ەربولات ابىكەن ۇلى: ادەبيەت - شىنايى ءومىردىڭ كوركەم سۋرەتى

استانا. قازاقپارات - «مينيستر» جارىققا شىققالى كوپ بولا قويعان جوق. جۇقالتاڭ كەلگەن شاعىن كىتاپتى ادەبي ورتا باعالاپ تا ۇلگەردى.

ادەبي ورتا بىلگەنىمەن، قالىڭ كوپشىلىك جاس جازۋشى ەربولاتتىڭ كىتابىمەن جاقسى تانىس پا؟ جازۋشىنىڭ كىتابى نەگە جەكەلەگەن ادامداردىڭ كومەگىمەن جارىق كوردى؟

مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا نەگە ىلىكپەدى؟ جاس جازۋشىلاردىڭ قاتارىندا ەربولاتتىڭ ەسىمى نەگە كوپ اتالمايدى؟ ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىزدەن بىلگىمىز كەلگەنى دە -  وسى.

- «ادەبيەتتى ادەبي ورتا ەمەس، جەكەلەگەن ادامدار جاسايدى» دەيدى. بۇل قانشالىقتى شىندىق؟

 -  جەكەلەگەن ادامداردىڭ جاسايتىنى راس. اباي «كوپتە اقىل جوق، ەبىن تاپ تا جونگە سال» دەيدى.

- جەكەلەگەن ادامدار جازعانىمەن، ادەبي ورتا قابىلداماسا، ونىڭ ادەبيەتكە سىڭە المايتىنى تاعى بار ەمەس پە؟

 -  جەكە ادام جاسايدى، ونى باعالايتىن -  ادەبي ورتا مەن وقىرمان. تاعى ءبىر نارسەنى ەسكەرۋىمىز كەرەك: ادەبيەتتىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭى بولادى. 18-19-عاسىرداعى رومانداردىڭ وركەندەپ تۇرعان داۋىرىندە چەحوۆ، تۋرگەنەۆ، تولستوي، دوستويەۆسكي، گوركي سياقتى جازۋشىلار ادەبيەتكە قاتار كەلدى. فرانسۋز ادەبيەتىندە دە سول ءۇردىس بولدى. اعىلشىن ادەبيەتىنە دە ءتان ءۇردىس بۇل. ادەبي ورتاعا تولىق ءبىر بۋىن كەلگەنىمەن، ول جازۋشىلاردىڭ ءارقايسىسىنا ءتان وزىندىك قولتاڭبالارى بار. جەكەلەگەن ادامدار جاسايدى دەۋىنىڭ سىرى وسىندا.

- قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن عاسىرىندا تۋعان ادەبيەتپەن تولىعىمەن تانىسا الدىڭىز با؟

-  ارعى بەتتە جۇرگەنىمدە كىتاپتى كوپ وقىدىم. اسىرەسە، قازاق ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرىن جىبەرمەۋگە تىرىستىم. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى»، مۇسىرەپوۆتىڭ، مۇقانوۆتىڭ، نۇرپەيىسوۆتىڭ شىعارمالارى ەپتەپ ارعى بەتكە باردى. قازاقستانعا كەلگەننەن كەيىن قازاق ادەبيەتىمەن ءجۇز پايىز تانىستىم دەپ ايتا المايمىن. ونىڭ سەبەبى نەدە دەسەڭىز، ادەبيەتتى ءجۇز پايىز وقۋدىڭ قاجەتى جوق . ويتكەنى قازاقتا مىڭعا جۋىق رومان جازىلسا، سونىڭ بەس- التاۋى عانا تاريحتا قالادى. قالعانى تاريح كوشىنەن قالىپ قويۋى دا مۇمكىن.

