ۇلت جوسپارى: جەرگىلىكتى پوليتسيا قوعامداعى قىلمىسپەن كۇرەستە نەگىزگى ءرول اتقارۋى كەرەك
سونىڭ ءبىر پاراسى - جەرگىلىكتى قاۋىمداستىق الدىندا ەسەپ بەرەتىن جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىن قۇرۋ. مەملەكەت باسشىسى وسى ماسەلەنى كوپ جاعدايدا ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ ۇرى- قارىلارمەن سىبايلاسىپ، سونىڭ سالدارىنان كوپتەگەن قىلمىستاردىڭ اشىلماي قالاتىنىمەن بايلانىستىرعان بولاتىن.
سوندىقتان دا، جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىنە قاتىستى رەفورما قوعامداعى زاڭ ۇستەمدىگىن دامىتۋ ءۇشىن اسا وزەكتى. بۇل باعىتتاعى زاڭدى بۇگىن پارلامەنت قابىلدادى. ەندەشە، جاڭا زاڭناما اياسىنداعى جاڭالىقتارعا تاعى ءبىر مارتە ءۇڭىلىپ كورسەك.
جالپى جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتى - ۇساق قىلمىستارعا مۇلدەم توزبەۋشىلىكتى ەنگىزە وتىرىپ، جول- پاترۋلدىك قىزمەتتى، يۋۆەنالدىق قىزمەتتى، قورشاعان ورتانى قورعاۋ پوليتسياسىن، سونداي- اق تۇرمىستىق قىلمىستاردى، سونىڭ ىشىندە ايەلدەردى زورلىق- زومبىلىقتان قورعاۋ جانە ارنايى قابىلداۋ بولىمدەرىن قامتيتىن بولادى. بۇنىمەن قوسا، جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىنە قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ پروفيلاكتيكاسى، قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋ، قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ الدىن الۋ جانە جولىن كەسۋ، اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق ىستەر بويىنشا ءىس جۇرگىزۋ، قىلمىستىق تەرىس قىلىقتار بويىنشا حاتتامالىق نىساندا سوتقا دەيىنگى تەرگەپ- تەكسەرۋ شارالارى جاتقىزىلادى.
«بۇل رەتتە جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىن قۇرۋ ىشكى ىستەر ورگانىنىڭ قۇرىلىمىن وڭتايلاندىرۋ جولىمەن قالىپتاساتىن بولادى. نازار اۋداراتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى - زاڭ جوباسىنىڭ تۇجىرىمداماسىنا سايكەس، جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتى قۇرىلىمدىق تۇردە ىشكى ىستەر ورگانىنىڭ ءبىرىڭعاي جۇيەسىنە ەنەتىن بولادى، ال ونىڭ قىزمەتكەرلەرى ىشكى ىستەر ورگانىنىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن تەڭ دارەجەدە بولىپ، الەۋمەتتىك- قۇقىقتىق كەپىلدىكتەردىڭ ءبىرىڭعاي قۇقىقتىق مارتەبەسىنە يە بولادى»، - دەپ تۇسىندىرەدى ىشكى ىستەر ءمينيسترى قالمۇحانبەت قاسىموۆ.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەندىگىدە جەرگىلىكتى پوليتسەيلەر جەرگىلىكتى قوعامداستىقپەن بىرلەسە ۇساق قىلمىستان باستاپ توزىمسىزدىكپەن كۇرەسۋگە قادام جاسايدى. سونىمەن بىرگە، بۇعان دەيىن قوعام سىنىنان ەش ارىلا الماي جۇرگەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ سىبايلاس جەمقورلىعىنا دا قارسى شارالار قامتىلادى. ماسەلەن، جول- پاترۋل پوليتسياسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىس اۋىسىمى كەزىندە اتقارعان ءىسىنىڭ بارلىعىن جازىپ وتىراتىن بەينەتىركەگىشتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ جوسپارلانادى. ماماندار، بۇنىڭ سىبايلاس جەمقورلىق فاكتىلەرىن تومەندەتۋگە جانە پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىبي شەبەرلىگىن ايقىنداۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىنىن العا تارتقان بولاتىن.
