سولاقايعا كۇي بىتسە
«ال، سەنىڭ انا بالدىر- باتپاعىڭدى كورسە، دومبىراڭدى جۇلىپ اپ، قاق باسىڭنان ءبىر- اق ۇرار»، - دەيدى ەكەن ەكىنشىسى...
بۇل - سەمەي وڭىرىندە ىسساپارمەن جۇرگەن نۇرعيسانىڭ ءوزى ۇستىنەن تۇسكەن وقيعا ەكەن دەسەدى. «تاۋبە»، - دەپتى سوندا. - «مەنىڭ كۇيىمدى قورعاشتايتىن، ساقتايتىن ۇرپاق بار ەكەن».
نۇرعيسا كورسە... وسى ءبىر بەيمالىم قورقىنىش دومبىراعا قول سوزعان تالاپتى قازاقتىڭ قاي- قايسىسىنىڭ دا كوكەيىندە تۇرادى ەكەن. قازاق جۇرەگىندەگى نۇرعيسا - كوزى تىرىسىندە- اق ونەردىڭ ولشەمىنە اينالىپ ۇلگەرىپتى...
الماس ءنۇسىپ
***
«نۇرعيسانىڭ اناۋ قۋراعان سەكسەۋىلدىڭ بۇتاقتارىنداي سوياۋ- سوياۋ ساۋساقتارىن ءبىر جەندەت ايبالتامەن قىرقىپ تۇسىرسە، شىرپىداي شاشىلىپ جەرگە تۇسپەس ەدى. اۋەگە ءىلىنىپ، وزدەرىمەن وزدەرى الدەبىر قۇيقىلجىعان ىرعاققا باسىپ، بيلەپ كەتەر ەدى». احمەت جۇبانوۆ ءبىر جيىندا ايتىپتى بۇل ءسوزدى. وسىعان ۇقساس پىكىردى قانابەك بايسەيىتوۆ تە ايتادى. ونەرىنە بەرىلەر باعانى ايتپاعاندا، اساۋ، شالت، بەتىنەن قايتپايتىن جانعا تەلىنەر تەڭەۋ. «جاي تاق- تاق جابايى» ەمەس. قازاق مۋزىكاسىن جاڭاشا قالىپتاۋدا ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن تۇلعالاردىڭ ىنىلەرىنە مۇنشالىق قۇلاپ تۇسكەنىنىڭ سەبەبى بىرەۋ- اق: نۇرعيسانىڭ قاپىسىز تۋمىسى، جاننان اسقان ونەرى. و باستا بەس جاسار بالانىڭ كۇيىنە ەلتىپ، ارنايى بۇرىلعان ۇستازى توعىز جاسقا كەلگەندە ءوز دومبىراسىن تەگىننەن- تەگىن سىيلاي سالدى دەيسىز بە. «قارا اعاشتان كۇي ساۋعان» دەپ اسپەتتەلەتىن تىلەندى كوكىرەگىندەگى بار كۇيىن بەس جاسقا تولىپ ۇلگەرمەگەن بالانىڭ ساناسىنا قوتارىپ قۇيىپ بەرىپ كەتتى دەگەنگە سەنۋ، ءبىر قاراعاندا، قيىن سياقتى. ءبىراق جولشىباي ءوتىپ بارا جاتقان احمەتتى جۇگىندىرگەن كۇيدىڭ يەسى سول اكە ەكەنىن ويلاپ، يلانباسقا امالىڭىز قالمايدى.
نۇرعيسانىڭ ەرەن بولمىسى قازاق تۇسىنىگىندە قىردا، قيىردا جورتىپ جۇرەتىن قىزىر اۋليەنىڭ ات شالدىرىپ وتىرعان ءبىر كەزىندە قورجىنى سوگىلىپ كەتىپ، ونەر توگىلىپتى دەسەتىن ار جاعى كەزدەيسوقتىقپەن استاساتىن ءتۇبى بەلگىسىز ونەر ەمەس. ارىعا بارىسپاي- اق، اكە- شەشەسىنەن قايىرساڭىز دا جەتىپ جاتىر. «امان بولسام ءبىر كەلەرمىن»، - دەپ، دومبىراسىن بوكتەرىپ اپ جەتىسۋ جەتپەگەندەي، ارقا اۋىپ كەتە باراتىن اكە مەن ەرىنىڭ سەرىلىگىنە قاباق ءتۇيىپ كورمەگەن، ءوزى دە ءان ايتىپ، سىبىزعى سىڭسىتاتىن شەشەنىڭ بويىنداعى قاسيەت پەن قابىلەت جامبىل اتاسى سياقتى كوش ۇستىندە تۋعان كەنجە ۇلدارىنىڭ بويىندا توعىسىپتى.