- ماسەلەن، قانداي شىعارمالار وقىلادى؟

- تالعامپاز وقىرمان رەتىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اڭگىمەلەرى مەن بەيىمبەت مايليندى ەڭ وقىلىمدى شىعارمالاردىڭ قاتارىنا جاتقىزار ەدىم. مەنىڭ كەمشىلىگىم -  مايلينمەن كەش تانىسقانىم. قاتارلاستارىمنىڭ كوبى بەيىمبەتتى ءجيى ايتاتىن. بەيىمبەتتى جاستىقپەن، البىرتتىقپەن وقۋدىڭ قاجەتى شامالى. ادام ەس توقتاتىپ، اقىلى كىرگەننەن كەيىن عانا بەيىمبەتكە بارۋى كەرەك. ويتكەنى بەيىمبەت جالاڭ ساتيرا ەمەس. بۇل اشى ساركازمعا، ۋىتتى قالجىڭعا قۇرىلعان ءومىردىڭ شىندىعى. مۇحتار ماعاۋين، ءابىش كەكىلبايەۆ، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ الەمدىك كلاسسيكالىق شىعارمالارمەن سالىستىرا الاتىن كوركەم دۇنيەلەرى بار. ماسەلەن، ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ «حانشا داريا حيكاياسىن» ەرەكشە اتار ەدىم. مۇحتار ماعاۋيننىڭ كوپشىلىك «الاساپىران» مەن «جارماعىن» ءجيى اتايدى. كەرىسىنشە، «ارحيۆ قۇپياسى»، «قارا قىز» بەن «شاھان شەرىسىنىڭ» ءجونى بولەك. تىنىمبايدىڭ «مەشكەيىن» كوبىرەك اتاپ جاتادى. ونىڭ ەڭ مىقتى دۇنيەسى «شاشۋباي» مەن «ءبورىبايدىڭ تىماعىن يت الىپ قاشقان قىسى» ەرەكشە. الەم ادەبيەتىمەن دەڭگەيلەس شىعارما قازاق ادەبيەتىندە جەتەرلىك. ءوز باسىم تاريحي شىعارمالاردى وقىمايمىن. اشىعىن ايتۋىمىز كەرەك، تاريحي شىعارما بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە كەرەك بولدى. تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى ۇرپاققا تاريحتى تانىتۋ ءۇشىن مۇنداي كوركەم دۇنيە جازىلۋى ءتيىس ەدى.

- ماسەلەن، ءبىز بىلەتىن فرانتسۋز، اعىلشىن، ورىس، بولماسا وزگە الەم ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان ادەبيەتشىلەردىڭ شىعارمالارىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە دە ءبىر- ەكى عاسىر ءوتتى. سوعان قاراماستان، سول ادەبيەت كوتەرگەن تاقىرىپ ءالى دە ومىرشەڭ. نە سەبەپتى؟

- ماسەلەن، گوگولدى الايىق. گوگول كوپ پەسا جازعان جوق. «شاعالا»، «ۆانيا اعاي» سياقتى پەسالارى ءالى كۇنگە تەاتر ساحناسىندا ءجۇرىپ جاتىر. الەم ساحنالارىندا ءجيى قويىلادى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. «رەۆيزوردى» الايىق. قازاق تەاترىندا «رەۆيزور» ساحنالانسا، سول سپەكتاكلدەن ءوزىمىزدىڭ تاعدىرىمىزدى كورگەندەي بولام. ويتكەنى ولار ناقتى ادامزاتتىڭ پروبلەماسىن جازدى. ول شىعارمالاردىڭ ومىرشەڭ بولاتىنىنىڭ سەبەبى وسىندا. دجەك لوندون قاسقىردىڭ تابيعاتىن قالاي بەردى؟ قىتايدا دا قاسقىر تاقىرىبىنا قالام تارتقان جازۋشىلار بولدى. سول شىعارمالار اۋەزوۆتىڭ «كوكسەرەگى» مەن دجەك لوندوننىڭ شىعارماسىنا جەتە المايدى. دۇنيەگە قاسقىردىڭ كوزىمەن قاراي وتىرىپ، شىنايى ءومىردى جازا العان جوق وزگەلەر. بىزدە 20-عاسىردىڭ باسىندا قازاق ادەبيەتىندە سۇمدىق ۇدەرىس بولدى. جاڭا ادەبيەت قالىپتاستى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەگى» - كەرەمەت رومان. تەك وكىنىشتىسى، روماننىڭ سوڭى يدەولوگياعا ۇرىنعان. بەيىمبەت دەسەك، «شۇعانىڭ بەلگىسىن» ءجيى ايتامىز. ودان گورى «اتىلماعان وق»، «كۇلپاش، «ايرانباي» سياقتى اڭگىمەلەرى مىقتى ەكەنىن بايقاماي قالامىز. وسى اڭگىمەلەردىڭ ءبارى فرانسۋز، اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلعان كەزدە، الەم تاڭدانار ەدى. بەيىمبەت قىرشىنىنان قيىلىپ كەتتى. زۇلمات جىلدار جۇلماعاندا، بەيىمبەتتىڭ قالامىنان تالاي- تالاي شەدەۆرلەر تۋار ەدى. زۇلمات- زوبالاڭنىڭ كەسىرىنەن قانشاما روماندار اياقتالمادى؟ قانشاما كوركەم شىعارما جازىلمادى؟ قانشاما قولجازبالار جوعالدى؟  ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا جاڭا ۇدەرىس الىپ كەلگەن جازۋشىلاردىڭ دەنى اتىلىپ كەتتى دە، كوكتەپ كەلە جاتقان ادەبيەتتىڭ تامىرى جۇلىندى.