دەگەنمەن، دەپۋتاتتار جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىنە جول- پاترۋلدىك پوليتسياسى قىزمەتىن كىرىكتىرۋدىڭ دۇرىستىعىنا كۇمانمەن قاراپ، ءبىرشاما ءسوز تالاستىرعان ەدى. ماسەلەن، دەپۋتات مۇحتار تىنىكەيەۆ «الا تاياعىن اسىنىپ، جول بويىن اڭديتىن» پوليتسەيلەردىڭ قاتارى ەندى امبەباپ پوليتسەيلەرمەن تولىعاتىنىنا قاۋىپتەنگەنىن جەتكىزگەن بولاتىن. «جولدان ولاردى ازايتا الماي جاتقاندا، ولاردى تاعى قوسىپ وتىرمىز. ءبىز جاڭا قۇرىلاتىن پوليتسيا قىزمەتىنەن وسى فۋنكتسيانى الىپ تاستاساق قايتەدى؟» دەگەن ەدى دەپۋتات. بۇنداي ماسەلەنى تاعى ءبىر دەپۋتات ومارحان وكسىكبايەۆ تا ايتىپ قالدى. «جەرگىلىكتى وكىلەتتىكتى جەرگىلىكتى پوليتسياعا بەرەمىز، مينيسترلىكتىڭ ۆەرتيكالدى باسقارۋى بولمايدى. سونداي جاعدايدا، پوليتسيانىڭ ءبارى جولدىڭ بويىنا شىعىپ كەتپەي مە؟ ءقازىردىڭ وزىندە ولار سوعان بەيىم ءجۇر عوي، كەيىن ولاردىڭ ءبارىن سول جولدىڭ بويىنان ولاردى ىزدەپ جۇرمەيمىز بە؟»، - دەيدى ومارحان وكسىكبايەۆ.
ءوز كەزەگىندە مينيستر قالمۇحانبەت قاسىموۆ بۇعان دەيىنگى ەلىمىزدە جۇزەگە اسقان امبەباپ پوليتسەي قىزمەتىن ەنگىزۋ ارقىلى كوپتەگەن جاعىمدى كورسەتكىشتەر ورىن الا باستاعانىن العا تارتادى. «ارينە، كەيدە باسقا قوعامدىق ورىنداردا بولۋى تيىستىگىنە قاراماستان، جولعا عانا جالتاقتاي بەرەتىن قىزمەتكەرلەر دە جوق ەمەس. دەگەنمەن، ءبىز جالپىلاما العاندا ءتيىستى شارالاردى قولعا الامىز. البەتتە، ءبارى بىردەن ورىن- ورنىنا كەلە قويادى دەۋ ارتىعىراق، دەگەنمەن، جەرگىلىكتى پوليتسيا اۋلاداعى، جول بويىنداعى، قوعامدىق ورىنداردىڭ بارىندەگى قىلمىستار مەن بۇزۋشىلىقتاردى قاداعالاۋعا مىندەتتىلىگى جۇكتەلەدى. ياعني، ەندىگىدە جول- پاترۋلدىك قىزمەتى كوشەدە جاعا جىرتىسىپ جاتقاندارعا جايباراقات قاراپ وتە شىقپايدى. بۇنىڭ ءتيىمدى جاقتارى كوپ»، - دەيدى قالمۇحانبەت قاسىموۆ. ەكىنشى جاعىنان مينيستر ۆەدومستۆونىڭ ىشكى وزىندىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتى مەن اكىمشىلىك پوليتسيا كوميتەتى ارقىلى تارتىپتىك ماسەلەلەر قارالاتىنىن، جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتى تۇتاستاي باقىلاۋدا بولاتىنىن العا تارتادى.
زاڭ جوباسىنىڭ قامتىعان باستى جاڭالىقتارىنىڭ ءبىرى - جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتى باسشىسى مەن ورىنباسارلارىن تاعايىنداۋعا قاتىستى بولىپ وتىر. ونداي تاعايىنداۋ فورمۋلاسىنا كەلسەك، ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ كانديداتتى ۇسىنۋىمەن، ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ كەلىسۋىمەن جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىنىڭ باسشىسىن وبلىس اكىمى تاعايىندايدى. ساراپشىلار، بۇنداي تاعايىنداۋدىڭ جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ وزىنە باعىنىستى اۋماقتاعى قۇقىقتىق ءتارتىپتى قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋدىڭ تيىمدىلىك تەتىگىنە اينالاتىنىن بولجايدى. سونىمەن قاتار، بۇنداي تەتىك جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتتەرى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن دە ارتتىرا تۇسەتىن ءتارىزدى.
