ءازىلحان نۇرشايىقوۆ.ماحاببات، قىزىق مول جىلدار - رومان

استانا. قازاقپارات - قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ ايگىلى «ماحاببات قىزىق مول جىلدار» رومانىن نازارلارىڭزعا ۇسىنامىز.

 قۇداي- اۋ، قايدا سول جىلدار،

ماحاببات، قىزىق مول جىلدار؟

 اقىرىن- اقىرىن شەگىنىپ،

الىستاپ كەتتى- اۋ قۇرعىرلار. اباي

بۇل كىتابىمدى جاس عۇمىردىڭ جالىندى جىرشىسى جانە جاس قالامگەرلەردىڭ جاناشىر قامقورشىسى، جالىقپاس ۇستازى بولعان جازۋشى مارقۇم مۇقان يمانجانوۆتىڭ ەسكەرتكىشىنە ارنايمىن. اۆتور

پرولوگ ورنىنا

 اڭگىمە سۇيىسپەنشىلىك جايىنا اۋىستى. قازىرگى ادەبيەتتە ماحاببات تۋرالى قالاي جازۋ كەرەكتىگى ءسوز بولدى. -  تۋرگەنيەۆ بىلاي دەگەن ەكەن، -  دەدى ادەبيەت زەرتتەۋشى: -  «ەمەن -  ەڭ بەرىك اعاش. ونىڭ بەرىكتىگىن مىنادان دا بىلۋگە بولادى: وزگە اعاشتاردىڭ جاپىراعى كۇزدە- اق قۋراپ، ءتۇسىپ قالادى؛ ال ەمەننىڭ جاپىراعى قىستا دا بۇلك ەتپەيدى، تەك كەلەسى كوكتەمدە -  بۇتاقتارىندا جاڭا، جاس بۇرشىكتەر قىلتيىپ باس جارعاندا عانا ولارعا ورىن بوساتىپ، جەرگە قۇلايدى. مىقتى جۇرەكتى مەكەندەگەن ەسكى ماحاببات تا وسىعان ۇقسايدى -  وشسە دە ورىن بەرمەي، قولامتالانىپ جاتىپ الادى؛ ونى جالىندى جاڭا ماحاببات قانا تىقسىرىپ شىعا الادى» . -  ال، بەلگىلى جازۋشى پريشۆين ءوز كۇندەلىكتەرىنىڭ بىرىندە بىلاي دەپ جازىپتى، -  دەدى جازۋشى: «بۇگىنگى كۇننىڭ تاقىرىبى -  جەكە ادامعا ارنالعان ماحابباتتى كوپكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكپەن ۇلاستىرا ءبىلۋ، ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا: جەكە ادامدى جاقسى كورە تۇرىپ، كوپتى سۇيە ءبىلۋدىڭ جولىن تابۋ» . وتە دۇرىس ايتىلعان. ءبىراق وسىنى قالاي كورسەتۋگە بولادى؟ -  ونى بىلمەيمىن، -  دەدى جۋرناليست. -  مەن سىزدەرگە تەك قانا ءوز ماحابباتىمنىڭ تاريحىن ايتىپ بەرەيىن. -  ايتىڭىز، تىلەۋىڭىزدى بەرسىن. -  ال، تىڭداڭىزدار وندا.

-  مەن ولاردى جاقسى كوردىم. ءبىراق ولار ماعان قارامادى، -  دەپ باستادى ەربول اڭگىمەسىن. جالعىز قىز عانا جانىمدى ۇقتى، تەك سونى ايتايىن مەن سىزگە. سونىمەن مەن 1945 -جىلدىڭ ون ءتورتىنشى نويابر كۇنى وسى اسەم استانا قالا الماتىداعى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى بوپ قابىلداندىم. تاريح- فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، باتىر تۇلعالى، كەسەك ءپىشىندى، جالپاق بەتتى، قىسىق كوزدەۋ كەلگەن ورتا جاس مولشەرىندەگى سابىرلى كىسى دوكۋمەنتتەرىمدى بايىپپەن قاراپ شىقتى دا، بۇرىن پەدينستيتۋتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىن بىتىرگەندىكتەن بىردەن ەكىنشى كۋرسقا الىناتىنىمدى ايتتى. مەن سودان ءبىر ساعات قانا بۇرىن، استانانىڭ سوۆەت كوشەسىندەگى ۋنيۆەرسيتەت ءۇيىنىڭ باسپالداعىنا تابانىمدى تىرەپ، جاڭا عانا ۇزىلىسكە شىعىپ، ءدالىزدى كەرنەپ تۇرعان ستۋدەنتتەردىڭ اراسىنان ءوتىپ، ءۇيدىڭ ەڭ جوعارعى ەكىنشى ەتاجىنا كوتەرىلگەندە الاتاۋدىڭ اسقار شىڭىنا شىققانداي بولىپ ەدىم. شىڭنان شىڭىراۋعا قاراعانداعىداي، باسىم اينالىڭقىراپ، بۋىن- بۋىنىم دىرىلدەي تۇسكەنىن دە اڭعارعانمىن. ەندى مىنە دەكان ەكىنشى كۋرسقا قابىلداندىڭ دەگەندە، ءوزىم ەكى اياعىممەن نىق باسىپ تۇرعان دەكاناتتىڭ ەدەنى جىلجىپ، قوزعالا جونەلگەن سياقتاندى. مەن دەكانات بولمەسىندە ەمەس، الاتاۋدىڭ شىڭ- قۇزدارىنىڭ ۇستىندە، دۇنيەنىڭ توبەسىندە قالىقتاپ ۇشىپ بارا جاتقانداي كۇي كەشتىم. دەكان الدىندا، ستول ۇستىندەگى شىنى استىندا جاتقان ساباق كەستەسىنە قاراپ وتىردى دا: -  ءسىزدىڭ كۋرس قازىر وسى دالىزدەگى 33 اۋديتورياعا جينالادى. بەس مينۋتتان كەيىن ساباق باستالادى. ءوزىڭىزدى ستۋدەنتپىن دەپ ەسەپتەپ، كۋرسىڭىزعا بارىپ وتىرا بەرۋىڭىزگە بولادى، -  دەدى. مەن دەكانعا راقمەت ايتىپ، باس ءيدىم دە، ەسىككە قاراي بۇرىلدىم.