تۋمىس پەن تاربيە ۇشتاسقان جەردە جەتىلگەن دارىن تۋرالى ايتقاندا قازاق «ۋىزىنان جارىعان» دەپ جاتادى. ۇلى جامبىل ساقالىنا وراپ وسىرگەن، ناعاشىسى كەنەن انىمەن تەربەتكەن، قاتشىباي، ۇمبەتالى، شاشۋباي، يسا، شورتانباي، شاشتاي، نارتايلاردىڭ ونەرىنە بەسىگىندە قاپىسىز قانعان نۇرعيسانىڭ ءوسۋ، جەتىلۋ جولىنان ينەنىڭ جاسۋىنداي ءمىن تاپساڭىز قانە. بەرتىندە جامبىل ءبىراز ۋاقىت تۇراقتاپ قالعان شاڭىراق تا الماتىنىڭ ءبىر بۇرىشىنداعى وسى تىلەندىنىڭ تاكەنە تامى بولاتىن. وتىرعان جەرىن ورداعا اينالدىرىپ جىبەرەر جامبىلدى ىزدەپ كەلىپ- كەتۋشىلەر دە سول كەزدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ بەتكە ۇستارلارى ەكەنىن ول كەزدەگى ويىن بالاسى كەيىندەۋ عانا باعامداعانعا ۇقسايدى.
تەسىلە قاراپ وتىرىپ: «قاباعىڭ اشىق، جەلكەڭ شۇقىر ەكەن، ءبىر بايدىڭ مالايى بولعانسىڭ- اۋ»، - دەگەن اتاسىنىڭ ءسوزىن ەستىپ، «شىنىمەن شۇقىر ما ەكەن؟» - دەپ سىرتىنا شىعىپ الىپ جەلكەسىنە ۇرلانا ۇڭىلەتىن مومىنداۋ ادامنىڭ ايگىلى بەيىمبەت ەكەنىن، تاياقتى شىر كوبەلەك اينالدىرۋدى ۇيرەتكەن، قولىنان شىنجىر باۋى تۇسپەيتىن سىرباز كىسىنىڭ ساكەن ەكەنىن، قاق توردە دۇڭكيىپ وتىرىپ الىپ جامبىل اتاسىمەن كەڭەس قۇراتىن تاۋداي ادامنىڭ ءىلياس ەكەنىن بىلسە دە، ءدال سول ساتتە ءوزىنىڭ ەن بايلىقتىڭ ورتاسىندا جۇرگەنىن ءبىلدى دەيمىسىز.
ويىن قىسقاندا شىبىقتىڭ ۇشىنا ينە قاداپ، ەسەگىن شابىنا ءتۇرتىپ، تۋلاتىپ، ۇستىندەگى بورىكتى قارتتى اۋدارىپ تۇسىرگەندە دە تەنتەكتەۋ بالا اتاسىنا ايگىلى اقىن ەكەن- اۋ دەمەي ەركەلەي بەرگەنگە ۇقسايدى. بىلە تۇرا بالانى ەمەس، «ارام قاتقىرلاپ» ەسەگىن بوقتايتىن اتا بويىنداعى كەڭدىك پەن كەشىرىمدىلىك نۇرعيساعا جۇقپاي قالدى دەيمىسىز. دينادان ءتالىم العان، قاجىمۇقانمەن بىرگە ەل ارالاپ ءجۇرىپ ونەر كورسەتكەن بوزبالا شاعىندا دا كۇيدەن وڭگە مۇراتى، ونەردەن وزگە ۋايىمى بولماپتى.
جاقسى كورگەن بالاسىنىڭ بويىنا قولىنا ىلىككەن جىلتىراقتىڭ ءبارىن جاپسىرا بەرەتىن بالاجان اناداي ءبىزدىڭ ەل نۇرعيساعا كەلگەندە اڭىز قۇراعىش. ونىسى شىندىقتان الىس كەتپەيدى جانە. ءبىر قىزىعى، سول اڭگىمەلەردىڭ دەنى ونىڭ مىنەزىن ايتادى. نۇرعيسا مەن احمەت، نۇرعيسا مەن باۋىرجان، نۇرعيسا مەن مۇقاعالي، نۇرعيسا مەن تۇمانباي، نۇرعيسا مەن قادىر، نۇرعيسا مەن داريعا... وسى تەكتەس اڭگىمەلەردىڭ قاي- قايسىسىن سۇرىپتاپ كورسەڭىز دە، ءومىرى مەن ونەرى بالتالاساڭ بۇزىلماس تۇتاس نۇرعيسانى كورەسىز. جانە سونىڭ ءبارى ءبىر- بىرىمەن بايلانىسىپ، ءورىلىپ جاتادى.
اعالارىنان تەك قانا جىلىلىق كورگەن، جاقسىلىق كورگەن نۇرعيسا وزىنەن كەيىنگىلەرگە دە سونداي اعا بولدى. وقۋدان ءۇش رەت شىعارىپ، ءۇش رەت قايتا العىزعان احمەت جۇبانوۆتىڭ كەشىرىمدى مىنەزى مەن ءبىر اپتاعا جەتپەيتىن وكپەسى تۋرالى ايتقاندى جاقسى كورەتىن ونىڭ ءوزى دە اشۋى مەن وكپەسىن تەز ۇمىتقىش، ىشىنە كىرنە ساقتاماي، قويماسىن اشىق ۇستاپ وتكەن جان. وركەستردە سالعىرتتاۋ وتىرعان الدەكىمدەرگە «سەن نەگە جۇرەگىڭمەن وينامايسىڭ؟» - دەپ، «قويىپ قالارداي» دۇرسە قويا بەرەتىن الاپات نۇرعيسا ارادا بەس مينۋت اۋناماي الگىنى ارقاعا قاعىپ تۇرادى.
