قازاق رۋحانياتىنىڭ ۇلكەن جاناشىرى

استانا. قازاقپارات - حالقىمىزدىڭ عاسىرلار قويناۋىنا كەتكەن تاريحىن، ادەت- عۇرپىن، قولونەرى مەن فولكلورلىق ەرەكشەلىگىن، مادەني مۇرالارىن زەرتتەپ، ونىڭ كەلەشەك ۇرپاققا جەتۋىنە التىن كوپىر بولعان، ۇلتتىق ونەرىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى عىلىمي زەرتتەي وتىرىپ ۇشتاستىرا بىلگەن ۇلتىمىزدىڭ جاناشىرى، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، بەلگىلى ەتنوگراف، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى وزبەكالى جانىبەكوۆ تۋعان حالقىنىڭ جاناشىرى ەدى.

وزبەكالى اعامىز وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى وتىرار اۋدانىنا قاراستى «سارى قامىس» اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن /1931-1998/. قازاقتىڭ اباي اتىنداعى ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى. ءوزاعاڭ ەڭبەك جولىن اۋىل مەكتەبىندە ۇستازدىق ەتۋدەن باستاسا، كەيىن ءارتۇرلى باسقارۋ مەكەمەلەرىندە ءوز ءىسىنىڭ مامانى رەتىندە قىزمەت اتقارادى.

1977-87 -جىلدارى قازاقستاننىڭ مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، 1987-88 -جىلى مادەنيەت ءمينيسترى، 1988-91 -جىلدارى قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى

وزبەكالى جانىبەكوۆ قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە ، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبە الۋىنا كوپ كۇش- جىگەر جۇمساعان قايراتكەر. ⅩⅩ عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىندا قوجاحمەت ياسساۋي كەسەنەسىن قالپىنا كەلتىرۋىنە ۇيىتقى بولعان دا ءوزاعاڭ.

ونىڭ باستاماسىمەن قازاقستاننىڭ كوپتەگەن قالالارىندا ەتنوگرافيالىق مۇراجايلار اشىلادى، سونىمەن قاتار قازاق جەرىندەگى تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەردى ساقتاۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىن كوزدەگەن «ارقاس» قوعامى قۇرىلادى. سونداي- اق وزبەكالى ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسىپ، تورعايدا «شەرتەر»، «عاسىرلار پەرنەسى»، الماتىدا «سازگەن»، «ادىرنا» ، «التىناي» انسامبلدەرىنىڭ قۇرىلىپ، ونەر كورسەتۋىنە اقىلشى، دەمەۋشى بولعان ازامات. وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ «قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرى»، «جاڭعىرىق»، «ۋاقىت كەرۋەنى»، «جولايرىقتا»، «قازاق كيىمى»، «ەجەلگى وتىرار» اتتى بىرنەشە جيناقتارى جارىق كورگەن. وسى ورايدا «تاعدىر تاعىلىمى» جيناعىنىڭ شىعۋىنا وراي باس قوسقان ماجىلىستە سويلەگەن ءوزاعاڭنىڭ دەرەكتەرىن كەلتىرسەك:

وزبەكالى: قىرىق ەكى جىل بويى حالىققا بەلگىلى ادامدارمەن بىرگە قىزمەت ەتتىم. سولاردىڭ يگىلىك ىستەرىن دە، قامقورلىعىن دا كوردىم. «تاعدىر تاعىلىمىندا» مادەنيەت جانە ونەر جايىندا ءسوز قوزعالادى. ەسكى ادەت-عۇرىپقا بايلانىستى ءبىرشاما دۇنيەلەر قامتىلعان. بۇل مەنىڭ العاشقى ادەبي شىعارمام. سوعان كەلىپ، قۇرمەت كورسەتكەندەرىڭىزگە راحمەت!..