ءدالىزدى قۋالاپ ءجۇرىپ كەلەمىن. ۇمىتىپ قالمايىن دەپ قايتا- قايتا ىشىمنەن: «وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا، وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا.. .» دەپ كۇبىرلەپ كەلەمىن. مىنە سىرتىندا 31 دەگەن جازۋى بار ەسىك تۇر. ەسىگىنىڭ اڭقايىپ اشىق قالعانىنا قاراعاندا اۋديتوريا بوس تۇرعان ءتارىزدى. ءوزىمدى تولىق پراۆولى ستۋدەنت دەپ سەزىنگەندىكتەن بە، بىلمەيمىن، كەنەت ونىڭ ءىشىن كورگىم كەلىپ كەتتى. ەدەننىڭ وڭ جاعى ساحنا تارىزدەندىرىلىپ، بيىكتەتىلىپ قويىپتى. ونىڭ تورىندە -  قابىرعادا قارا تاقتا ءىلۋلى تۇر. سول جاقتا جىپىرلاعان بيىك پارتالار. «الدە بۇل كلۋب پا ەكەن؟ » دەپ ويلادىم ودان شىعا بەرىپ. «وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا.. . وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا» دەپ كۇبىرلەپ، تاعى ىلگەرى اياڭدادىم. كەلەسى ەسىكتەگى 32 دەگەن جازۋعا كوزىم تۇسە بەرىپ ەدى، سول- اق ەكەن، ول شالقاسىنان اشىلىپ كەپ ەدى. كىتاپ قولتىقتاعان بىرنەشە ستۋدەنت شىعىپ كەلە جاتتى. مەن سولاردىڭ اراسىنان اشىق ەسىككە جانە كوز سالدىم. سول جاقتا الدارىنداعى كىتاپ، قاعازدارىنا ءۇڭىلىپ، بۇقشيا تومەن قاراپ وتىرعان كوپ ستۋدەنت كورىنەدى. وڭ جاقتا، سورەدە قاتار- قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان كىتاپتاردىڭ التىن جازۋلى تۇپتەرى كوزگە شالىنادى. ۇستىنە كوك حالات كيگەن تاتار وڭدەس جاس كەلىنشەك قاشانىڭ قاسىندا تۇرعان بىرەۋگە كىتاپ ۇسىنىپ جاتىر. «بۇل نەمەنە، كىتاپحانا ما ءوزى؟ » دەپ ويلاپ، مەن اياعىمنىڭ ۇشىمەن كوتەرىلىپ، موينىمدى سوزا بەرگەندە، ىشتەن شىققان سوڭعى ستۋدەنت ەسىكتى سەرپىپ جىبەردى. مەنىڭ جورامالىم شىنىندا دا دۇرىس ەكەن. ەكى جارمالى ەسىكتىڭ جابىلعان بولىگىنىڭ سىرتىنا بادىرايتا «كىتاپحانا» دەپ جازىپ، ونىڭ بەتىن شىنىلاپ قويىپتى. سونىمەن، نە كەرەك، وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريانى تاپتىم- اۋ جاعالاپ كەلىپ.