«قاس- قاعىمدا ون رەت وزگەرەتىن قيىن كىسى، قۇيىن كىسىنىڭ» (ق. مىرزا- ءالى) الدىندا ءان ايتۋ، كۇي تارتۋ بىلايعى جۇرتقا دا وڭاي بولماعانعا ۇقسايدى. «مىنا ءان سەنىڭ داۋسىڭا كەلەدى»، - دەپ، ات باسىنداي التىن ۇستاتا سالعانداي جارىلقاي سالاتىن كومپوزيتوردىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي قالام با دەگەن قورقىنىش كىم- كىمدى دە قاپىسىز دايىندىققا جەتەلەيتىن.
ەلدىڭ ساناسىنا مىقتاپ ورنىققان نۇرعيسانىڭ نەگىزگى بەينەسى - ونىڭ ديريجەرلىعىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ەلگە ارقاسىن بەرىپ، قىرانشا قومدانىپ تۇرا قالعاندا «جاۋىرىنىنا دەيىن جىر توگەتىن» (ق. مۇحامەتحانوۆ)، پارتيتۋراعا قاراپ جاتپايتىن، قالاسا، كورەرمەندەرىنە دە ءان ايتقىزىپ، سولارعا ديريجەرلىق ەتەتىن نۇرعيسانىڭ ەركىندىگى شەكسىز. پارتيتۋراعا نەسىن قاراسىن، ءبارىن ءوزى جازعان، كوڭىلىندە سايراپ تۇر. الپىس اسپاپتىڭ ىشىنەن ءسال قاعىس باسىلعان نوتانىڭ ءوزىن قالت جىبەرمەيتىن قابىلەتى - سول ساتىندە تۇيىلگەن قاباعىنا وت بولىپ ويناپ شىعا كەلەدى. ايتىلعان، جازىلعان ەستەلىكتەرگە كوز جۇگىرتسەڭىز دە، جاستاۋ كەزىندە تۇسىرىلگەن بەينەتاسپالارعا قاراي قالساڭىز دا قاعىلەز جاننىڭ اسا سەرگەك ءبىتىمىن اڭدايسىز. اينالاسىن وزىنە جۇگىندىرىپ قوياتىن، ءبىر ءتىل قاتىسقان جان ءجىپسىز بايلانىپ، ماڭايىنان ۇزاي المايتىن، اۋزىنان ءبوزى توگىلگەن تۇنجىر جاندى دا «جاعاسىنان الىپ، سىلكىپ- سىلكىپ قالعانداي» ءاپ- ساتتە سەرگىتىپ جىبەرەتىن جالت- جۇلت نۇرعيسانى تانيسىز. قازاقتىڭ كوكىرەگىنە ورنىققان نۇرعيسانىڭ ادامدىق بولمىسى دا شابىت ۇستىندەگى اسقاق كەيپىنەن ۇزاپ كەتە الماپتى.
نۇرعيسا كۇي تارتىپ وتىرعاندا دا - ديريجەر. دومبىرانىڭ باسىن ءجونسىز شۇلعىپ، موينى- باسىن دىرىلدەتە قاقشاڭداتىپ، قۇنىسا ءتۇسىپ، وتىرعان ورىندىعىنان اۋىپ تۇسەردەي تەڭسەلىپ بىتەتىن الدەكىمدەردەي ەمەس، كۇي تارتىپ وتىرعان نۇرعيسانىڭ «ءبيى» مۇلدە بولەك. قانداي «قىرعىن تولقىنعا» باسسا دا «قينالىپ» «شارشاپ»، كورەرمەنىن (تىڭداۋشىسىن) دىڭكەلەتپەيدى. ءبىر ساتتە مۇلگىپ كەتكەندەي جەڭىل تەربەلەتىن، بىردە ءوز كۇيىنە ءوزى ەركەلەگەندەي، پەرنەنى قۋالاپ جۇرگەن جۇردەك ساۋساقتارىنا ريزا بولعانداي جىميىپ قوياتىن نۇرعيسا ەندى بىردە تىڭداۋشىلارىنا قاراپ باس يزەگەندەي بولادى. كۇيدىڭ ەكىنشى سيپاتى - كۇيشىنىڭ (ورىنداۋشىنىڭ) ءوزى ەكەنىن ۇمىتپايدى. ويتكەنى، قازاققا نۇرعيسا كىم، كۇي نە - ەكەۋى ءبىر ۇعىمداي قابىلداناتىنىن ول جاقسى ءبىلدى. قازاققا ونىڭ كۇيى عانا ەمەس، ءار قيمىلى دا ارداقتى ەدى.