ءوزاعاڭ ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىندا ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتى اشا ءبىلىپ، ناعىز دارىندى جاستاردىڭ جولىن اشىپ، ۇلكەن ساحناعا باۋلىعان ونەر جاناشىرى. ول كىسىنىڭ ۇستازدىق ەڭبەگى، ونەرلى جاستارعا قامقورلىعى جايلى حالقىمىزدىڭ كورنەكتى عالىمى، اكادەميك زەينوللا قابدولوۆتىڭ ويىن ورتاعا سالامىز. بۇل ماعلۇمات قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىندا ساقتالعان:

زەينوللا: ادامنان ازامات شىعاراتىن، بالادان دانا جاساپ شىعاراتىن قۇدىرەتتى كۇش - ۇستاز ەڭبەگى. ءوزىنىڭ ۋاقىتىن اياماۋ، وزگەنىڭ باقىتىن ايالاۋ ۇستازعا عانا ءتان. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك:

ادام كوزى تىرىسىندە جاقسىلىعىن بەتىنە ايتۋ كەرەك. اسقار توقماعامبەتوۆتىڭ ولەڭى بار، «ايتارىڭ بولسا ايتىپ كەت، ايتا الماساڭ قايتىپ كەت» دەگەن. وسى ولەڭ جولدارى «باردى قادىرلەي ءبىل!» دەگەنگە سايادى.

وزبەكالى جانىبەكوۆ اردا تۋىپ، ومىردە ارمان قۋعان جان. ادامداردىڭ نەگە قابىلەتى بار، سونى وسىرۋگە كۇش-جىگەرىن جۇمساعان جان، ونەر جاناشىرى».

1980 -جىلى تامىزدىڭ بىرىندە ورتالىق كوميتەتتىڭ شەشىمىمەن رەسپۋبليكالىق ساز اسپاپتار مۋزەيىن اشۋعا قاۋلى شىقتى. ءوزاعاڭنىڭ باسقارۋىمەن توعىز ايدىڭ ىشىندە مۋزەي ەكسپوناتتارىن ىزدەستىرىپ، سەمەي وبلىسىنداعى اباي مۋزەيىنەن ابايدىڭ دومبىراسىن، اتىراۋدان مۇرىن جىراۋدىڭ،  قىزىلوردادان ورتالىق مۋزەيگە تۇسكەن شاشۋبايدىڭ سىرنايىن، اشىمبەك بەكتاسوۆتىڭ كومەگىمەن ءبىرجان سالدىڭ دومبىراسىن الدىرىپ، بولاشاق «سازگەن» ءانسامبلىنىڭ اسپاپتارى مەن ۇلتتىق كيىمىن دايىنداپ، ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستارىن جونگە كەلتىردى. اسىرەسە، بەلگىلى شەبەر داركەمباي شوقپاروۆتىڭ باسقارۋىنداعى شەبەرحانا ماماندارى انسامبلگە قاجەت اسپاپتاردى جاساپ، از ۋاقىتتا كوپ شارۋا تىندىردى. ءسويتىپ، 1981 -جىلدىڭ 24 ساۋىرىندە رەسپۋبليكالىق ساز اسپاپتار مۋزەيى اشىلدى. مۋزەيدى باسقارۋعا ونەر زەرتتەۋشىسى، بەلگىلى كۇيشى جارقىن شاكارىم شاقىرىلدى. جاكەڭ مۋزەي جانىنان اشىلعان «سازگەن» فولكلورلىق انسامبلىنە جەتەكشىلىك ەتتى. مۋزەي ەكسپوناتتارىن تولىقتىرۋعا بەلگىلى ونەر زەرتتەۋشىسى بولات سارىبايەۆتىڭ دا قوسقان ۇلەسى ەرەكشە. ءوزاعاڭ بولات سارىبايەۆتى تورعايدا اشىلعان «شەرتەر» انسامبلىن ۇيىمداستىرۋعا ءوز كەزىندە كومەككە شاقىرىلعان-دى. بەلگىلى ونەرتانۋشى بولات سارىبايەۆ مۋزەي شەبەرحاناسىندا جاسالعان اسپاپتارعا كەڭەسشى بولا ءبىلدى.

وزبەكالى جانىبەكوۆ «سازگەن» انسامبلىمەن العاش وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىن ارالادى. قازاقستاننىڭ ءار جەرىنەن ءۇش جۇزدەي ەكسپونات جينادى. ونەر جولى اشىلدى. وسىدان سوڭ «سازگەن» انسامبلى يۋگوسلاۆيا، ماريي ا س س ر- ى، تۇرىكمەنستان، ءۇندىستان جەرىن ارالاپ، الجير مەن فرانسيا قالالارىندا كونسەرت قويدى. ماسكەۋگە ءۇش رەت بارىپ، حالىقارالىق فەستيۆالدەرگە قاتىستى.