ەندىگى بارلىق باقىتىم، كورەر قىزىق، كەشەر قۋانىشىم وتىز ءۇش دەگەن ەكى سوزگە تىرەلگەندەي بولىپ، ەسىكتىڭ جوعارعى جاعىنا جازىلعان ەكى سيفرعا ەنتەلەي قاراپ، كۇلىمدەپ تۇرمىن. بويىم جەتسە، قولىمدى سوزىپ، ءوزىم ءۇشىن وزگەشە عاجاپ بۇل سيفردى سيپاعىم دا كەلەتىن سياقتى. ويتكەنى مەن ءتورت جىل بويى جەڭىستى ارمان ەتتىم. 9-مايدا باتىستا نەمىس فاشيستەرى تىزە بۇكتى، 3- سەنيابردە شىعىستا جاپون يمپەرياليستەرى جەڭىلىپ، قول كوتەردى. وتان ۇستىندە جەڭىس تۋى جەلبىرەدى. قاھارلى قىس ءوتىپ، حالىق اڭساعان جازعىتۇرى جەتكەندە جەر بەتىنە قاۋلاپ ءبىر كوك شىقپايتىن با ەدى. سول سياقتى بوپ، سوعىس بىتكەننەن كەيىن جۇرت جۇرەگىن جانا ارمان كەرنەدى. انا ۇلىن، اكە بالاسىن جىگىت جارىن، قىز عاشىعىن كوكسەپ، تەزىرەك قاۋىشۋدى تىلەدى. كوگەننەن اعىتىلعان قوزىداي جامىراپ، باتىس پەن شىعىستان ەلدىڭ تۇكپىرىنە قاراي ءتىرى قالعان سولداتتار اعىلدى. جولدا كەزدەسكەن جىپىرلاعان سەلو، كوپ قالانىڭ بىرىنە توقتاماستان اركىم ءوز اۋلىنا، ءوز ۇيىنە جەتۋگە ىنتىقتى، ءوز ۇياسىن كورۋگە اسىقتى. «مەنىڭ ۇيام سەنسىڭ - ۋنيۆەرسيتەت، سەنسىڭ -  وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا! سەنەن باسقا مەنىڭ ەشكىمىم جوق!» -  دەپ ىشتەي تەبىرەنە ەسىكتىڭ تۇتقاسىنا قول سوزدىم مەن. سولداتتىڭ اۋىر سالماقتى كەرزى ەتىگىمەن ەدەندى تارس- تۇرس باسىپ، ەسىكتەن كىردىم. مەنىڭ بۇل كىرىسىم اۋديتورياداعىلارعا اسفالت كوشەدە تاعالى ات كەلە جاتقانداي اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك. ولاي دەيتىنىم پارتالارىنا جايعاسىپ، الدارىنداعى قاعازدارىنا ءۇڭىلىپ وتىرعان ستۋدەنتتەردىڭ ءبارى باستارىن بىردەن كوتەرىسىپ، كۇنگە قاراي بۇرىلعان كوپ كۇنباعىسقا ۇقساپ، مويىندارىن سوزا ماعان تەسىرەيدى. مەن دە ولارعا قارادىم. قاراسام، الدىمدا قاپتاپ وتىرعان قىز ەكەن. سوعىسقا دەيىن ءبىر قىز بەتىمە تىكە قاراسا، باشىرەم كەتەتىن مەن بايعۇس اۋديتورياداعى وتىز قىزدىڭ الپىس كوزى وزىمە قادالعاندا قالاي شىداپ تۇرعانىمدى بىلمەيمىن..

. تۇندە، مايدان شەبىنە جاۋ سامولەتى كەلىپ قالعاندا، پروجەكتورلاردىڭ قاراڭعى اسپاندى قاتارلاسا تىلگىلەپ جەردەن جارق ەتىپ كوتەرىلگەن نايزاعاي ساۋلەلەرىنىڭ ءبىرى الىستا جۇيتكىپ بارا جاتقان اق نوقاتتى شالاتىن. سامولەت- نوقات پروجەكتور ساۋلەسىنەن تەز سىتىلىپ كەتۋ ءۇشىن، جانتالاسا ساسقالاقتاپ، ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر بۇلتاراتىن. ءبىراق قانشا قاشقانىمەن، قاراڭعى اسپاننىڭ قاباتىنا كىرىپ، جاسىرىنىپ قالۋعا مۇرشاسىن كەلتىرمەي، بارلىق پروجەكتورلاردىڭ ساۋلەسى لەزدە تۇس- تۇستان شانشىلىپ، قادالىپ قالاتىن. سول كەزدە جەردەن اتىلعان زەنيتكا وقتارى شوكىم- شوكىم اق بۇلت بولىپ، بۇرق- بۇرق ەتىپ، جاۋ سامولەتىنىڭ جانىنان جارىلا باستايتىن.. . مەن دە سول سانسىز پروجەكتوردىڭ ساۋلەسىنە شانشىلعان سامولەتتەي كۇيگە ءتۇستىم. ساسقانىمنان كومانديردىڭ الدىنا كەلگەن سولداتتاي بولىپ، ەكى قولىمدى جامباسىما جاپسىرا ۇستاپ، تىك تۇرا قالدىم دا: -  سالەمەتسىزدەر مە، جولداستار؟ -  دەدىم. گۇل باقشاسىندا بولىپ پا ەدىڭىز؟ گۇل اشىلعان عاجايىپ ءساتتى كورىپ پە ەدىڭىز؟ باقشانىڭ جەر ءنارى، كۇن نۇرىنا قانىپ، تولىسقان اق، قىزىل، قىزعىلت، سارى، كوك گۇلدەرى بىرتىندەپ، بىرىمەن ءبىرى جارىسا اشىلا باستاعاندا جانىڭىزدى ءلاززات كەرنەپ، ءوز- وزىڭىزدەن وزگەشە ءبىر راقاتقا كەنەلمەيتىن بە ەدىڭىز. سول گۇلدەردىڭ تورعىننان جۇقا اسەم ۇلبىرەكتەرىنىڭ ءار ءدىرىلى جانىڭىزدى تولقىن- تولقىن قۋانىش بوپ كەرنەپ، باسقانىڭ ءبارىن ۇمىتتىرىپ، ەلجىرەتىپ، ەلتىتىپ اكەتپەيتىن بە ەدى؟ ! مىنە، قىزداردىڭ مەنىڭ سالەمىمدى الىپ، ەرىندەرىن سانمەن قوزعاعان وسى ءبىر ءساتى مەنىڭ كوز الدىما گۇل باعىن ەلەستەتتى. يران باق دەگەن وسى بولار، وسى وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا شىعار دەپ ويلادىم. قىزداردىڭ تومپاق، تولىق، جۇقا، جۇمساق ەرىندەرى ءسال اشىلعاندا ولاردىڭ اۋىزدارىنان اق مارجان اقتارىلىپ كەتكەندەي كورىندى. «ال، ەندى نە ايتاسىڭ» دەگەندەي، جازىق ماڭداي، قىر مۇرىن، اق قۇبا، اققۋ مويىن، ارشىن ءتوس، قارا تورى، قيعاش قاس، اق سارى قىزدار ءالى ماعان جاۋدىراپ قاراپ وتىر. ەندى نە ايتارىمدى ءوزىم دە بىلمەدىم. الما اعاشتىڭ بۇتاقتارىن قايىستىرىپ، «وزىمە كىم قولىن سوزار ەكەن؟ » دەپ جەرگە تەلمىرە قاراسىپ ساباعىندا سامساپ تۇرعان حوش ءيىستى پىسكەن الما سەكىلدى وسىناۋ ءتاتتى قىزداردىڭ قاسىنان ىلگەرى قاراي ۇندەمەي ودىراڭداپ بوس ورىن ىزدەپ وتە بەرۋدى ورىنسىز كوردىم بە، بىلمەيمىن: -  رۇقسات پا كىرۋگە؟ -  دەپپىن تاعى دا ساسقالاقتاپ. ەسىك جاق قاتاردا ەكىنشى پارتادا وتىرعان شاشى كومىردەي قارا، جازىق ماڭداي، قىزىل شىرايلى قىز كۇلكى قىسىپ، تەرىس اينالىپ كەتتى دە، تاناداي كوزىن جالت ەتكىزىپ، قايتادان ماعان قارادى. -  رۇقساتتى كىرمەي تۇرىپ سۇراماۋشى ما ەدى؟ -  دەدى ول جالپاقتاۋ بىتكەن كۇرەك ءتىسى جارق- جۇرق ەتە كوزگە شالىنىپ. سودان سوڭ ول اڭقاۋسىپ ارت جاعىندا وتىرعان قىزدارعا بۇرىلا قاراپ قويدى. الدەكىم مىرس ەتە ءتۇستى. مەن قىزارىپ كەتتىم. -  قانيپا، سەن قويساڭشى، -  دەدى ونىڭ الدىندا وتىرعان اققۋ مويىن اق سارى قىز. -  بالكىم، بۇل كىسى بىرەۋدى ىزدەپ كەلگەن شىعار. -  اعاي، سىزگە كىم كەرەك ەدى؟ -  دەدى الدىندا پارتادا وتىرعان كىشىرەكتەۋ ەكى قىزدىڭ اق قۇباسى ورنىنان كوتەرىلىپ. -  بىرەۋدى ىزدەپ ءجۇرسىز بە؟ -  وتىز ءۇشىنشى اۋديتوريا كەرەك ەدى، -  دەدىم مەن. -  وسى كۋرسقا قوسىلاتىن جاڭا ستۋدەنت ەدىم. -  ە، وندا تورلەتىڭىز، -  دەدى تاعى دا جازىق ماڭداي، قاسقا ءتىس قىز. -  قوسىلىڭىز.. . مەنىڭ «جاڭا ستۋدەنتپىن» دەگەن ءسوزىمنىڭ قىزدارعا جاڭاشا ءبىر اسەرى بولدى- اۋ دەيمىن.

ولار ءبىر ءسات شاشتارىن سيپاپ، ساندەنگەن سياقتاندى. سودان سوڭ، الدەكىمنىڭ كومانداسىن ورىنداعانداي، كەۋدەلەرىنە ءتۇسىپ تۇرعان بىلەكتەي بۇرىمدارىن، ءبىر كىسىدەي بولىپ، ارقالارىنا قاراي سەرىپتى. ءسويتتى دە قىزدار قايتادان ماعان قارادى. بۇل جولى بۇرىنعىداي سامارقاۋ ەمەس، مەنىڭ جۇرەگىمدى جاندىرا، كۇيدىرە قالعان سياقتاندى. ارينە، ءبارى ەمەس قوي، كەيبىرەۋلەرى عانا سويتكەن بولار. بالكىم، ماعان سولاي سياقتانىپ كورىنگەن شىعار.. . پروجەكتورلار ساۋلەسىنىڭ نايزاسىنا ىلىنگەن سامولەتكە وق تيمەي قويمايدى. وق تيگەن سامولەت ورتەنىپ، لاۋلاپ، سوڭىنان قارا ءتۇتىن سۇيرەتىپ، بەت الدىنا اۋىتقىپ، جەر قايداسىڭ دەپ قۇلديلاپ لاعا جونەلەدى.. . وتىز قىزدىڭ كوزى مەنىڭ دە جۇرەگىمدى ورتەپ جىبەرگەندەي بولدى. وق تيگەن سامولەتتەي تەڭسەلىپ، تەپ- تەگىس ەدەندە، جاڭا جىرتىلعان تاقتانىڭ ۇستىنەن كەلە جاتقانداي، سۇرىنە اياڭداپ، بوس ورىن ىزدەپ، اۋديتوريانىڭ ەڭ تۇكپىرىندەگى بوس پارتاعا قاراي بەتتەدىم. ەڭ ارتقى پارتاعا كەلىپ ەڭكەيىپ، ونىڭ كىتاپ قوياتىن قۋىسىنا اسكەري سۋمكامدى، قوقايما فۋراجكامدى سۇڭگىتىپ، ەندى وتىرا بەرگەنىمدە، ءدال قاسىمنان ءدۇر ەتىپ ءبىر توپ كوگەرشىن كوتەرىلگەن ىسپەتتەنىپ كەتتى. ولاردىڭ لىپىل قاققان جەڭىل قاناتتارىنىڭ جاقىننان شىققان لەبىن دە ەستىگەن سياقتاندىم. «مۇندا كوگەرشىن قايدان كەلدى؟ » دەپ ويلاپ، باسىمدى كوتەرىپ الدىم. سويتسەم، كوگەرشىن دەگەنىم ورىندارىنان ورە تۇرەگەلگەن قىزدار ەكەن. قىزداردىڭ جاۋىرىندارى قاقپاقتاي، ەتجەندى، بويشاڭدارى دا، يىقتارى قۋشيعان، ءبىراق بويلارى تارتقان سىمداي ءتىپ- تىك نازىك دەنەلى، تالشىبىقتاي مايىسقان تالدىرماشتارى دا بار ەكەن. ولاردى شولىپ كەلىپ، مەنىڭ كوزىم ءوز الدىمداعى كورشى پارتادان كوتەرىلگەن ەكى قىزدىڭ جىپ- جىلتىر شاشتارىنا، ولاردىڭ قوس- قوس بۇرىمدارىنا ءتۇستى. ورىندارىنان تەز تۇرعاندىقتان بولار، قىزداردىڭ تاستاي عىپ ءورىپ تاستاعان اسەم بۇرىمدارى تاقتايداي جاۋىرىندارىن سيپاعانداي بوپ، جەڭىل عانا دىرىلمەن قوزعالا تەربەلىپ قالىپتى. قىز بۇرىمدارىنىڭ وسى ءالسىز تەربەلىسى اۋديتورياعا وقىتۋشى كىرگەنىن، ەندەشە بۇل قاۋىمعا قازىر قوسىلعان جاڭا ستۋدەنت مەنىڭ دە وعان قۇرمەت كورسەتىپ، ورنىمنان تۇرۋىم كەرەكتىگىن ەسىمە سالدى. ورنىمنان ۇشىپ تۇرعان بويدا، موينىمدى سوزىڭقىراپ، العا قارادىم. كەلگەن وقىتۋشى قانداي ادام ەكەن دەپ ويلادىم. الدا، قىزداردىڭ باستارىنان بيىگىرەكتە، بىرەۋدىڭ قوزى بۇيرا قارا شاشى تورگە قاراي جاي جىلجىپ بارادى ەكەن.. .

سوعىستا جۇرگەندە كومپاسپەن ءجون باعدارلايتىنبىز. كومپاس قوزعالسا، ونىڭ ءتىلى جان- جاعىنا قىپىلىق قاعا شايقالىپ كەتەتىن دە، ءسال تىنىشتىق بولسا، «مىنە مەنىڭ ىزدەگەنىم!.. » دەگەندەي، سۇقتانىپ، سولتۇستىك جاققا تەلمىرە قالاتىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، تەگىس جەرگە قويعان كومپاستىڭ ءتىلى سياقتانىپ، مەنىڭ كوزىم قايتادان الدىمدا تۇرعان قىزداردىڭ بۇرىمدارىنا اۋدى. «بىلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىم» دەگەن اباي ولەڭىنىڭ جولى ويىما ورالدى. جىلتىر قارا شاشتى قاق جارىپ ءوتىپ، ماڭدايدان جەلكەگە دەيىن تارتىلعان شاش جارماسىنىڭ كىرشىكسىز قۇيقانى اشىپ كورسەتكەن اق سىزىعى جۇرەگىمدى قىتىقتاعانداي بولدى. قوس بۇرىمىنىڭ اراسىنداعى قاعازداي اپپاق جەلكەلەر ونە بويىمدى بالقىتىپ بارا جاتقان سياقتاندى. وسى كەزدە سول قاناتتا تۇرەگەپ تۇرعان قىزداردىڭ ءبىرى بۇرىلىپ، ارت جاققا قارادى. كەيىن ءبىلدىم، ول زايكۇل دەگەن قىز ەكەن. ول تۋرا ماعان قاراعان ءتارىزدى بولدى. مەنىڭ قىزدارعا سۇقتانىپ تۇرعانىمدى سەزىپ، «اپىراي، مىنا جىگىت كەلمەي جاتىپ ەلتىپ قالعان ەكەن» دەپ ويلايدى- اۋ دەپ، ۇيالىپ، تومەن قاراپ كەتتىم.

ۇيالشاقتىق - ۇلتىمىزعا ءتان قاسيەت قوي. اسىرەسە اۋىل بالالارى ۇياڭ كەلەتىن ادەتى ەمەس پە؟ جاسىمدا مەن دە سونداي بولدىم. ۇلكەندەردىڭ الدىندا سۋىرىلىپ سويلەمەيتىنمىن، ايەلدەردىڭ بەتىنە قارامايتىنمىن. جاقسى كورگەن قىزىمنىڭ جانىنا جولاي المايتىنمىن. سوعىستان قايتىپ ورالعانشا ايەل الدىنداعى ءوزىمنىڭ وسى ۇيالشاقتىعىمنىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن بىلمەيتىن ەدىم. ونى ەندى سەزە باستادىم. جاڭا، قىزدار تولى اۋديتورياعا كىرىپ كەلگەندە، ءبىرىنشى رەت ۇقتىم. سول بۇرىنعى، بالا كۇنگى قالپىمدا ەكەنىمدى ءبىلدىم. ءبىراق، بالا كۇنىمدە مەنىڭ قىزداردىڭ سىرتىنان سۇقتانا قاراۋعا دا باتىلىم بارمايتىن ەدى. ءتورت جىل سوعىستا بولىپ، جامان، جاقسىنى كوپ كورگەندىكتەن بە، كىم ءبىلسىن، ەندى قىزداردىڭ جەلكەسىنە قىزىعا قاراۋعا جاراپ قالعان سياقتىمىن. ىشىمنەن بۇل كۇيىمە دە شۇكىرشىلىك ەتكەندەيمىن. «ءتىپتى قىزداردىڭ بەتىنە دە، سىرتىنا دا قاراماسام قاراماي- اق قويايىن، - دەپ ويلادىم كوزىمدى تومەن سالىپ تۇرىپ. جۇرتپەن بىرگە جاۋدى جەڭىپ، امان- ەسەن ەلگە كەلىپ، وسى قىزداردىڭ قاسىندا تۇرعانىمنىڭ ءوزى قانشاما باقىت!» وقىتۋشىنىڭ: «وتىرىڭدار!» دەگەنگە ۇقساس ءۇنى ەستىلدى. شىرقاپ بيىككە كوتەرىلگەن كوپ كوگەرشىن، قۇيىلا تومەندەپ كەلىپ، جاڭاعى ۇشقان جەرىنە ءدۇر ەتىپ قايتادان قوندى. كوگەرشىن توبىنا تاقاۋ كەلىپ كولباڭ ەتىپ قونعان جالعىز قارعا تارىزدەنىپ، قىزداردان كەيىن ورنىما جالپ ەتىپ مەن جايعاستىم. سودان سوڭ جايلاپ، الداعى قىزداردىڭ باستارىنىڭ ارا- اراسىمەن، وقىتۋشىعا كوز جىبەردىم. ءبىرىنشى كورگەن وقىتۋشىم بولعان سوڭ با، الدە جۇزىندە ەستە قالار ەرەكشە بەلگىلەرى بار ما، بىلمەيمىن، كومىردەي قارا، قوزىداي بۇيرا شاشى مەن بىردەن بۇركىتتىڭ تۇمسىعىن كوزگە ەلەستەتەتىن ۇلكەن يمەك مۇرنى بار، قوڭىرقاي ءوندى كەلگەن وتىز ءۇش- وتىز تورتتەر شاماسىنداعى سابىرلى كىسى ءومىر بويى ويىمدا ساقتالىپ قالدى.

 وقىتۋشىنىڭ قوڭىرقايلىعىنان باسقا بەتىندە قازاققا ۇقسايتىن ەش بەلگى جوق سياقتى ەدى. سوندىقتان مەن ونى سوعىستىڭ سوڭعى جىلىندا باستىعىم بولعان از ۇلتتان شىققان كومانديرىمە ۇقساتتىم دا، بۇل كىسى قاي ساباقتان لەكسيا وقىر ەكەن دەپ ويلادىم. ول لەكسيانىڭ ورىس تىلىندە وقىلارىنا دا كۇمانىم بولعان جوق. - ال، بالالار، دايىنسىڭدار ما؟ - مەن ەلەڭ ەتىپ، موينىمدى ىلگەرى سوزدىم. قازاقشا سويلەگەن وسى وقىتۋشى ما، الدە باسقا بىرەۋ مە دەپ، ءوز قۇلاعىم مەن ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەگەن سياقتاندىم. - دايىنبىز، اعاي، - دەگەن وڭ جاق قاناتتان شىققان قىز داۋىسى ەستىلدى. العاشقى ءسوزدى وقىتۋشى ايتقانىنا ءالى دە يلاناتىن ەمەسپىن. وزگەلەر سىتىرلاتىپ داپتەرلەرىن اشا باستاعاندا، مەن باقىرايىپ، قاراڭعىدا جاۋ پۋلەمەتىنىڭ قاي جەردەن وت شاشارىن اڭدىعان تۇنگى بارلاۋشىعا ۇقساپ، بۇركىت مۇرىننىڭ استىنداعى اۋىزدى باعۋمەن بولدىم. - دايىن بولساڭدار جول ورتاسىنا بىلاي دەپ جازىڭدار: سىن ەسىم. - بۇركىت مۇرىننىڭ استىنان اق تىستەر جارق- جارق ەتە قالدى. وقىتۋشى ءوزىن بايسالدى ۇستاپ ءار ءسوزىن باپپەن، بايىپپەن ايتادى ەكەن. سوعىستا كومانديرلەردىڭ شاپشاڭ ايتىلاتىن بۇيرىق سوزدەرىنە ۇيرەنىپ قالعان ماعان بۇل ىرعاق توسىنداۋ تاڭىلىپ، وقىتۋشى ادەيى ماڭعازدانىپ وتىرعانداي كورىنەدى. مەنىڭ وسىلاي دەپ ويلاۋىما مۇمكىندىك بەرگەندەي، قۇس مۇرىن وقىتۋشى ءسال بوگەلىپ بارىپ، ءسوزىن ارى قاراي جالعادى. - ءبىزدىڭ بۇگىنگى وتەتىنىمىز: سىن ەسىمنىڭ تۇرلەرى - ساپالىق سىن ەسىمدەر مەن قاتىستىق سىن ەسىمدەر، سىن ەسىمنىڭ مورفولوگيالىق قۇرامى، ياعني سىن ەسىمنىڭ قوسىمشا ارقىلى جاسالۋى، سىن ەسىمنىڭ سينتاكسيستىك ءتاسىل ارقىلى جاسالۋى جانە فورما تۋدىراتىن قوسىمشالار. - ءتۇۋ، اعاي، ءتىپتى كوپ قوي، - دەدى تومەن تۇقىرىپ الىپ، داپتەرلەرىنە سۋسىلداتىپ جازا باستاعان قىزداردىڭ ءبىرى.