«ەرتىسكە ءتۇسىپ كوردىڭ بە؟» - دەپتى بىردە جانىبەك كارمەنوۆكە. - «جۇزە بىلمەسەڭ، ءالجۋاز، ءالسىز بولساڭ اعىزىپ اكەتەدى. ەل دە سونداي». ول وزىنە سەندى، ونەرىنىڭ ەلىنە ۇنايتىنىن ءبىلدى. سوندىقتان دا ەلدىڭ قۇشاعىندا ەركىن ءجۇزدى. قاي ورتادا قالاي ويناۋ كەرەك ەكەنىن مىقتاپ مەڭگەردى. كوزىن كورگەندەر ونىڭ كىممەن سويلەسسە دە شىرق ءۇيىرىپ اكەتەتىن، ارباپ العانداي ماقۇلداتىپ قوياتىن قاسيەتى بولعانىن ايتادى. بىلايشا ايتقاندا، ناعىز پسيحولوگ. ول حالىقتىڭ پسيحولوگياسىن تاپ باسىپ تاني الارلىق كەمەل قاسيەتى ءۇشىن دە باقىتتى ەدى. سۇيىنگەندە بالاشا الداناتىن قالىڭ ەلدىڭ كۇيىنگەندە كىم- كىمدى دە تاپتاپ وتەر تاسقىنعا اينالاتىنىن دا ۇمىتقان جوق. ەل الدىندا ەشقاشان استام سويلەگەن جوق، كىشىرەيىپ ءوتتى. حالىقتىڭ ىقىلاسى ونى كەيدە سابيگە اينالدىرىپ جىبەرەتىن. مىنە، سول كەزدە ول تىڭداۋشىسىنان باسقانىڭ ءبارىن ۇمىتىپ كەتەتىن. ءوزى ونەرىمەن تابىندىرعان، ارقاسىن قوزدىرعان الەۋمەت ەندى ونىڭ ءوزىن جەلىكتىرەتىن.
الگى ءبىر وقيعا... ۇزاقتى كەشكە ءبىر تانباي كۇي تارتىپ، ءاپ- ساتتە كوتەرمەشىگە اينالىپ شىعا كەلگەن كوپتىڭ دابىرا- قيقۋىنا قىزا كەلىپ، باشپايىمەن كۇي تارتاتىنى بار عوي. سونداعىسى، الدەكىمنىڭ ءبىر اۋىز كەسىر ءسوزى. ەل ىقىلاسىنىڭ قاقپاقىلىمەن تۋ بيىكتە قالقىپ جۇرگەن نۇرعيساعا ءدال سول ساتتە مۇمكىن ەمەس نارسە جوق بولاتىن. اكەسى تىلەندى پىشاقتىڭ جۇزىمەن تارتقاندا، باشپاي ءسوز بولىپ پا، كەبىستى اتىپ ۇرعان. وسى وقيعانىڭ اقىرى نۇرعيسانى جىعىپ كەتە جازدايتىنى بار. سول زالدا ءبىر قولىن سوعىسقا بەرگەن شال وتىرىپتى دەسەدى. اتتاي قالاپ، نۇرعيسانى ۇيىنە ءتۇسىرىپتى. تۇرمىسى تۇزىك، ايشىقتى ءۇيدىڭ تورىندە ءىلۋلى تۇرعان دومبىرانى كورىپ، ەت قىزۋى ءالى باسىلماي تۇرعان كۇيشى ءۇي يەسىنەن كۇي تارتپاققا رۇقسات سۇراپتى. «تارتساڭ تارت، شىراعىم. تەك، جىن قۋعانداي بەرەكەسىن كەتىرمەي، ادام قۇساپ تارتشى»، - دەپتى شال كوڭىلسىزدەۋ. ءوزىنىڭ نە ىستەگەنىن، كىمنىڭ الدىندا تۇرعانىن سوندا عانا پايىمداعان نۇرعيسا اھ ۇرىپ وتىرىپ قالسا كەرەك. الگى قارت سوعىسقا دەيىن ەلدى كۇيمەن قىرعان داۋلەسكەر كۇيشى ەكەن دەيدى. «ارمان» كۇيى سوندا تۋىپتى.
الگىندە ايتقان اعىزىپ اكەتەتىن حالىق- وزەننىڭ قۇشاعىندا جۇزە ءبىلۋ دەگەندە دە نۇرعيسا وسىعان مەڭزەسە كەرەك. وندا قاتىپ قالعان قاعيدا جوق. شۇعىل شەشىم شىعارىپ، ۆوكاليستكە دە وڭايلاۋ ءبىر اسپاپتى (تۇياق) ۇستاتا سالادى. قالاسا، كورەرمەندەرگە ءان سالدىرىپ، ديريجەرلىق ەتەدى. ءوزى جەكە ورىنداعاندا كۇيىنە يمپروۆيتسيالىق ۆارياتسيالار قوسىپ جىبەرەدى. «تۇرلەندىرىپ وتىرادى ەكەن»، - دەپ اسپەتتەپ جاتادى جۇرت. ءبىراق بۇل تۇرلەندىرۋدىڭ دە ءساتتى، ءساتسىزى بولادى، - ءبىر ساتتىك كوڭىل- كۇي اۋانىمەن ەنىپ كەتكەن ازداعان وزگەرىستەر سول ورىنداعان جەرىندە قالىپ كەتە بەرگەنگە ۇقسايدى. ءوزى: «دينا اپام ءبىر كۇيدى ءار جولى ءار قيلى تارتا بەرەتىن»، - دەيتىنى بار. ءار جولى بولماسا دا تابانى قىزىپ كەتكەندە نۇرعيسا دا «جاڭارتۋعا» كەت ءارى بولماعانعا ۇقسايدى.
