىراق التىن ۋاقىتتى تەككە وتكىزبەي، ءىستى قازىردەن- اق باستاعان ءجون.
مارك سەلبيەۆ، استانا
«ايقىن»