- ءسىز ايتقان اۋدارما ماسەلەسى وزەكتى ەكەنى راس. قازاق ادەبيەتى الەم تىلدەرىن بىلاي قويعاندا، قىتاي تىلىنە اۋدارىلعان با؟ قىتايداعى قازاقتاردان بولەك، قىتاي حالقى قازاق ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرىن قانشالىقتى بىلەدى؟

 -  ءبىزدىڭ ادەبيەت الەم تانيتىن دەڭگەيگە جەتكەن جوق. وتىرىك ماقتانۋدىڭ دا قاجەتى شامالى. كىتاپ وقيتىن قاۋىم قازاق ادەبيەتىن بىلەدى. ونىڭ ىشىندە، ءوزىڭىز ايتقان قازاقتار عانا. ال قىتايلىقتار، ونىڭ اراسىندا ادەبي ورتا ابايدىڭ ولەڭدەرىن، قارا سوزدەرىن عانا بىلەدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ قىتاي تىلىنە اۋدارىلعانى شامالى. قازاقتا مىقتى جازۋشىلار بار ەكەندىگى تۋرالى ايتىلادى، جازىلادى. ءبىراق ولاردى قالاي اۋدارامىز دەگەن ماسەلە شەت قالىپ قويادى. مىنبەردىڭ بەر جاعىندا تۇرىپ ايتۋ وڭاي. سوندىقتان قازاق ادەبيەتىنىڭ الەمگە تارالا الماۋىنىڭ باستى سەبەبى وسىندا. وعان جازۋشى كىنالى ەمەس. وعان ادەبي ورتا، وقىرمان كىنالى. ماسەلەن، شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ادەبي اگەنتى بار. ول لوندوندا تۇرادى. قىرعىز ادەبيەتى وسىعان مۇددەلى. ءارى بۇل بيزنەستىڭ كوزى. قازاقتىڭ قاي جازۋشىسىنىڭ ادەبي اگەنتى بار؟ تاعى ءبىر ماسەلە، اقشا ءۇشىن جاسالعان شىعارما الەمگە تەز تانىلادى. كەزىندە بالزاك ءبىر رومان جازسا، وعان قىرۋار اقشا تولەندى. موپاسساندار قالاي پايدا تاپتى؟ ورىس ادەبيەتىندە دە جازۋشىلاردىڭ جاعدايى جاقسى بولدى. سوندىقتان ولار ادەبيەت ءۇشىن جۇمىس ىستەدى. ءقازىر قازاق جازۋشىلارىندا جاعداي بار ما؟ اقشاسى جوق، جاعدايى ناشار. سوندا نە ءۇشىن جازادى؟ ادەبيەت ءۇشىن جازۋدىڭ كەرەگى بار ما؟ امەريكادا ءبىر رومان قىرىق ميلليون تارالىممەن شىعادى ەكەن. جازۋشىلارى دا ەڭ باي ادامدار. قىتاي مەن جاپونيادا دا جاعداي سولاي. دامىعان مەملەكەتتەر ادەبيەتتەن قارجى ايامايدى. ولار رۋحانياتتى قۇرمەتتەيدى. ءارى ولار جازعان شىعارما بىردەن الەمنىڭ بىرنەشە تىلىنە اۋدارىلادى. ادەبي اگەنتتەر وسى ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى.