وسى تاقىرىپ اياسىندا نازار اۋداراتىن تاعى ءبىر ماسەلە جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىنىڭ جەرگىلىكتى قاۋىمداستىققا ەسەپ بەرۋى. زاڭعا سايكەس، جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىنىڭ باسشىلارى جەرگىلىكتى قاۋىمداستىقتىڭ الدىندا جىلىنا كەم دەگەندە ەكى رەت ەسەپ بەرەتىن بولادى. بۇل رەتتە پوليتسيا ءبىرىنشى كەزەڭدە اكىمدىك پەن ماسليحات الدىندا ەسەپ بەرسە، ەكىنشى كەزەڭدە جىلىنا ءبىر رەت تۇرعىنداردىڭ الدىندا ەسەپ بەرۋگە مىندەتتەلەدى. بۇنداي ەسەپ بەرۋلەر جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىنىڭ اشىقتىعىن كورسەتەدى جانە ازاماتتار تاراپىنان ولارعا سەنىمدىلىكتى ارتتىرادى. وسىلايشا جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىن باعالاۋ سول وڭىردەگى تۇرعىنداردىڭ پىكىرىنە بايلاۋلى بولماق. سونىمەن قاتار، مۇنداي مەحانيزم جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىنىڭ جەرگىلىكتى حالىقپەن تىعىز قارىم- قاتىناس جاساۋىنا جول اشىپ، ول اينالىپ كەلگەندە ەلباسى قاتاڭ سىناعان ۇساق زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا نولدىك توزىمدىلىك رەجيمىن قامتاماسىز ەتەتىنى بولجانادى.
توقتالا كەتەتىن ماسەلە، سەنات دەپۋتاتى بەكتاس بەكنازاروۆ پوليتسيا قىزمەتىنە قاتىستى اڭگىمە بولعاندا قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرىنىڭ بۇگىنگى احۋالىنا ساراپتاما جاساپ، سوعان نازار اۋدارتقان ەدى. «ەلىمىزدە قوعامدىق ءتارتىپتى نىعايتۋدا، قىلمىسقا قارسى تۇرۋدا، ۇساق قىلمىس پەن بۇزۋشىلىقتى جويۋدا جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتى نەگىزگى ءرول اتقاراتىنى داۋسىز. ال مەنىڭ ايتپاعىم، وسى ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى، ياعني پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ وزدەرىن زاڭمەن قورعاۋ ماسەلەسى»، - دەيدى دەپۋتات. ونىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى جىلدارى زاڭنىڭ ۇستەمدىگىنە قىزمەت ەتىپ، جەر- جەردە ورىن الىپ جاتقان تارتىپسىزدىكتەردى تىيۋعا جانىن سالىپ جۇرگەن، قوعامنىڭ تىنىشتىعىن كۇنى- ءتۇنى كۇزەتەتىن، سول ءۇشىن ءوز دەنساۋلىعىن، ءتىپتى ءومىرىن قيىپ جاتقان تومەنگى دارەجەدەگى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىن جالپى جۇرتشىلىققا جاعىمسىز ەتىپ كورسەتۋ ارەكەتتەرى ەلىمىزدە بەلەڭ الا باستاعان.
