قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى قالاي كيىنگەن؟
وسىعان كەلگەندە ءتۇرلى داۋ- داماي تۋىپ، ناتيجەسى وزگە ۇلتتاردىڭ كيىمىن قازاق كيىمىنىڭ ءتۇپ تاريحىنا بايلانىستىرۋعا اكەلەدى. شىن مانىندە، قازاقتىڭ قىز- كەلىنشەكتەرى قالاي كيىنگەن؟ مىنا ماتەريالدا ءبىز وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەيمىز.
قازاق قىز- كەلىنشەكتەرى كيىمىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى - تۇلا-بويدى جاۋىپ تۇراتىندىعىندا. ايەلدىڭ كيىمى، اسىرەسە، باسكيىمى ونىڭ جاسى مەن وتباسىنداعى جاعدايىنا بايلانىستى وزگەرىپ وتىرعان. قازاق كيىمى وزگە ۇلتتارداعىداي اسا شەبەرلىكپەن، دالدىكپەن، اسەمدىكپەن تىگىلگەن.
كيىمدە بۇكىل ۇلتتىڭ، جالپى حالىقتىڭ بولمىسى جاتسا، قىزعا قىرىق ۇيدەن تيۋ جاساعان قازاق قىز- كەلىنشەكتەرىنىڭ كيىمىندە كوشپەلى ۇلتتىڭ قاتپارلى تاريحى قاتتالىپ جاتقانداي. قىز ەتەگىنىڭ ۇزىن بولۋ سەبەبى، يبالىقتى بىلدىرسە، كيمەشەك سەكىلدى باستى جاۋىپ تۇراتىن باس كيىمدەر كوشپەلى حالىقتى جەلدىڭ وتىنەن، كۇننىڭ ىستىعىنان، قىستىڭ ىزعارىنان قورعاعان. عالىمداردىڭ ۇزاق جىلدار بويى سان ءتۇرلى تاجىريبە جاساپ بارىپ، دالەلدەپ جاتقان دۇنيەلەرىن ءبىر اۋىز سوزبەن ايتىپ كەتكەن كورەگەن حالىق، ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز اق ءتۇستىڭ دەنساۋلىقتى قورعاي الاتىن قاسيەتى بار ەكەنىن ءبىلىپ، اق ءتۇستى كيەلى تۇسكە اينالدىرعان.
كىشكەنتاي قىز
جاڭا تۋعان نارەستەگە البەتتە، يتكولەك كيىگىزگەن. ال ەسى كىرىپ قالعان قىز بالالارعا كويلەك كيگىزىپ، تۇلىمشاعىن ءورىپ قويعان. باسىنا تاقيا كيگىزىپ، ۇستىنە تىزەسىن جاۋىپ تۇراتىن كويلەكتەر كيگىزگەن.
بويجەتكەن
بىلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىم،
شولپىسى سىلدىر قاعىپ جۇرسە اقىرىن.
كامشات بورىك، اق تاماق، قارا قاستى،
سۇلۋ قىزدىڭ كورىپ پە ەڭ مۇنداي ءتۇرىن؟
اباي
جازدىگۇنى جۇقا ماتادان تىگىلگەن تاقيا كيسە، قىستا بورىك كيگەن. تۇرمىسقا شىقپاعان بويجەتكەن بارىنشا ءساندى كيىنىپ جۇرگەن. قىزداردىڭ كيىمدەرى قايتا ورالماس قىزدىق داۋرەننىڭ بەلگىسىندەي اسا ۇقىپتىلىقپەن تىگىلگەن. ويۋ- ورنەكتىڭ سان تۇرىمەن اشەكەيلەپ، ءتۇرلى تاستارمەن بەزەندىرىلگەن. بۇرىمىن اسەمدەپ ءورىپ قويىپ، شولپىسىن سىلدىرلاتىپ جۇرگەن بويجەتكەندەر تالاي جۇرەكتى ءدىر ەتكىزگەن. قازاق قىزدارى وسىناۋ سۇلۋلىعىن سىرت كوزدەن بۇكپەي، كەرىسىنشە قىرمىزى گۇلدەي قۇلپىرىپ جۇرگەن. اسىرەسە، شاش كۇتىمىنە ەرەكشە قاراپ، كەيدە قىز سۇلۋلىعىن شاش سۇلۋلىعىمەن ولشەيتىن دە زاماندار بولعان. قازىرگى كەزدە جىگىتتەردىڭ «قانداي قىزدار ۇنايدى؟» دەگەن سۇراققا ويلانباستان «شاشى ۇزىن قىزدار» دەپ جاۋاپ بەرەتىنى سول تۇسىنىكتىڭ جۇرناعى.
