ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار ەكونوميكانىڭ ءوسىم نۇكتەسىنە اينالا الا ما؟
بۇل ءۇشىن يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىمەن قوسا ەلىمىزدە قولعا الىنعان ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتارعا بارىنشا ءمان بەرىلگەن. سونىڭ ارقاسىندا قازاقستان ورتالىق ازيا ايماعىنداعى ينۆەستيتسيالىق حابقا اينالۋى ءتيىس. البەتتە، جاھاندىق داعدارىس دامۋدى تەجەپ تۇرعان تۇستا ەلگە شەتەلدەن ينۆەستيتسيا اكەلۋ، قازاقستانعا كەلگەن ينۆەستورلارعا جاعدايلاردى جان-جاقتى جاساپ، ولاردىڭ ەلدى دامىتۋ ىسىنە بەكەم كىرىسۋى ءۇشىن «كليماتتى» جاقسارتىپ ۇستاۋ دا وڭاي شارۋا ەمەس.
دەگەنمەن، ماماندار ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتاردى دامىتۋ ارقىلى ونى ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى تىرەگىنە اينالدىرۋدى كوزدەپ وتىرعانى دا بەكەر ەمەس.
ايتا كەتەرلىگى، قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا 10 ارنايى ەكونوميكالىق ايماق بار. بۇلار ەلىمىزدىڭ سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستارىن جانداندىرىپ، ايماقتاردى شاپشاڭ دامىتۋ ميسسيالارىن قاراستىرادى. سونىمەن قوسا، ارنايى ايماقتار ەكونوميكا سالالارىن قولداۋ جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋ، ينۆەستيتسيالار، تەحنولوگيالار، قازىرگى زامانعى مەنەدجمەنت تارتۋ، جوعارى ءتيىمدى جانە باسەكەلەستىك قابىلەتى بار وندىرىستەر قۇرۋدى كوزدەپ وتىر.
مۇنداي ەرەكشەلىكتەر وڭىرلەر بويىنشا جىكتەلگەنىن ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار قىزمەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى بولىپ تابىلادى. ون ايماققا كەلسەك، بۇلار: «استانا - جاڭا قالا» استانا قالاسىندا؛ «اقتاۋ تەڭىز پورتى» ماڭعىستاۋ وبلىسىندا؛ «الاتاۋ» اقپاراتتىق تەحنولوگيالار پاركى» الماتى قالاسىندا؛ «وڭتۇستىك» وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا؛ «ۇلتتىق يندۋستريالىق مۇناي-حيميا تەحنوپاركى» اتىراۋ وبلىسىندا؛ «بۋراباي» اقمولا وبلىسىندا؛ «پاۆلودار» پاۆلودار قالاسىندا؛ «سارى ارقا» قاراعاندى وبلىسىندا؛ «قورعاس- شىعىس قاقپاسى» الماتى وبلىسىندا جانە «تاراز حيميالىق پاركى» تاراز قالاسىندا ورنالاسقان.
الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك، ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار قۇرۋ حالىقارالىق تاۋار اينالىمىنىڭ ءوسۋى، ينۆەستيتسيالاردى شوعىرلاندىرۋى، ەكونوميكالىق پروتسەستەردىڭ تەرەڭدەۋى ناتيجەسىندە ەكونوميكانىڭ قارقىندى وسۋىنە اسەر ەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
ال قازاقستانداعى بۇل ارنايى ايماقتاردى ءۇش توپقا بولۋگە بولادى. بىرىنشىدەن - ونەركاسىپتىك-وندىرىستىك ايماقتار، ولارعا - «اقتاۋ تەڭىز پورتى»، «وڭتۇستىك»، «ۇلتتىق يندۋستريالىق مۇناي-حيميالىق تەحنوپاركى»، «پاۆلودار»، «سارى ارقا»، «استانا - جاڭا قالا»، «تاراز حيميالىق پاركى» جاتادى.
ەكىنشىدەن، قىزمەتتىك - «بۋراباي»، «استانا - جاڭا قالا»، «قورعاس-شىعىس قاقپاسى». ءۇشىنشىسى - تەحنيكالىق-ەنگىزبەلىك - «الاتاۋ» اقپاراتتىق تەحنولوگيالار پاركى».
ايتا كەتەرلىگى، ەلىمىزدە العاش رەت ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار سوناۋ 1991-1996-جىلدارى ارالىعىندا قۇرىلىپ، تۇڭعىش رەت رەسپۋبليكامىزدا ا ە ا تاجىريبەسى ونەركاسىپتەر قۇلدىراۋعا كەتە باستاعان جىلدارى ەنگىزىلگەن ەكەن. سول تۇستارى تالدىقورعان وبلىسى، جەزقازعان وبلىستارىندا، وسكەمەن مەن قوستاناي وبلىستارىندا ارنايى ايماقتار قۇرىلعانىمەن، ونداي ايماقتار ءوز ماقساتىنا ەش قول جەتكىزە الماعان.
جالپى، ماماندار ا ە ا دامۋىن ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرادى. ءبىرىنشى كەزەڭ 1991-2000-جىلدارداعى قالىپتاسۋ كەزەڭى. بۇل جىلدارى العاشقى زاڭدار قابىلدانعانىمەن، وندا تەحنيكالىق بازا دا، ينفراقۇرىلىم دا بولماعاندىقتان، ودان ەش ناتيجە شىقپادى. بۇعان ءبىر جاعىنان قارجىلىق جەتىسپەۋشىلىك پەن باسقارۋداعى تاجىريبەسىزدىك سەبەپ بولدى.
ودان كەيىنگى 2000-جىلدارى ا ە ا تۋرالى زاڭ قايتا قارالىپ، مەملەكەت قولداۋدى ءبىرشاما كۇشەيتتى، جەر ۋچاسكەلەرى ءبولىندى، قارجىلىق قولداۋدى جۇزەگە اسىردى. ءۇشىنشى كەزەڭدە - 2011-جىلى جاڭا زاڭ قابىلدانىپ، تىڭ سەرپىلىس تە بىلىنە باستاعان بولاتىن. الايدا، ۋاقىت وتە كەلە ول زاڭنىڭ دا تولىق جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىگى بولماي وتىرعانى انىقتالىپ وتىر.
باسقارۋ جاعىنان دا كەمشىلىكتەر ورىن الدى. ءبىر وڭىرلەردە ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار اكىمدىكتەرگە، جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىككە قاراسا، ەندى ءبىرى مينيسترلىككە تاۋەلدى بولدى. ياعني، ا ە ا العاش ەلىمىزگە قادام باسقاننان بەرى ەلىمىزدە كوپتەگەن وزگەرىستەر ورىن الدى. سوعان قاراماستان، تيىمدىلىكتىڭ تانىلماي تۇرعانىنا نازار اۋدارعان ەلباسىنىڭ ءوزى وسى ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار قىزمەتىن سىنعا العان بولاتىن.
ەندىگى كۇنى ينۆەستيتسيالىق ساياساتتى ساۋاتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بۇرىن كەتكەن ولقىلىقتاردى بىرتىندەپ تۇزەتۋ باستى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. بۇل رەتتە، ەڭ بىرىنشىدەن، ا ە ا ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا مەيلىنشە ماڭىز بەرىلەدى.