- العاشقى اڭگىمەنى جازعانىڭىزدا نەشە جاستا ەدىڭىز؟

- العاشقى اڭگىمەمدى جەتىنشى سىنىپتا جازدىم. وندا دا اڭگىمە جازايىن دەگەن قۇلشىنىستان تۋعان جوق. مەكتەپارالىق جارىسقا قاتىستىرۋ ءۇشىن مۇعالىمىم قيناپ جازدىرتتى. جارىسقا ءار سىنىپتان ءبىر بالا قاتىسۋى كەرەك. سول سەبەپتى، ادەبيەت ءمۇعالىمىنىڭ تاپسىرماسىن عانا ورىندادىم. «وكىنىش جاسى» دەگەن اڭگىمە ەدى. سول اڭگىمەم ۇناعان بولۋى كەرەك، سەگىزىنشى سىنىپتا ءمۇعالىمىم تاعى تاپسىرما بەردى. ول جولى «اراقكەشتىڭ تاعدىرى» دەگەن دۇنيە جازدىم. الايدا، سول ەكى اڭگىمەمەن شىعارماشىلىعىمدى توقتاتتىم دا، انشىلىك جولعا ءتۇستىم. قولىما گيتارا ۇستاپ، ءان ايتا باستادىم. ەل اراسىندا «ءانشى بالا» دەگەن اتىم تارادى. قازاقستانعا كەلگەننەن كەيىن كونسەرۆاتورياعا تۇسكىم كەلگەن. ءبىراق قۇجاتىم دۇرىس بولماي، اقىرىندا قازۇۋ- دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە تاپسىردىم. ءتورتىنشى كۋرستا «پاتەر ىزدەپ ءجۇر ەدىك» دەگەن اڭگىمەمدى جازدىم. سول اڭگىمەنى گازەت- جۋرنالعا جاريالاي المادىم. قاتارلاستارىم عانا جىلى لەبىزدەر ايتتى. سودان بەرى جازعانىم - 20-30 اڭگىمە. وزىمە سالسا، سونىڭ بەس- التاۋىن عانا الىپ، قالعانىن جىرتىپ تاستار ەدىم.

- «پاتەر ىزدەپ ءجۇر ەدىك»، «مينيستر»، «كىشى عىلىمي قىزمەتكەردى» وقىپ وتىرساق، تاقىرىبىنىڭ دەنى - الەۋمەتتىك ماسەلەلەر. بۇل اڭگىمەلەرىڭىز ءوزىڭىز پاتەر ىزدەپ قينالعان، عىلىمي قىزمەت اتقارعان جىلداردىڭ كورىنىسى سەكىلدى كورىنەدى بىزگە. سولاي ما؟

-  چەحوۆتىڭ «حامەلەونى»، موپاسساننىڭ «تومپىشى» مەنىڭ اڭگىمە جازۋىما تۇرتكى بولدى. ادامزاتتىڭ تاعدىرى بىردەي. ول فرانتسۋز، ول اعىلشىن، ول دۆوريان بولۋى مۇمكىن. ءبىراق تاعدىر ورتاق. سونى وقىپ وتىرىپ، اڭگىمە وسىلاي بولادى ەكەن دەگەن وي قالىپتاستى. اڭگىمە جانرىنىڭ كاتەگورياسى سولاي بولۋى ءتيىس سياقتى كورىندى. ەكىنشىدەن، بۇل ناقتى مەنىڭ باسىمنان وتكەن جاعدايلار ەمەس. ءبىراق كورگەن دۇنيەلەرىم سەبەپ بولعانى راس. ءبىر- دە باراحولكادا تۇراتىن باۋىرلارىمنىڭ ۇيىنە بارعانىم بار. قۋىقتاي عانا پاتەر ەكەن. كىرگەنىمىز سول ەدى، قوجايىنى «نەگە ادام قوندىراسىڭدار؟ » دەپ ايعايلاپ كەتتى. اياداي عانا پاتەردە تۇرعان باۋىرلارىمنىڭ باسىنداعى سول حال كوڭىلىمە قاتتى اسەر ەتتى. سودان ۇيگە كەلگەن سوڭ، «پاتەر ىزدەپ ءجۇر ەدىك» دەگەن اڭگىمە جازدىم. بىردە قوناقتا وتىرعانىمىزدا، ۇيدەگى ۇلكەن قاريا بىزگە ء«بىر كىشكەنتاي بالانى قوقىس جاشىگىنە تاستاپ كەتكەنىن» ايتىپ، اۋىر كۇرسىنگەن ەدى. سول وقيعا «كۇيەۋ بالانىڭ» تۋۋىنا سەبەپكەر بولدى. بەس جىل عىلىمي ورتادا ءجۇردىم. بەس جىل ءومىرىم بوسقا كەتتى. زاماننىڭ قيىن كەزىندە ون سەگىز مىڭ تەڭگەگە جۇمىس ىستەدىك. داڭق ىزدەپ بارعانىمىز جوق. ىزدەنەيىك دەپ باردىق. بارعانىمىزدى قايتەيىن، عىلىمي ورتانىڭ كەيبىر «كەلەڭسىز» كورىنىستەرى كوڭىلىمىزدى قالدىردى. «كىشى عىلىمي قىزمەتكەر» وسىلايشا تۋدى.