شىعارمالارىن بىردەن قاعازعا تۇسىرەدى ەكەن. ونەر تانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا مۋزىكا تىلىندە «ءابسوليۋتتى سلۋح» دەپ اتالاتىن مۇنداي قابىلەت الەمدى دۇرىلدەتكەن ارعى- بەرگى كومپوزيتورلاردىڭ ءوزىنىڭ ساناۋلىسىندا عانا بولعان دەسەدى. ارا- تۇرا عانا ءار جەر، ءار جەرىن اسپاپقا سالىپ، اسىعىستاۋ تەكسەرىپ وتەتىن، قالعان ۋاقىتتا الدەبىر تۇڭعيىققا باتىپ، ءۇنسىز وتىرىپ مۋزىكا تۋدىراتىن تىلەنديەۆتىڭ ءدال سول ساتتە قانداي الەمدە نەندەي كۇي كەشىپ جۇرگەنىن ءتۇيسىنۋ قۇلاعى بىتەۋ تۋعان ءبىز سياقتى پەندەلەردىڭ ورەسى جەتپەيتىن دۇنيە بولسا كەرەك. انىعى، ناعىز مۋزىكا - ۇنسىزدىكتەن تۋادى ەكەن...
«ءاننىڭ دە سيۋجەتى، دراماتۋرگياسى بولادى»، - دەيتىنى بار ءبىر سوزىندە. نۇرعيسانىڭ پارتيتۋراعا شۇقشيىپ وتىرعان قالپى - جۇرەكتە ويناپ تۇرعان اۋەندى ءۇنسىز اۋلاپ قانا وتىرعان وتىرىس ەمەس؛ ونىڭ شىعارمالارى ۇيلەسىممەن ورىلگەن نوتالاردىڭ ءساتتى جيىنتىعى ەمەس، ار جاعى الگى ۇنسىزدىكتىڭ قۇرساۋىندا قالىپ كەتكەن، كومپوزيتوردىڭ ءوزى عانا بىلەتىن الدەبىر وقيعالاردىڭ اۋەندىك سۇلباسى بولار، بالكىم. ءبىراق «مىنا ءانى انا ءبىر وقيعادان كەيىن تۋعان»، دەگەن انىقتامالار تىلەنديەۆ الەمىن اشىپ بەرە المايدى. كەرىسىنشە، تار شەڭبەرگە سالىپ، شەكتەي ءتۇسۋى مۇمكىن. كوز كورگەن وقيعا انگە قوزعاۋ سالادى، - نەگىز بولا المايدى. الدەبىر جامان جازۋشىلاردىڭ جاپ- جاقسى وقيعانى جالاڭ سيۋجەتكە، ارزان بايانداۋعا قور قىلاتىنى سەكىلدى نۇرعيسا اندەرىنە بولعان- بولماعانى بەلگىسىز سيۋجەتتەردى تاڭا بەرۋ دە قاتەلىككە ۇرىندىرادى. نۇرعيسانىڭ ءار ءانىنىڭ شىعۋىنا سەبەپ ىزدەپ تە كەرەگى جوق. «مۋزىكا تۋرالى سويلەۋدىڭ ەڭ ۇتىمدى ءتاسىلى - ۇندەمەي- اق قويۋ» دەگەن قاعيدا بار. نۇرعيسانىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى سويلەگەندە وسى قاعيدانى ۇمىتپاۋ كەرەك.
«كومپوزيتور الدىمەن مۋزىكانت بولۋ كەرەك»، - دەيدى. سويتە تۇرا، كەز كەلگەن ونەر ادامى ءوز ۇلتىنىڭ مۋزىكاسى عانا ەمەس، كۇللى مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، تاريحىن جەتكىلىكتى ۇعىنارداي بىلىمگە يە بولۋى كەرەكتىگىن ايتادى. بىرنەشە اسپاپتا ويناي ءبىلۋى شارت. ۇلتتىق مۋزىكا عانا ەمەس، الەمدىك مۋزىكانى ۇعىنىپ، مەڭگەرۋ دە وسى مىندەتكە كىرەدى. دومبىرا مەن قوبىز دارەجەسىندە قالىپ قويماي، ولاردىڭ جاڭا، جەتىلگەن نۇسقالارىن جاساۋعا دا كەتارى ەمەس. تەك ءساتتى بولسىن، جاقسى بولسىن. بۇكىل جانرعا قالام تارتقان، بار تاراپتى بايقاپ كورگەن، سونىسىنان جەتكىلىكتى ناتيجە قالدىرعان نۇرعيسا ءۇشىن مۋزىكا توڭىرەگىندە مۇمكىن ەمەس نارسە جوق.
قۇدايبەرگەن جۇبانوۆقا سۇيەنسەك و باستا سازعا ءسوز قوسىپ ايتىپ، كەلە- كەلە ايتارىن كۇيگە سىيدىرا الار دارەجەگە جەتكەن قازاق مۋزىكا ونەرىنىڭ ۆوكالدى، ينسترۋمەنتالدى بولىپ جىكتەلۋى - جەتىلگەندىكتىڭ بەلگىسى. كۇيدىڭ تۇلا بويىنان تەك سۇلۋ سازدى عانا ەمەس، زاتتىق ماعىنانى دا كورە بىلەتىن ادامعا ساز بەن ءسوزدىڭ اراقاتىناسىن ايىرۋ قيىندىق تۋعىزباسا كەرەك. وسى ەكى تاراپتى دا تەل ەمگەن، تەڭ مەڭگەرگەن، كۇيىمەن «قارا اعاشقا ءتىل بىتىرگەن» نۇرعيسا كەۋدەسىن جارىپ شىققان ءاندى قالاي سويلەتۋ كەرەك ەكەنىن دە وتە جاقسى بىلەدى. ءسوز جازۋشىعا ءاننىڭ تابيعاتى مەن تاقىرىبىن ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن كومپوزيتور تۋرالى «ءار شۋماعىنا دەيىن ايتىلاتىن ويلارىن جىپكە ءتىزىپ بەرەدى، اقىنعا تەك قالىپقا سالىپ، ولەڭ قۇراۋ عانا قالادى ەكەن»، - دەپ سالاتىندار دا بار. ارتىقتاۋ ارينە. ءبىراق «قىز جىبەكتەگى» «سول جەرگە سىيماي جۇرگەن جوقپىز، سىيىسا الماي جۇرگەن جوقپىز با؟!» - دەگەن ءسوزدى قوستىرعان وسى نۇرعيسا ەكەنىن ەسكەرسەك، ونىڭ ءسوز بىلەتىندىگىنە ەشكىم داۋ ايتا الماسا كەرەك. «كۋا بول، ايىم، كۋا بول جۇلدىز، كۋا بول الاتاۋىم»، - دەگەن اتاقتى قايىرمانىڭ دا ءان اۆتورىنا تيەسىلى ەكەنى بەلگىلى.
ول ءان دۇنيەگە كەلەر- كەلمەستەن ءسوزىن كىمگە جازدىراتىنىن، كىم ورىندايتىنىن شەشىپ قويادى. ايتالىق، «بالدىزىم» دەگەن ءانىنىڭ ءسوزىن جازۋ ءۇشىن وسپانحان اۋباكىروۆتى تاڭداپ، ونى تابانداعان ءۇش اي كۇتىپتى. باسقا اقىن تاپپاي قالعاننان ەمەس، ءان مەن اقىن تابيعاتىنىڭ ۇشتاساتىنىنا نىق سەنگەننەن. ماسەلەن، ءاندى سويلەتۋدە كومپوزيتورمەن ەڭ كوپ جۇمىس ىستەگەن ءۇش اقىن: مۇقاعالي، تۇمانباي، قادىر جازعان ءان تەكستەرى مەن اۋەندەردى سالىستىرىپ كورىڭىزشى. ءان ءتۇسىنىپ، ءسوز ۇعاتىن كىسىگە كومپوزيتوردىڭ تاڭداۋى جاي عانا كەزدەيسوقتىق ەمەس ەكەنىن اڭداۋ اسا قيىن ەمەس.
ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي قۇرمەت پەن قوشەمەتتى از كورمەسە دە، كوڭىل- كۇيى ەلدىڭ جالپى جاعدايىنان ۇزاي قويماعانى بايقالادى. «باقىتتىسىز با؟» - دەگەن سۇراققا: «ەلدەن الابوتەن باقىتتى بولعىم كەلمەيدى»، - دەپ قاشىرتا جاۋاپ بەرەدى ءبىر سۇحباتىندا. شىعارماشىلىعى توقىراماسا دا، جازۋ توقتالعانداي. كومپوزيتورعا ۇلكەن داڭق اكەلگەن «وتىرار سازىنان» جۇبانىش تاپقانعا ۇقسايدى كوپ جاعدايدا. سونىڭ وزىندە وركەستر مۇشەلەرىنىڭ بولىمسىز جالاقىسى، قيىن جاعدايى جايلى كوبىرەك سويلەپ كەتەتىن ءبىر ادەت پايدا بولىپتى. جەڭىل- جەلپى اۋەندەرگە ەلىگە باستاعان ەلىن تۇسىنە الماي دال بولعانداي ءبىر كوڭىل- كۇي سەزىلەدى. ەسترادانى قابىلداي الماپتى. سونىلىعىنان، جاڭالىعىنان ەمەس، ءبىزدىڭ اعايىننىڭ سوعان جالاڭ ەلىكتەپ، ءوزى ايتقانداي «مازاڭ كەتكىردىڭ» انىنە باسقان بەرەكەسىزدىگىنەن. ەلىنە ەركەلەپ كەلگەن نۇرعيسا ەندى كۇن كورىستەن وزگە دۇنيەنى ۇمىتقان، جان دالباسا بازار جاعالاپ جۇرگەن قازاققا مۇڭدانا قارايتىن بولعان.
ءبىر كەزدەرى كوڭىلىنە جاقپاعان الدەكىم بولسا جۇدىرىعىن الا جۇگىرەتىن الاپات نۇرعيسا ەندىگى جەردە ارقاردىڭ جايىن ارقانىڭ قىسىنا سىلتەي سويلەيدى. «كەيبىر تالانتتى ارتىستەر ءوزى رەجيسسەر، ءوزى ديرەكتور بولىپ كەتتى. كوبىسى وسىدان زارداپ شەگىپ ءجۇر»، - دەيدى بىردە. بۇل ءسوز - تالانتى شىعارماشىلىققا ەمەس، پىسىقايلىققا، اقشا ساۋۋعا قور بولىپ جۇرگەن ۇزەڭگىلەستەرىنە ايتقان سىن دەگەننەن گورى، ونەردىڭ مۇشكىل حالىنە كۇيىنگەن جانايقاي دەۋگە بولادى. وسىنداي كوڭىل- كۇيدە جۇرگەن نۇرعيساعا سول كەزدەردە «نە جازىپ ءجۇرسىز؟» - دەگەن سۇراق كوپ قويىلىپتى. جانە جوعارىداعى الگى ءبىر جاۋاپ وزگەرە قويماپتى. «اۆتورلىق اقى» ماسەلەسىن ءجيى ايتا باستايتىنى دا وسى كەز.