سەناتوردىڭ پايىمىنشا، بۇنداي جاعداي پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە قارسى قولدانىلاتىن نەبىر زاڭسىز ارەكەتتەردىڭ كوبەيۋىنە اكەپ سوقتىرىپ جاتىر. ءسوزىنىڭ نەگىزى رەتىندە دەپۋتات تەلەديداردا ەكى كۇننىڭ بىرىندە بۇعان مىسال بولاتىن اقپاراتتار بەرىلىپ جاتقانىن ايتىپ، دەرەكتەردى دە العا تارتتى. ماسەلەن، سەناتوردىڭ ۇسىنعان مالىمەتىنە قاراعاندا، قوعامدىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋگە بايلانىستى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ زاڭدى تالاپتارىنا باعىنباعانى ءۇشىن اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان ازاماتتاردىڭ سانى سوڭعى بەس جىلدا ون ەسەدەن ارتقان: 2010 -جىلى - 78 ادام بولسا، اعىمداعى جىلدىڭ تەك العاشقى جارتى جىلىندا بۇل كورسەتكىش 804 ادامعا جەتىپتى. ال ءوز قىزمەتتىك وكىلەتتىگىن اتقارىپ جۇرگەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە قارسى كۇش قولدانىپ، قورلاۋ كورسەتكەنى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتىلعان ازاماتتاردىڭ سانى دا سوڭعى بەس جىلدا 4 ەسەدەن اسىپ وتىر: 2011 -جىلى - 118 ادام بولسا، بيىلعى جىلدىڭ 6 ايىندا - 414 ادام. سونىمەن قاتار، سەناتور اكىمشىلىك نەمەسە قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتىلعان تۇلعالاردىڭ اراسىندا قاتاڭ جازاعا تارتىلىپ جاتقاندارى دا شامالى ەكەنىن العا تارتادى، ياعني پوليتسيا بەدەلىن ءتۇسىرىپ، قىلمىسقا بارعاندار جەڭىل- جەلپى جاۋاپكەرشىلىكپەن قۇتىلىپ كەتە بارادى. «وسى جوعارىداعى ستاتيستيكالىق دەرەكتەر قولدانىستاعى زاڭنىڭ تيىمدىلىگى تىم تومەن ەكەنىن كورسەتەدى»، - دەپ تۇيىندەيدى بەكتاس بەكنازاروۆ.
سونىمەن بىرگە، سەناتور ەلىمىزدەگى پوليتسەيلەردىڭ باسىم بولىگى جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتى جۇيەسىنە ەنىپ، تۇرعىندارمەن ولاردىڭ اراقاتىناسى بارىنشا جاقىندايتىنىن ايتا كەلە، ولاي بولعان جاعدايدا سول جەرگىلىكتى پوليتسيالاردىڭ زاڭدى وكىلەتتىلىگى دە كۇشەيتىلۋى كەرەكتىگىن العا تارتادى. «ويتپەسە، كوشەدە تال تۇستە كورىنگەن ايەلدىڭ تەپكىسىندە قالىپ، پوگونى جۇلىنىپ، جاعاسى جىرتىلىپ جاتقان پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى زاڭنىڭ ۇستەمدىگىنە قالاي قورعان بولا الادى؟ اتا زاڭىمىزدا ايتىلعان قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ مىزعىماس نەگىزى ەڭ الدىمەن قاتاڭ تارتىپتەن باستاۋ الادى. ولاي بولسا، قاتاڭ ءتارتىپتى قورعاۋشى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە قارسى جاسالىپ جاتقان زاڭسىز ارەكەتتەردىڭ بارلىعى بويىنشا كىنالى ادامدار ءتيىستى جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ، ولار قوعامنىڭ قاتاڭ سىنىنا ۇشىراۋى كەرەك»، - دەپ اتاپ ءوتتى بەكتاس بەكنازاروۆ.