- «مينيستر» شىققانعا دەيىن اڭگىمەلەرىڭىزدىڭ داقپىرتى كوپشىلىككە جەتە قويعان جوق. ءتىپتى «ءمينيستردىڭ» ءوزى جەكەمەنشىك باسپادان شىقتى. كىتابىڭىزدى مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعارۋعا مۇمكىندىك بولمادى ما؟

-  كىتاپ شىعارۋ مەنىڭ ويىمدا دا بولعان جوق. ونى ءوز اقشاممەن شىعارامىن، شىققان سوڭ ونى تاراتۋىم كەرەك. سونىڭ ءبارىن ويلادىم دا، قولىمدى ءبىر سىلتەپ قويا سالعانمىن. جانىمدا شىعارمالارىمدى سۇراپ ءجۇرىپ وقيتىن دوستارىم بولدى. ولار مەنىڭ كەم-كەتىگىمدى تۇزەدى، اقىلدارىن ايتتى. ومىردەن العان ۇلكەن ماراپاتىم دا وسى. سۇلەيمەن دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ۇلان ەركىنبايعا ۇنەمى اڭگىمەلەرىمدى پوشتامەن جىبەرەمىن. ول وقىپ، پىكىرىن ايتادى. ءبىر كۇنى ول: «سەنىڭ جازعاندارىڭ ءبىر كىتاپتاي بولىپ قالدى. سونى جيناقتاپ، كىتاپ شىعارامىن» دەدى. ءسويتىپ، مەنەن ءبىر تيىن دا العان جوق. قاتتى مۇقابامەن بەس ءجۇز دانا شىعارعىسى كەلگەن. وعان «جۇقالاۋ ەتىپ، تارالىمىن كوبەيتەيىك» دەپ ۇسىنىس تاستادىم. كىتابىم جۇقا، ساپاسىزداۋ بولسا، وعان كىنالى ءوزىم. بيىل «جالىن» باسپاسىنان كىتابىم قابىلداندى دەپ ەستىدىم. بۇيىرتسا، جاقىندا جارىق كورەتىن بولار.

- كوركەم ادەبيەتتى قاجەتسىنبەيتىن بۇگىنگى وقىرمان باردا جازۋدىڭ ءلاززاتى بار ما؟

 -  كوركەم ادەبيەت قاجەت بولسا، كوركەم ادەبيەت تۇرمىستىق ماسەلەڭدى شەشىپ جاتسا، وندا ەشتەڭەگە الاڭداماي، تەك جازۋمەن عانا شۇعىلداناتىن قالامگەر تابىلار ەدى. كوركەم جازۋمەن تۇبەگەيلى اينالىسىپ وتىرعان ادام جوقتىڭ قاسى. قازىر مەنىڭ جۇمىسىم جوق. تەك تاپسىرىسپەن عانا جۇمىس اتقارامىن. مۇنىڭ ءبارى نەدەن؟ مۇقتاجدىقتان. شىن مانىندە، جازۋدى تاستاپ، ساۋداگەرلىكپەن اينالىسۋىما دا بولادى. ويتكەنى ساۋداگەردىڭ بالاسىمىن. تۇقىم- تۇياعىمىزبەن ساۋدامەن اينالىسامىز. ءبىراق سول ساۋداعا ەش قىزىعا المادىم. ول كاسىپتى اتقارىپ تا كوردىم. ادەبيەت ءۇشىن ونىڭ ءبارىن تاستاپ كەتتىم. سوندىقتان بىرەۋگە وكپە دە ارتا المايسىڭ. اركىم ءوزىنىڭ سۇيىكتى كاسىبىمەن اينالىسۋى ءتيىس. سەنىڭ شىعارماڭدى بىرەۋ وقىپ، شىن سۇيسىنسە، شىنايى باعاسىن بىلدىرسە، سودان ءلاززات تاباسىڭ. ول سەنى جازۋعا يتەرمەلەيدى. ومىردەن ەرتە كەتكەن ءبىر دوسىم بولدى. بىرگە وستىك، بىرگە وقىدىق. مىقتى كاسىپكەر جىگىت ەدى. العاشقى اڭگىمەلەرىمدى ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن. سول جىگىت ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرەتىن جىلى قايتىس بولدى. «ەربولات، جاز» دەدى سوڭعى رەت. سول ءسوز مەنىڭ قولىمنان قالامىمدى تاستاتقىزبايدى. ەگەر جازۋدى قويسام، دوسىمنىڭ الدىنداعى قارىزىمدى ورىنداي الماعانىم... ال قالاي جازدىم، جازعاندارىم ادەبيەتتىڭ كاتەگوريالارىنا ساي ما، جوق پا، وعان باعا بەرەتىن مەن ەمەس. ادەبيەتشى قاۋىم ءوزى انىقتاي جاتار.

 اڭگىمەلەسكەن گۇلزينا بەكتاس

سۋرەت ايقىن گازەتىنەن الىندى

«ايقىن»