«ءبىر شىعارماسىن قىرىق كۇن بويى تابالدىرىعىنان اتتاپ شىقپاي وتىرىپ جازاتىن» تاباندى، الاڭسىز ەڭبەكتى عانا باعالايتىن كومپوزيتور «كوڭىلدە الاڭ باسىلماي» تۇرعان مازاڭ شاقتا وڭعان دۇنيە تۋمايتىنىن تەرەڭ ءتۇسىندى. جاستاۋ كەزىندە كوڭىلدە ءپىسىپ تۇرعان «كەڭ جايلاۋدى» «قىزۋلاۋ» كۇيدە جازىپ تاستاپ، ەرتەڭىنە بارماعىن شايناپ وكىنىپ، اقىرى، قايتا جازىپ شىعاتىنى بار. سول وقيعادان كەيىن ماساڭ كۇيدە جازۋعا جولامايتىن بولعان اسا جاۋاپكەرشىلىكتى جان ەلىنەن كۇي كەتكەن شاقتا شالاعاي شىعا ما دەپ، جازۋعا باتا الماعان سىڭايلى.
«ءتورت جۇزگە جۋىق ءان جازىپپىن. سونىڭ ون شاقتى، جيىرما شاقتىسى عانا ەلگە تاراپ، ايتىلىپ ءجۇر. مەن سونىڭ وزىنە- اق ريزامىن»، - دەپتى جەتپىس جاسىندا. شىعارماشىلىقتىڭ سانمەن، كولەممەن ولشەنبەيتىنىنە دەن قويعان جان عانا وسىنداي اشىق مويىنداۋعا بارا السا كەرەك. ءبىراق «اقىلى بار ادام ءوزى تۋرالى نە ايتۋى مۇمكىن؟ ءبىز دە كوپتىڭ ءبىرىمىز» ، - دەپ قاشىرتا سويلەيتىن، «نە قالامىن، نە ميكروفونىن اۋزىنا تىعارداي بوپ، «ال، ايتا قويىڭىز» دەگەندى جاقتىرمايتىن» نۇرعيسا دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلىعىنا قاراماي، اۋرۋحانادا جاتىپ ءبىراز ەستەلىك ايتىپ، جازدىرىپ كەتىپتى. وسى ەستەلىكتەرگە قاراساڭىز دا ادام تانىعىشتىق قاسيەتىنە دەندەي تۇسەسىز. اعا، دوس، باۋىرلارى جايلى ايتقاندا الدىمەن ازاماتتىعىن، مىنەزىن، تالانتىن، ادالدىعىن باعالايدى. ءوزى ۇناتپاعان ادامدار تۋرالى سويلەۋدى ۇناتپايتىن كۇيشىنىڭ بۇكىل ەستەلىگى تەك قانا جاعىمدى كەيىپكەرلەردەن تۇرادى. تامسانىپ ايتادى. ساعىنىپ ايتادى...
نۇرعيسا قاي جاعىنان دا باقىتتى ادام. قۇداي الدىمەن بويىنا كۇي دارىتقان، ميسسيا جۇكتەگەن، سونىسىنا وراي جول سىزىپ، تاعدىر بەرگەن. بوكسقا اۋەستەنگەندە دە، لاتيف حاميدي اڭداۋسىزدا بيشىلەر قاتارىنا قوسىپ جىبەرگەندە دە و باستا جاراتۋشىسى بەلگىلەگەن ارناعا ورالىپ وتىرىپتى. 16 جاسىندا «كامەلەتكە تولىپ»، ءوزى سۇرانىپ ەكى اعاسى بىردەي شەيىت كەتكەن سوعىسقا كىرگەندە دە قازاق مۋزىكاسىنىڭ بۇكىل ءبىر ءداۋىرى قىل ۇستىندە تۇرعان. ءبىر سوزىندە: «مەنىڭ ءبىرىنشى قۋانىشىم - ەڭ الدىمەن سوعىستا ءتىرى قالۋىم»، - دەيتىنى تەگىن ەمەس.
دۇنيەگە كوزىن كۇيمەن اشقان، ءتاي باسقانىنان الدىنا دومبىرا وڭگەرۋگە جەتكەنگە دەيىن- اق قازاقتىڭ بار يگى جاقسىسىنىڭ الدىن كورىپ ۇلگەرگەن تەنتەكتەۋ، اڭعالداۋ بالا ءدال سول ۋىزىنان جارىعان الاڭسىز قالپىندا قازاققا ەركەلەپ ءوتتى. قاي ورتادا دا كورگەن قۇرمەت پەن قوشەمەتتى تيەسىلى سىباعا دەپ قابىلدادى. «ءوزىمدى انادان تۋماعانداي سەزىنەم، ويتكەنى، حالىق الاقانىنا سالىپ، ءومىر بويى ايالاپ كەلەدى»، - دەۋى دە جايدان- جاي بولماسا كەرەك. ءابىش كەكىلبايەۆ ايتقان: «ەل- جۇرتى ەتىنەن ەت كەسىپ بەرمەدى دەمەسەك، قۇرمەتىن، ىزەتىن اياماپتى»، - دەگەن ءسوزدىڭ توقسان سەگىزدىڭ قارا كۇزىندەگى قارالى جيىندا ايتىلۋى دا تەگىن ەمەس. ادەتتە، «قادىرىڭدى بىلمەدىك- اۋ»، - دەپ اھ ۇرعىزىپ اتتاناتىن الىپتارداي ەمەس، نۇرعيسانىڭ ءولىمى دە باقىتتىراق ەكەن...
«قاراساي بابام جەتپىس ءۇش جاسىندا دۇنيە سالىپتى. مەن دە...» - دەپ، كۇنىن بولجاعان، و باستا: «سولاقايعا كۇي بىتسە، قارا اعاشقا ءتىل بىتەدى» دەۋشى ەدى بۇرىنعىلار. باعىڭ جانسىن!» - دەپ باتا بەرگەن ۇلى جامبىلدىڭ جانىنان ورىن سايلاپ، اقىرەتكە قاپىسىز دايىندالعان نۇرعيسانىڭ بۇلجىماس ءبىر ءداستۇرى بولىپتى: «وتىرار سازىنىڭ» كەز كەلگەن كونسەرتىن اتاسىنا ارناعان «اتا تولعاۋىمەن» باستاپ، «قۇستار قايتىپ بارادى...» انىمەن اياقتايدى. دەمەك، جامبىل اتاسىنىڭ قاسىنان ورىن سۇراپ، سوڭعى ساپارعا «قۇستار قايتىپ بارادىمەن» اتتاندىرۋدى اماناتتاۋى دا كەزدەيسوق ەمەس ەكەن...
بۇل ءاننىڭ شىعۋ تاريحى دا - اڭىز بۇل كۇندە . جارالى جالعىز تىرناعا جابىلعان شۋىلداعان كوپ قارعا وقيعاسى سۇرەڭسىزدەۋ ءبىر كۇندەردەگى كومپوزيتوردىڭ كوڭىل- كۇيىن تاپ باسقانىن قاراڭىزشى... كوزىنەن جاسى سورعالاپ وتىرىپ جازعان وسى ءبىر ءانىن اقىرعى ساپاردا نە ءۇشىن ەستىگىسى كەلدى ەكەن... «ءبارىمىز قوسىلىپ «قۇستار ءانىن» ايتامىز» ، - دەيدى 70 جىلدىق مەرەيتويىندا. - «بىرەۋ بىلاي، بىرەۋ بىلاي كەتۋگە بولمايدى. تەك مەنىمەن عانا جۇرەسىزدەر!». كوپشىلىكتىڭ ورىنداۋىندا قالاي ەستىلەدى ەكەن دەپ تەكسەرىپ كورگىسى كەلگەندەي... كورگەن بولساڭىز، كوپشىلىك كوزىن سىعىپ الىپ وتىردى. «قۇستار قايتىپ بارادى...» تەك وسىلاي ورىندالۋ كەرەك سياقتى... مىڭداعان داۋىس قوسىلعان حور - ءاندى قۇدىرەتتەندىرىپ جىبەرەدى ەكەن.
جەكەلەگەن تالاي ورىنداۋلاردى تىڭداپ ءجۇرمىز عوي، ءبىراق ءدال سول مەرەيتويداعى زال تولا كورەرمەننىڭ شىرقاۋىندا... شىرقاۋ شەگى، جۇلدىزدى شاعى ەكەن. ءاي، ەندى ەشكىم ءدال سولاي جەتكىزىپ ايتا الماس. نۇرعيسانىڭ عانا ەمەس، تۇمانبايدىڭ دا «پاسپورتىنا» اينالىپ كەتكەن، كۇز كەلگەن سايىن، قۇس قايتقان سايىن قازاقتىڭ جۇرەگىن ءبىر تىلىمدەپ وتەتىن وسى ءبىر ءان - باعى جانعان شىعارما. ءبىراق نۇرعيسانىڭ ءوزى ديريجەرلىق ەتكەن سول كەشتەگىدەي باقىتتى بولىپ كورگەن جوق شىعار. سول كەشتەگىدەي مۇڭمەن، ساعىنىشپەن، قيماستىقپەن شىرقالىپ كورگەن جوق شىعار...
نۇرعيسا قازاققا ديريجەرلىق ەتىپ تۇردى: وزىنە باعىندىرىپ، جۇگىندىرىپ...
سودان بەرى قازاقتىڭ نۇرعيساسىز قايتقان قۇسى، نۇرعيساسىز ايتقان ءانى بولماپتى...
ايتپاقشى، وسى ءاننىڭ تاعى ءبىر شىرقىراي شىرقالعان كەزى بولىپتى. نۇرعيسانىڭ اقتىق ساپارىندا...
حالقى سۇيىكتى كومپوزيتورىن انمەن الديلەپ شىعارىپ سالدىق دەپ ويلادى...
انىعىندا، نۇرعيسا تابىتتا جاتىپ تا قازاقتى انىمەن تەربەتىپ بارا جاتقان ەدى...