وسى ورايدا مەملەكەت قايراتكەرى، تەاتر سىنشىسى پروفەسسور اشىربەك سىعايدىڭ كوزى تىرىسىندە ايتقان ءبىر سىرى ويعا كەلەدى:

اشىربەك: وزبەكالى جانىبەكوۆ قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار ازاماتى. ءوز كەزەڭىنىڭ اسا ءىرى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى. مەملەكەت، قوعام جانە مادەنيەت قايراتكەرى رەتىندە سالعان جولى سايراپ جاتىر. ول تۋرالى كوسەمسوز، ماقالا جازدى. ەستەلىك كىتاپ شىقتى، قازاق باسپا سوزىندە ايتىلىپ تا كەلە جاتىر. مەن 1974 -جىلى تەاتردى كورۋگە تورعايعا بارعام. ول جەردە تەاتر اشىلعانىنا نەبارى ەكى-ءۇش جىل بولعان. ول كىسى تورعايدىڭ وبكومىنىڭ حاتشىسى ەدى. تەاترداعى ءار قويىلىمعا رەجيسسەرلارمەن اقىلداسىپ وتىراتىن. ارتيستەرگە قالاي ويناۋ كەرەكتىگىن دە ۇيرەتەتىن. ايمان-شولپان كەزدەسكەندە ءبىر- بىرىنە قالاي ەمەۋىرىن تانىتىپ جاتىر. الىبەك، ارىستاندارمەن كەزدەسكەندە قىزدار قالاي ءوزىن-ءوزى ۇستاۋ كەرەك، - وسىنىڭ ءبارىن ءوزاعاڭ ۇيرەتەتىن. بۇل ءىسى ماعان جاعاتىن. سودان قىزمەت بابىمەن كەزدەسىپ تۇردىق. كەيىن مەن ول كىسىگە ورىنباسار بولىپ ىستەدىم. ول كىسى مينيستر بولىپ كەلدى. سوسىن ورتالىق كوميتەتكە حاتشى بولىپ كەتتى. وندا مەن تەاتردا رەكتور بولدىم. جۇمىس دەسە جانىن ايامايتىن جانكەشتى ادام ەكەنىن ۇعىندىم. قازاقستاندا سول كەزدە ون جەتى مىڭداي ەسكەرتكىش بار ەكەن، سونىڭ بارلىعىنىڭ قۇجاتتارىن ءوزاعاڭ رەتكە كەلتىردى. ءتىپتى وتتىققا دەيىن، كونە شاينەك، قۇمعانعا دەيىن اۋىل- اۋىلدان جيناپ، مۇراجايدىڭ تولىعۋىنا ەڭبەگى ءسىڭدى. قۇرعان انسامبلدەرىن «ادىرنا»، «ارقاس»، «سازگەن»، «التىناي» دەپ اتاۋى دا ەرەكشە ەدى. ارتىنان بىرنەشە كىتاپ قالدىردى. قىسقاسى، بۇل كىسى ەلىم، جەرىم دەپ كۇڭىرەنىپ وتكەن كىسى، وعان داۋ جوق...»

عالىمدار ءۇيىنىڭ ديرەكتورى عاينيكەن ايدارحان قىزى بيباتىروۆا ءوزاعاڭنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتىنە ەرەكشە توقتالدى: «اسىل ازاماتتارىن سىيلاپ وسكەن بۋىنبىز. وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ قازاق تاريحىندا الاتىن ورنى ەرەكشە. قازاق ءۇشىن ءومىرىن پيدا ەتۋگە دايىن. قازاقتىڭ ادەت- عۇرپىن ۇمىتپاۋ ءۇشىن ىستەگەن ءىسى ەرەن. ءبىز اشىربەك ەكەۋىمىز ەكى ورىنباسارى بوپ ەكى جاعىنان مادەنيەت مينيسترلىگىندە جۇمىس ىستەدىم. ونىڭ ۇستىنە توعىز جىل كومسومولدا بىرگە قىزمەت ىستەدىك. ول كىسى تورعايدا، مەن جامبىلدا كومسومولدا بىرگە قىزمەت ەتتىك. مەن ول كىسىمەن زامانداس بولعانىما ءوزىمدى باقىتتى دەپ سانايمىن. ونداي ادامدار وتە سيرەك. بۇل كىسى ۇلكەن عالىم، ەتنوگراف، پۋبليتسيست، كەرەمەت ەڭبەكقور ادام ەدى، مىنەز بولماسا تۇلعا بولمايدى عوي. جاقسى كورگەن ادامىنا ءازىلى دە جاراسۋشى ەدى، سۇسى بار ەدى، سوندىقتان كوبى باتپايتىن. بۇل كىسىنىڭ ەسىمى ەل ەسىندە ماڭگى قالادى دەپ ويلايمىن».