«شىندىعىندا، وتكەن جىلدارى نەگە ناتيجە بەرمەدى دەگەنگە كەلسەك، بۇل، ەڭ بىرىنشىدەن، ا ە ا ارنايى ينفراقۇرىلىمنىڭ جوقتىعىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇگىنگى كۇنى مەملەكەت شامامەن 261 ميلليارد تەڭگەنى ا ە ا ينفراقۇرىلىم قۇرىلىسىن دامىتۋعا جۇمساپ وتىر. ون ايماقتىڭ التاۋىندا (وڭتۇستىك، سارى ارقا، بۋراباي، اقتاۋ، استانا، «الاتاۋ» يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار پاركىندە) ينفراقۇرىلىم تولىق اياقتالعان. 2019-جىلعا دەيىن قالعان ءتورت پاركتە تولىق ينفراقۇرىلىمدى اياقتاۋ كوزدەلەدى. قازىرگى كۇننىڭ وزىندە 136 كومپانيا ا ە ا تارتىلىپ، جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا»، - دەيدى ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ ءمينيسترى اسەت يسەكەشيەۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا، يندۋستريالاندىرۋدىڭ ءبىرىنشى بەسجىلدىعى اياسىندا ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتاردىڭ بارلىعىندا ينفراقۇرىلىم جاساقتاۋ قولعا الىندى نەمەسە ولاردىڭ ءبىرازىندا بۇل جۇمىس اياقتالۋ ساتىسىندا تۇر. «2019-جىلعا قاراي اتىراۋ مەن پاۆلودار ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتارىندا ينفراقۇرىلىم تولىق جۇزەگە اسادى. وسىنىڭ ارقاسىندا ا ە ا (ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار) جوبالارمەن تولىعا تۇسپەك.
قازىرگى تاڭدا ا ە ا- تاردا ناقتى 130 جوبا جۇزەگە اسۋدا، سونداي-اق 90 نان استام جوبامەن جۇمىس بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىلۋدە. مىسالعا الساق، 2009-جىلى ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتارداعى جوبالار سانى 20 عا جەتپەيتىن ەدى. ويتكەنى، ول تۇستا قاجەتتى ينفراقۇرىلىم دا بولمادى، ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتاردى باسقارۋ جاعى دا ءالسىز بولدى»، - دەيدى مينيستر اسەت يسەكەشيەۆ.
ال ناتيجەلەرگە كەلسەك، قازىرگى تاڭدا ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار بويىنشا 166 ءوندىرىس ءوز ءوندىرىسىنىڭ الدىن الا قۋاتىنا شىعارىلعان. نەگىزگى ۇلەس استانا مەن الماتى ا ە ا تيەسىلى ەكەن. سونىمەن قاتار، 2019-جىلعا دەيىن جۇزەگە اسىرىلاتىن 50 دەن استام ءىرى جوبا بەكىتىلگەن. ولاردىڭ جالپى سوماسى 2 تريلليون تەڭگەدەن اسادى. اتالعان جوبالاردىڭ ىشىندە اتىراۋداعى مۇناي-حيميا، استاناداعى جاڭا يندۋستريالاندىرۋ ايماعىندا جۇزەگە اسپاق.
تۇيىندەي ايتساق، الداعى ۋاقىتتا ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار بۇگىنگى تاڭدا ينۆەستيتسيا تارتۋ جۇيەسىندە اسا ماڭىزدى ەلەمەنتتەردىڭ بىرىنە اينالۋى ءتيىس. قازىرگى تاڭدا ءدال وسىعان كۇش بەرىلىپ وتىر. وسىعان وراي، جاقىندا ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگى ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار قىزمەتىن جەتىلدىرۋ ماسەلەسىنە قاتىستى زاڭنامالىق وزگەرىستەر ۇسىنعان بولاتىن. زاڭ جوباسى نەگىزىنەن ءتورت نەگىزگى نوۆەللالاردان تۇرادى.
بىرىنشىدەن، ا ە ا اۋماعىندا قىزمەتتىڭ باسىم سالالارىن ايقىنداۋ بارىسىنداعى پروتسەدۋرالاردى وڭتايلاندىرۋعا قاتىستى. قازىرگى كۇنى الەۋەتتى ينۆەستور ءۇشىن باسىمدىقپەن ايقىندالعان قاجەتتى قىزمەت تۇرلەرى بولماسا، وندا ينۆەستورلار ا ە ا اۋماعىنا جىبەرىلمەيدى. وسىعان بايلانىستى ينۆەستورلاردىڭ ا ە ا كەدەرگىسىز ەنۋىنە جاعداي جاسايتىن ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزىلەدى. بۇل رەتتە يكەمدىلىكتى ارتتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن شەشىم قابىلداۋلار دەڭگەيىن ۇكىمەت قاۋلىسىنا قاراي جاقىنداتىلادى.
ەكىنشىدەن، زاڭ اياسىندا ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتاردى باسقارۋدىڭ ءبىرىڭعاي ۇيلەستىرۋ ورتالىعىن قۇرۋ قاراستىرىلىپ وتىر. بۇنداي ورتالىق «KAZNEXINVEST» ا ق بازاسىندا باسقارۋشى كومپانيالاردىڭ مەملەكەتتىك اكتسيالار بولىگىن بەرە وتىرىپ قۇرۋ ۇسىنىلادى.
ءبىرىڭعاي ۇيلەستىرۋ ورتالىعىنىڭ نەگىزگى مىندەتى ولاردى باسقارۋدىڭ حالىقارالىق ستاندارتتارىنا اينالدىرۋ، بيزنەس-ۇدەرىستەردى ەنگىزۋ، جاڭا قاتىسۋشىلار مەن ينفراقۇرىلىمدىق ينۆەستورلاردى تارتۋ بويىنشا ماركەتينگتىك شارالار ۇيىمداستىرۋ بولماق. ايتا كەتەرلىگى، ۇيلەستىرۋشى كومپانيا ايماقتاردى باسقارۋعا ەنگەنىمەن، ا ە ا ەلۋ ءبىر پايىزى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاننىڭ، ياعني اكىمدىكتەردىڭ يەلىگىندە بولادى. وسىلايشا، مەملەكەتتىك مۇددەگە قاتىستى تەڭگەرىمدىلىك ساقتالادى.
ۇشىنشىدەن، سالىقتىق زاڭنامانىڭ ورنىقتىلىعى، تۇراقتىلىعىنا قاتىستى بولىپ تابىلادى. بۇل رەتتە ا ە ا قاتىسۋشىلارعا ءبىرقاتار سالىقتىق جەڭىلدىكتەر بەرىلەدى، اتاپ ايتقاندا، بۇلار كورپوراتيۆتىك تابىس سالىعىنا، مۇلىك جانە جەر سالىعىنا قاتىستى بولىپ وتىر. تورتىنشىدەن، ا ە ا ينۆەستورلار ءۇشىن جەردى پايدالانۋ مەرزىمىن ۇزارتۋعا قاتىستى بولىپ وتىر. ايتا كەتەرلىگى، ا ە ا ەلىمىزدە جيىرما بەس جىلدىق قىزمەت مەرزىمىنە قۇرىلادى. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە، قولدانىستاعى زاڭناما بويىنشا جەر ۋچاسكەلەرىن پايدالانۋعا جەڭىلدىك تەك ون جىلدى عانا قۇراپ وتىر. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، جەردى پايدالانۋعا قاتىستى جەڭىلدىكتەردى ا ە ا قىزمەت ەتەتىن مەرزىمىنە دەيىن تەڭەستىرۋ كوزدەلەدى.
ايتا كەتەرلىگى، ا ە ا قىزمەتىن جەتىلدىرەتىن ارنايى زاڭ جاقىندا عانا پارلامەنتتىڭ قابىلداۋىنان ءوتتى.
ارينە، جاڭا زاڭ ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشىپ تاستايدى دەۋگە كەلىڭكىرەمەيدى. دەگەنمەن، ماماندار بۇنىڭ وسى سالانى ايتارلىقتاي العا جىلجىتاتىن قادام ەكەنىن العا تارتادى. ياعني، ا ە ا- دى دامىتۋدىڭ ەندىگى كەزەڭى وڭىرلەرگە تىڭ سەرپىن بەرەتىن كەزەڭگە اينالۋى ءتيىس. بۇل رەتتە ەلباسى «نۇرلى جول- بولاشاققا باستار جول» اتتى جولداۋىندا ايقىنداعان جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتا ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى تىرەگى بولاتىندىعىنا ءمان بەرىلگەن ەدى.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