شاشقا بويجەتكەن مەن ونىڭ جەڭگەلەرى ەرەكشە قۇرمەتپەن، كۇتىممەن قاراعان. شاشقا ارنالىپ تاعىلاتىن اشەكەيدىڭ ءتۇر-ءتۇرى قىزداردىڭ قوبديشاسىنان تابىلعان. اڭىز بولىپ «كورىنەر قىزدار سۇلۋ شاشباۋىمەن، بۇرىمىن كەيىن سىلكىپ تاستاۋىمەن» دەگەن ولەڭ جولدارى قالعان. قازاق قىزى ەشقاشان شاشىن جاسىرىپ جۇرمەگەن. قازاقتا مىناداي ىرىم- تيىم بار: «قىز باسىنا اق، قارا ورامال تارتپايدى. اق - جاۋلىقتىڭ، قارا - قايعىنىڭ بەلگىسى».
كەلىنشەك
كەرىم جىبەك باسىنا سالدە ورايدى،
ءبىر وراعان سالدەسىن ءجۇز ورايدى.
حالىق ولەڭى
كەلىن وزگە شاڭىراقتىڭ بوساعاسىن اتتاعان سوڭ، وعان جاۋلىق سالىپ، ەنشىلەيدى. ياعني، ورامال - تۇرمىسقا شىققاندىقتىڭ بەلگىسى. بالالى بولماعانعا دەيىن ءۇي تىرلىگىن اتقارعاندا كەدەرگى كەلتىرمەس ءۇشىن، تاماق پىسىرگەندە شاشى تاماققا ءتۇسىپ كەتپەس ءۇشىن، باسىنا ورامال تاعىپ جۇرەدى. سونداي- اق، جاس كەلىن سۇقتانعان كوزدەن ساقتانۋ ءۇشىن دە ورامال تارتادى. نانىم- سەنىمى بەرىك حالقىمىز كەلىنىن ءتىل- كوزدەن ساقتاۋ ءۇشىن ورامال تاققىزعان.
ايەلدەر
قازاق ايەلدەرى كوبىنە ءۇي شارۋاسىمەن اينالىسىپ، شاڭىراقتىڭ ىرىسىن ساقتاپ وتىرعان. سالت بويىنشا، بالالى بولعاننان كەيىن ايەلدەر كيمەشەك كيگەن. ياعني، كيمەشەك كيۋ - انا بولعاننىڭ بەلگىسى. نەگە كيگەن؟ سەبەبى، كيمەشەك بالانى ەمىزگەندە اينالاعا ءوڭىرىن اشىپ كورسەتپەي، ءتوستى جاۋىپ تۇرادى. ول كەۋدە، يىق، جوندى جاۋىپ تۇراتىن، ايەلدىڭ بەت- الپەتى انىق كورىنىپ تۇراتىن كيىم. ەمشەكتە بالاسى بار ايەل جالاڭباس وتىرىپ بالا ەمىزسە، شايتان ءتۇرتىپ، قايىزعاق بالانىڭ اۋزىنا ءتۇسىپ كەتەدى دەپ ىرىمداعان. جاس كەلىنشەكتەر كيمەشەكتەرىن ورنەكتەرمەن اشەكەيلەپ، ساندەپ كيگەن. كيمەشەكتىڭ ءۇي جانە شارۋا جۇمىستارىنا ارنالعان تۇرلەرى بولادى، سايكەسىنشە، ايەلدەر ءۇي مەن قوناققا كيەتىن كيمەشەكتەرىن ءبولىپ كيگەن. كيمەشەككە ويۋ سالىپ، مونشاقپەن اسەمدەۋ ونىڭ جولداسى بار ەكەنىن بىلدىرگەن. ال جەسىر قالعان ايەلدەر كيمەشەكتىڭ ورنەكتەرىن الىپ تاستاپ تاققان...
اجە
اق كيمەشەك كورىنسە، سەنى كورەم،
اق كيمەشەك جوعالسا...
نەنى كورەم؟
م. ماقاتايەۆ
ايەل ەگدە تارتقان سايىن، كيمەشەگى دە قاراپايىمدالا بەرگەن. كيمەشەك كوشپەلى ومىرگە بەيىمدەلىپ تىگىلگەندىكتەن، كوشىپ- قونعان زاماندا ايەلدىڭ دەنەسىن تازا، جىلى ۇستاۋ ءۇشىن كيىلگەن. كيمەشەكتىڭ ۇستىنەن جاۋلىق تارتقان. «اق جاۋلىقتى اجە» تىركەسى وسىدان شىقسا كەرەك. جاۋلىقتىڭ ماڭدايىنا قاتتى قاعاز سالىپ وراۋ اجەلەردىڭ مارتەبەسىن، سالتاناتىن كورسەتكەن.
ۇستەرىنە توبىققا جەتەتىن كويلەك كيۋ قازاق قىزىنا ءتان ەرەكشەلىك. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ەل قىزدىڭ يبالى، يناباتتى بولعانىن قاتاڭ قاداعالاعان. سوندىقتان، قىز كۇنىنەن- اق ۇزىن ەتەك كيگەن قىز ءومىر بويى سول ۇزىن ەتەكپەن جۇرەدى. كىندىك اشۋ، قىسقا ەتەك كيۋ اتا سالتتا بولماعان. كىندىگى تۇرماق، اياعى اشىق قىزداردى اتا- بابالارىمىز قاتاڭ جازالاپ، يبا مەن يناباتتى كيىممەن بىرگە سىڭىرگەن.
قىز دا، كەلىنشەك تە، بارىنشا ساندەنىپ، بويانىپ جۇرگەن. ءوزىن- ءوزى كۇتكەن. اشەكەيدىڭ ءتۇر- ءتۇرىن جاس ەرەكشەلىكتەرىنە وراي تاققان. سۇلۋلىقتارىن پاش ەتىپ، قاراقات كوز، قولاڭ شاش ارۋلار مەن ءايجۇزدى ايەلدەر سۇلۋلىق پەن نازىكتىكتىڭ، اسەمدىك پەن كوركەمدىكتىڭ سيمۆولى بولعان. سىرتقى سۇلۋلىققا تامسانۋ بۇكىل ادامزات اتاۋلىعا ورتاق نارسە بولسا، اتام قازاق تا قىزدىڭ كوركىن جاسىرماي، سۇلۋلىققا ءسۇيسىنىپ، ونى قادىرلەۋ ارقىلى ەستەتيكالىق تالعامدارىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن كورسەتكەن. البەتتە، بۇل سوزىمىزبەن ەشكىم داۋلاسا قويماس...
بۇل كۇنى زاماننىڭ زاڭىنا وراي، كيىم كيىسىمىزدى وسى نەگىزگە وتىرىپ بەيىمدەۋگە بولادى. باستىسى - كيىم دەنەنىڭ ۇياتتى جەرلەرىن جاۋىپ تۇرۋى كەرەك. زامانعا ساي كيىنۋ، زاماناۋي ارۋ نە زاماناۋي كەلىنشەك اتانۋ ۇلتتىڭ قاسىرەتى ەمەس. ۇلتتىڭ قاسىرەتى - كيىم ارقىلى سانانى جاۋلاپ، ءتۇپ-توركىندى قۇرتۋ...
ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىز رەتىندە مونشاقتى ساۋكەلە، تىلەرسەككە دەيىن جەتكەن بۇرىم، سىڭعىرلاعان شولپى مەن كيمەشەكتى ايتۋىمىزعا بولادى. وسىنداي ءداستۇرلى كيىمدەرىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتىپ وتىرعانى قازاق ۇلتىن وزگە ۇلتتاردان وزگەشەلەۋى كەرەك. كيىم كيۋ ءۇردىسىنىڭ كەيبىر جۇرناقتارى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتىپ وتىر. ياعني قىزدارىمىزدىڭ مەيلىنشە ساندەنىپ، شاشتارىن اشىق قويىپ، اجەلەرىمىزدىڭ اقجاۋلىق سالىپ، كەلىندەردىڭ ورامال تارتۋى ءسوز جوق، قازاققا ءتان نارسە. ۇلتتىق بولمىس دەگەن دە وسىنداي دۇنيەلەردەن قۇرالسا كەرەك...
زامان دوڭگەلەگىنە ىلەسىپ، ۇلتتىق كيىم دە وزگەرىسكە ۇشىرايدى. الەمدە اتا- بابادان قالعان ۇلتتىق كيىممەن جۇرەتىن حالىقتار نەكەن- ساياق. زامان ءبىر ورىندا تۇرمايدى. «ءسان اينالما ساعات سياقتى». جىلدار جىلىستاعان سايىن، كيىم دە وزگەشەلىككە ۇشىراپ، ۋاقىتقا ساي بەيىمدەلىپ وتىرادى. قاي- قاي ۇلتتى الماڭىز، ۇلتتىق كيىم بۇگىندە تەك ارناۋلى مەرەكە مەن مەيرامداردا كيىلەتىن قۇندى جادىگەرگە اينالىپ كەتتى.
جوعارىداعى بابادان بالاعا ميراس بولعان قاتپارلى تاريح قازاق ۇلتىنىڭ كيىم كيۋدەگى وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداپ بەردى.
سۋرەت «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى» كىتابىنان
massaget.kz