«ءبالاي، كوپ دەپ بەكەر ايتتى- اۋ» دەپ ويلادىم مەن ىشىمنەن جاڭاعى ءسوزدى ايتقان قىزعا جانىم اشىپ. ويتكەنى كوماندير ساباق بەرىپ تۇرعاندا سولداتتاردىڭ بۇلاي دەپ ونىڭ ارەكەتىنە باعا بەرمەك تۇرعاي، ءسوزىن بولۋگە قاقىسى جوق. مۇندايدا كوماندير جاڭاعى ءسوزدى ايتقان ادامدى ورىنان تۇرىپ، كازارمانىڭ ەدەنىن جۋۋعا جازالايدى دا، ساباقتان قۋىپ جىبەرەدى. اسكەر ءومىرىنىڭ ءتارتىبى سولاي. ءتورت جىل بويى سول ومىرگە قالىپتاسىپ قالعاندىقتان با، كىم ءبىلسىن، وقىتۋشى جاڭاعى ستۋدەنتكانى دا اۋديتوريادان قۋىپ شىعاتىن بولار دەپ قاۋىپتەندىم. ءبىراق، ول ءسوز وقىتۋشىنىڭ كاپەرىنە مۇلدە كەلگەن جوق. - پروگرامما بويىنشا سولاي عوي، - دەدى دە، لەكسياسىنا كىرىستى. بوتەن ۇلتتىڭ ادامى بولار دەگەن وقىتۋشىمنىڭ قازاقشا بىلگەنىنە، ونىڭ ۇستىنە قازاق ءتىلىنىڭ وزىنەن ساباق بەرە باستاعانىنا تاڭدانعان مەن ونىڭ ءتىلىن قابىلداعانمەن، قازاق دەۋگە ءتۇرىن قابىلداي الماي ءبىراز وتىردىم دا، اقىرى وعان دا كوندىكتىم. سودان سوڭ ءوز داپتەرىمدى الدىما قاراي تارتىپ، مەن دە جۇرتپەن ىلەسە كونسپەكت جازۋعا تالاپتاندىم. ءبىراق، ءبىر عاجابى، قانشا تالاپتانسام دا جازا المادىم. داپتەردىڭ ءدال ورتاسىنا قارىنداشپەن «سىن ەسىم» دەگەن ەكى ءسوزدى باتتيتىپ قويدىم دا، توبەدەن ۇرعانداي بوپ تۇرىپ قالدىم. بىرىنشىدەن، ءتورت جىل بويىنا قولىما قالام ورنىنا سالماعى سەگىز كيلوگرامم سنارياد ۇستاپ ۇيرەنگەن ساۋساقتارىم يكەمگە كەلەتىن ەمەس. ەكىنشىدەن، بالكىم سول سەبەپتەن دە بولار، جاڭا عانا ءوزىم جاي سويلەيدى ەكەن دەپ ويلاعان وقىتۋشىنىڭ داۋىس ەكپىنى تىڭداۋعا قىرساۋ سياقتى بوپ كورىنگەنىمەن، مەنىڭ ءارقايسىسى ارەڭ بۇگىلەتىن، بۋىندارى شور- شور باربيعان جۋان ساۋساقتارىمنىڭ شاپشاڭدىعىنان الدەقايدا جىلدام بولىپ شىقتى. ونىڭ ۇستىنە سوعىستا زەڭبىرەك پەن ۆينتوۆكا سياقتى جاۋىنگەر قارۋلاردىڭ ءتىلىن عانا ۇعىپ، تاس توبەڭنەن تونە ءتۇسىپ، بوزداي سورعالاپ كەلە جاتقان مينا مەن بومبالاردىڭ قاي جەرگە كەپ بۇرك ەتە قالارىن ۇنىنە قاراي اجىراتۋدى مۇلتىكسىز بىلگەنمەن، مىناداي اۋديتوريادا لەكسيا تىڭداۋدان مۇلدە توسىرقاپ، ءارى مۇكىستەنگەن سولدات قۇلاعى وقىتۋشىنىڭ «سىن ەسىم.. . سىن ەسىم.. .» دەگەننەن باسقا سوزدەرىن جانە اجىراتا المادى.

ماعان قۇس مۇرىن وقىتۋشىنىڭ لەكسياعا كىرىسكەننەن كەيىنگى شىنىداي شىڭىلداپ قالعان ديكسياسى تاعى ۇنامادى. ول سويلەگەن سايىن بىرەۋ اۋديتوريا تەرەزەلەرىنىڭ اينەگىن شىلدىراتا سىندىرىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى نەمەسە ايازدى كۇنى الدە كىم اق قاردى شىقىرلاتا باسىپ قاسىڭنان ءوتىپ بارا جاتقان سياقتى بولدى دا تۇردى. ماعان سوزدەن گورى سول ءبىر شىڭىل كوبىرەك ەستىلە بەردى. قويشى، قانشاما تىرىسسام دا ەشتەڭە جازا المايتىنىما كوزىم جەتتى. قاۋىرسىنداي عانا جەپ- جەڭىل قارىنداشتى قاعاز بەتىندە جورعالاتۋ الپامساداي زەڭبىرەكتى اشىق پوزيسياعا دوڭگەلەتىپ الىپ شىعۋدان اۋىر ءتيدى. «جوق، ءبۇيتىپ بوسقا قينالمايىن، - دەپ ويلادىم ىشىمنەن. - الدىمەن وقىتۋشىنىڭ ءۇنىن قۇلاعىما ءسىڭىستى ەتەيىن. سودان سوڭ، بىرتە- بىرتە لەكسياسىن جازۋعا دا جاتتىعارمىن. وسى وتىرعانداردىڭ ءبارى لەكسيا تىڭداپ، كونسپەكت جازۋ شەبەرلىگىنە بىردەن ەمەس، بىرتىندەپ جەتكەن بولار. ەندەشە، ءتورت جىل وكوپتا جاتىپ، سوعىس اكادەمياسىن تاۋىسقان سولداتتىڭ بۇلارمەن بىرگە بەيبىت ءومىر ۋنيۆەرسيتەتتى ءتامامداۋعا دا شاماسى كەلەر ءالى» . وسى ويدان كەيىن قارىنداشىمدى داپتەرىمنىڭ ورتاسىنا قويدىم دا، بالا كۇنگى ادەتىم بويىنشا، سول جاق الاقانىممەن جاعىمدى تايانىپ، جاقسىلاپ تىڭداماق بولدىم.

جالعاسى بار...