وسىنىڭ ءبارىن ءتىزىپ شىققان سەناتور ءبىرقاتار ماسەلەنى شەشۋدىڭ كەزى كەلگەنىن دە اتاپ وتەدى. «بىرىنشىدەن، قوعامدىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋگە قاتىساتىن ادامنىڭ زاڭدى تالابىنا باعىنباۋعا جاۋاپكەرشىلىكتى كوزدەيتىن ق ر اكىمشىلىك كودەكسىنىڭ 443-بابىنداعى سانكتسيانى كۇشەيتۋ ماسەلەسىن تەرەڭىرەك زەردەلەپ، پارلامەنتكە جاڭا رەداكتسياسى ۇسىنىلۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، ق ر اكىمشىلىك كودەكسىنىڭ اتالعان بابىندا دا ق ر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 378, 379, 380 ى باپتارىنداعى بيلىك وكىلىن قورلاۋ، وعان باعىنداۋ جانە وعان قاتىستى كۇش قولدانۋ ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى كوزدەيتىن نورمالاردى زەردەلەپ، پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە كورسەتىلەتىن قارسىلىعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى وزگە بيلىك وكىلدەرى ساناتىنان بولەك بەكىتىلۋى كەرەك. زاڭنىڭ مۇنداي نورماسىندا ءوز قىزمەت، تالاپتارىن ورىندايتىن پوليتسيا قىزمەتكەرىنىڭ فۋنكتسياسى مەن جاۋاپكەرشىلىگى وزگە بيلىك وكىلدەرىنەن باسقا ەكەندىگى بەلگىلەنەتىن بولسا، ونداي نورمالار پوليتسيانىڭ زاڭ بۇزۋشىلىقتى تيۋعا ەشقانداي دا جالتاقسىز، ەركىن ءارى باتىل كيلىگۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەيدى سەناتور بەكتاس بەكنازاروۆ. ءۇشىنشى ماسەلە رەتىندە دەپۋتات پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىن قورعاۋدىڭ تاعى ءبىر ماسەلەسىن كولدەنەڭ تارتتى.
«ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا تالاي پوليتسەيلەردى اجال قۇشتىرىپ، تاعى تالاي ادامنىڭ ومىرىنە قاۋىپ توندىرگەن قاسكوي تەرروريستى، ونىڭ بەلىنە بايلاعان جارىلعىش زاتىمەن بىرگە ءوز دەنەسىمەن باسىپ، قىرشىڭ ءومىرىن قيعان تارازدىق پوليتسيا قىزمەتكەرى عازيز بايتاسوۆتىڭ ەرلىگى ەلباسى تاراپىنان زور باعا الدى. ۇلكەندى كىشىلى ەرەن ىستەرىمەن، نەبىر ەرلىكتەرىمەن وزگەلەرگە ۇلگى بولار ونداي پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى ەلىمىزدە از ەمەس. الايدا، وسىنداي جانداردى وزگەلەرگە ۇلگى ەتەتىن، ەرلىگىن دارىپتەيتىن، ەرلىك پەن ورلىك رۋحقا باسقالاردى باۋلىپ، ءتارتىپ پەن تاربيەگە قاتىستى يدەولوگيالىق جۇمىستار ەلىمىزدە جوقتىڭ قاسى. پوليتسيا تۋرالى ەكراننان كۇندە كورەتىنىمىز كورشى رەسەي، امەريكا مەن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ فيلمدەرى، وقيتىنىمىز دا وزگە ەلدىڭ شىعارمالارى. سوندا قازاقستاندا وسى تيپتەس ەرلىككە تولى فيلمدەر مەن شىعارمالار قاشان دۇنيەگە كەلەدى؟ زاڭ ساقشىلارىنىڭ قيىن دا قاتەرلى، جاۋاپتى دا ابىرويلى قىزمەتىن دارىپتەۋ ارداقتى جازۋشى اعامىز كەمەل توقايەۆتىڭ كەزەڭىنەن اياقتالعان ءتارىزدى. سوندىقتان، ۇكىمەت پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەلىمىزدە زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ۇلگىلى ىستەرىن دارىپتەيتىن، ازاماتتاردى زاڭدى قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتەتىن يدەولوگيالىق باعىتتاعى جۇمىستار جوسپارىن جاساپ، ونى ورىنداۋ كەرەك. بۇل ماسەلەلەر جۇيەلى شەشىمىن تاپسا، ەلىمىزدە زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە زور ۇلەسىن تيگىزەر ەدى»، - دەدى بەكتاس بەكنازاروۆ.
توق ەتەرى، پوليتسيا ءوزى دە قورعانىپ، قوعاممەن دە تىعىز بايلانىس جاساعاندا عانا كەز كەلگەن قىلمىسپەن كۇرەسى ناتيجەلى بولماق. كەز كەلگەن قۇقىق بۇزۋشىلىققا توزبەۋشىلىك قاعيداسىن قاتاڭ جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن دە حالىقتىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا دەگەن سەنىمى كەرەك. تۇپتەپ كەلگەندە، ەلباسى ايگىلەگەن رەفورما دا وسى ماسەلەنى شەشۋدى كوزدەپ وتىر ەمەس پە؟!
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