«بۇلاق كورسەڭ كوزىن اش» دەمەكشى، وزبەكالى جانىبەكوۆ دارىندى جاستارعا قامقور بولىپ، ولاردىڭ قاناتتانۋىنا، ساحنالىق شەبەرلىگىن شىڭداۋىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. سونداي قارىنداستارىنىڭ ءبىرى - ءمادينا ەراليەۆا ەدى. سىڭعىر داۋىستى سىرنايشى قىزدى جيىن- تويدا كورىپ، انشىلىگىن مويىنداعاننان كەيىن ءوزاعاڭ «ادىرنا» ءانسامبلىن قۇرىپ، سول ۇجىمعا ءانشى رەتىندە قابىلدايدى. ءوزاعاڭ ءمادينانىڭ ورىندايتىن اندەرى مەن كيەتىن ۇلتتىق كيىمىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ۇلكەن ساحناعا الىپ شىقتى، باعىن اشتى. بۇلبۇلداي سايراپ، جاس ءانشى ءوز تىڭداۋشىسىن تاپتى، كوپشىلىك قوشەمەتىنە بولەندى.

اكادەميك ءابدۋالي قايداروۆتىڭ ءوزاعاڭ جايلى ەسكە العاندا بىلاي دەپ ەدى:

«ءوزاعاڭ تۋرالى كوپ ايتۋعا بولادى دا، از ايتۋعا دا بولادى. ول كىسىنىڭ قازاق حالقىنا جاساعان جاقسىلىعى، يگىلىكتى ىستەرى مول. قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە اپەرۋگە بايلانىستى ءبىز بىرىگىپ ەڭبەك ەتتىك. اقتاڭداقتاردى اقتاپ الۋعا بايلانىستى كوپ اقىلداسۋشى ەدىك. وزبەكالى تۋرالى ايتىلىپ جاتىر. ول كىسىنىڭ ارتىنا قالدىرىپ كەتكەن عىلىمي ەڭبەكتەرى باعا جەتپەس قازىنا. قولعا العان نارسەسىن اياقتاۋعا تىرىساتىن. قازاق ءتىلى قوعامىن قۇرۋعا مەن مۇرىندىق بولسام دا ءوزاعاڭنىڭ كومەگى كوپ بولدى. تىلىمىزگە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋ دەگەن ول ۇلكەن ءىس. سوندىقتان بۇل ىسكە حالىقتى ارالاستىرۋ كەرەك. حالىقتىڭ ساناسىن وياتۋ كەرەك بولدى. وسى ىستەردىڭ بارلىعىنا جول كورسەتىپ كەلگەن وزبەكالى جانىبەكوۆ ەدى...»

تاريح قويناۋىنا ءۇڭىلىپ، قاناعاتپەن كۇن كەشكەن حالقىمىزدىڭ ءومىرى مەن تىرشىلىگىن، ادەت- عۇرپى مەن سالت- ءداستۇرىن زەرتتەپ، ەرلىگى مەن بىرلىگىن پاش ەتىپ، تىنىس- تىرشىلىگىن ەگجەي- تەگجەي زەرتتەپ، كەلەر ۇرپاققا باعا جەتپەس قۇندى ەڭبەكتەرى مەن وسيەتىن قالدىرعان حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ءىرى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى- مەملەكەت قايراتكەرى، بەلگىلى ەتنوگراف، تاريحشى- عالىم، - وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ەڭبەگىنىڭ جىل ارتقان سايىن قۇندىلىعىنىڭ ارتا تۇسەرى شىندىق.

التىن يمانبايەۆا، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى