قالداربەك نايمانبايەۆ. «تاڭەرتەڭنەن تۇسكە دەيىن» - اڭگىمە
ورازبيكە دە ماناعىداي ەمەس، ءسال- ءپال تىنشىعانداي- تۇعىن. «نامازىم قازا بوپ بارا ما، ءتۇن ىشىندە دىردەكتەپ نە ازاپ»، - دەپ كورپەنى تاس بۇركەنىپ العان شال قالعىپ بارا جاتىپ، كەنەت قايتا ويانىپ كەتتى. تاڭ ساز بەرە باستاعان- اۋ؛ ىرگە جاق كوگىلجىم تارتىپ قاپتى. سىرتتان تىقىرشىعان تۇياق تىسىرى ەستىلەدى. «بۇ قايدان كەلگەن قۇرعىرلار، - دەپ كىرجيدى. - ءورىستى قويىپ، ءۇي اينالعانى نەسى؟!»
شي بارقىتتان تىگىلگەن قوڭىرقاي جاداعايىن يىعىنا ىلە ساپ، دامبالشاڭ اسىعا سىرتقا شىققان. شىققان بويى اناداي جەردەگى توبەشىكتىڭ ار جاعىنا بارىپ كەلدى. بارىپ كەلدى دە، ىرگەدەن ۇزاي الماي جۇرگەن بەس- التى ارىق- تۇراق قوزىلاردى يتەرمەلەگەندەي بوپ ىلديعا قاراي ۇزاتىپ سالدى. قايتىپ كەلە جاتىپ كەڭ كويلەگىنىڭ وڭىرىندەگى جالعىز تۇيمەنى اعىتىپ تاستاپ، جالپاق الاقانىمەن جالاڭاش كوكىرەگىن سيپالادى. كوكىرەگىن سيپالاعان بويى، اۋدەمدەگى قاراۋىتقان قىراتتارعا كوز جۇگىرتكەن. قىرات بىتكەن دوڭبەكشىپ توسەگىنەن تۇرعالى جاتقان دويلەرگە ۇقساپ كەتتى. وسى قازىر ماقپال كورپەنى لاقتىرىپ جىبەرىپ، شەتىنەن گۇر- گۇر ەتىپ، ورە تۇرەگەلەتىندەي.
شايى ورامالدىڭ سۋسىلىنداي ۇلبىرەگەن تاڭعى لەپ قۇرعاڭقىراپ تۇرعان تاماعىن قىتىقتاپ وتكەندەي بولدى. سول، سول- اق ەكەن، جىبەكتەي ەسكەن سامال كارى كەۋدەنى جان باسپاعان ءبىر قۇزدارعا ۇشىرىپ بارا جاتقانداي ەدى. «ءباتشاعار، مىنا كوكتەم قايتەدى- ەي، اي- شايعا قاراتپاي الىپ كەتەر مە ەكەن»، - دەپ قايتارا كۇبىرلەگەن. «كارىلىك دەگەنىڭ مۇندايدا انشەيىن- اق پا دەيمىن».
جان- جاعىنا تاعى اسىعىس كوز جۇگىرتتى دە، اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، جابىقتان سىعالاپ ەدى، ىشتەن ايەلىنىڭ «ۋھىلەگەنىن» قۇلاعى شالسا كەرەك، قاپەلىمدە شەگىنشەكتەي بەردى. شەگىنشەكتەي بەرىپ: «اپىر- اي، ۇل بولسا نەتتى»، - دەدى. ءدال دە، اق سۇرىپ دامبالىنىڭ شۇباتىلعان باۋىن قايتا بايلادى. بايلاپ اپ: «ۇل بولار دا، تىلەۋىڭدى بەرگىر!» - دەپ جاداعايىن يىعىنان جۇلىپ الدى.
ەندى جەر- كوككە تۇرا الاتىن ەمەس. بايگە تورىعا قارعىپ ءمىنىپ، قۇيعىتا جونەلەتىندەي. جابىقتان تاعى سىعالادى. ورازبيكە دوڭبەكشىپ جاتىر ەكەن. ۋھىلەگەندە كوكىرەگى قارس ايىرىلاتىنداي. «ءاي، دۇنيە- اي!» - دەپ كۇبىرلەدى. «مىنا تەنتەكتىڭ اۋرەسى- اي، ءا!؟»
سول كەزدە:
- قۇداي- اي، قايدا كەتتى ەكەن قاپەلىمدە. ۋھ! - دەپ ورازبيكە جان- جاعىن قارمانا بەرگەن.
شال كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن لاقتىرىپ تاستاپ، كىرىپ كەلدى. كىرىپ كەلدى دە، قالت تۇرا قالدى.
- الگى قۇرعىرلاردى قايىرىپ تاستاپ ەم...
- ۋھ، - دەدى ورازبيكە.
- مۇندايدا ەركەك بايعۇستىڭ قولىنان نە كەلۋشى ەدى. بىرەۋ- مىرەۋدى شاقىرامىز- اۋ، تەگىندە.
ورازبيكە ۇندەمەدى.
- ويتپەسە بولماس... مىنا تۇرىڭمەن قينالىپ قالارسىڭ.
- تۇندىكتى اشسا- شى.
شال سىرتقا اتىپ شىقتى. ەر ادامنىڭ تۇندىك اشقانىن جالعاندا ەرسى كورەتىنىن دە ۇمىتىپ كەتتى. دەرەۋ بەلدەۋدەگى باۋ جىپكە ۇمتىلدى. ۇمتىلا بەرىپ: «بۇ قۇرعىر دا ويعا كەلمەپتى- اۋ»، - دەپ كۇبىرلەدى.
- ۋھ، - دەدى ورازبيكە تاعى دا.
جۇرەگى زىرق ەتە قالعان شال ىرگەگە جاقىن كەپ:
- جاي- جاپسارىڭ قالاي ءوزى؟ - دەدى تۇك تاپپاعانداي.
- قۋ جان- اي، - دەپ ورازبيكە ىڭىرانا ءتۇسىپ ەدى، شال ساپاربەكتىڭ ۇيىنە قاراي قۇنجىڭداي جونەلدى. بارا جاتىپ: «تىلەۋىڭدى بەرگىرلەر ءتاتتى ۇيقىدا جاتىر- اۋ»، - دەپ قوبالجىدى. «جوپەلدەمەدە تۇرا قويسا ءتاۋىر...»
ەسىكتىڭ الدىنا كەپ قاپتى.
ىشتەن ەش دىبىس ەستىلمەدى. «باسە، ايتتىم عوي، وستەدى بۇلار».
وزىنەن مۇشەل جاس كىشى ءىنىسىنىڭ وتاۋىنا باسا- كوكتەپ كىرىپ بارۋدىڭ رەتىن تاپپاعان ول كىلت توقتادى. سوسىن: «قاتىن جاندى نەمە، بىلەم»، - دەدى. «ايتپەسە، وسى ۋاقىتقا دەيىن كىسى جاتۋشى ما ەدى».
قانشا اپتىققانىمەن كيىز ەسىكتى كوتەرىپ تاستاۋعا ءبىر ءتۇرلى باتا المادى. ءبىراق كەتە دە المادى. ءسويتىپ ءارى- ءسارى بوپ تۇرعاندا، وسى ساپاربەكتى ۇيلەندىرگەنى ەسىنە تۇسكەن. سول- اق ەكەن، ءبارى كوز الدىنان تىزبەكتەلىپ وتە بەردى. سول- اق ەكەن، لەزدە- اق اپتىعى باسىلعانداي الگى تىزبەككە ءبىرجولا ەردى دە كەتتى.
...وسىدان التى جىل بۇرىن، كۇزدىڭ ورتاڭعى ايىنىڭ اياعىنا تامان ارباقالدىداعى ءبىر جاماعايىنى توسىننان تويعا شاقىرعان- تۇعىن.
كەلىن تۇسىرگەن ەكەن.
بۇلار ءبىر قورا بوپ بارعان.
ەرتەڭىنە توي باستالدى.
مۇندايدا قىز- قىرقىنعا الىستان بولسا دا كوز سالا جۇرەتىن شال بۇل جولى دا كەلىنشەكتىڭ جانىندا وتىرعان بويجەتكەندەردى الدىمەن تۇگەندەپ شىققان.
سوندا وسى جۇماگۇل وعان ءاپ دەگەننەن- اق ساعىنعان جانداي جىلى ۇشىراپ ەدى. بويشاڭ دەسە، بويشاڭ. تال شىبىقتاي بۇرالادى. بىلەكتەي بۇرىمى بوسا- بولماسا اش بەلدەن اسىپ توگىلەدى. ءجۇرىس- تۇرىسى دا جىبەكتەي. «ءبىتىمى بولەك ەكەن» دەپ ويلاعان ول. «جىگىتىنە جولىقسا، ەرتەڭ- اق سازانداي بۇلقىنىپ شىعا كەلمەكشى- اۋ. ءاي، جاستىق- اي!»
قىز كوز الدىنان كەتپەي قويدى. «نەگە ويتەدى ەكەن، بۇل قۇرعىرىڭ»، - دەپ تاڭداندى.
بولماعان سوڭ ساپاربەكتى وڭاشا شاقىرىپ العان.
تويدىڭ دۋ- دۋىنىڭ ورتاسىندا جۇرگەن جىگىت:
- كوكە، نە بوپ قالدى؟ - دەگەن تاڭدانىپ. - قايتپاقشىمىسىز؟
- ءوستىپ جۇرە بەرمەكپىسىڭ؟ - دەدى شال سالعان جەردەن.
- توي تارقاماي جاتىپ... ۇيات شىعار.
- نەنى شاتىپ تۇرسىڭ؟ !
- اۋىلعا قايتۋ جايىن...
- ءوي، سو دا ءسوز بوپ پا؟
- قايدان بىلەيىن.
- وزىڭدەي جىگىتتەر، مىنەكي، توي جاساپ جاتىر، ءۇي بوپ جاتىر.
- ە- ە!
- نە ويىڭ بار؟ قانە...
- كوكە، اۋىلعا بارعاسىن- اق اڭگىمەلەسە جاتامىز دا.
- سەن سويتەسىڭ.
- ەندى قايت دەيسىز؟
- كەلىنشەكتىڭ جانىندا بويشاڭ، بۇرىمى بىلەكتەي، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ءبىر قىز وتىر.
- قايدام؟ - دەدى ساپاربەك.
- سوعان قۇدا تۇسەم.
ساپاربەك جىمىڭ ەتە قالدى. جىمىڭ ەتە قالدى دا:
- قايسى؟ - دەدى.
- ايتەۋىر، سەنىڭ تاقياڭا تارلىق قىلاتىن قىز ەمەس.
- قىزىل ورامال بىتكەننىڭ ءبارىن قاراۋىلعا الىپ جۇرەتىن ادەتىڭىز ءالى قالماعان ەكەن دە.
- ءوي، نايساپ. نە شاتىپ تۇرسىڭ؟ قارتايعانشا ەكى تىزەڭدى قۇشاقتاپ جۇرە بەرمەكپىسىڭ؟
ساپاربەك تومەن قاراپ تۇردى- تۇردى دا:
- سىزگە ۇناسا بوپتى دا. قاشقاقتاعاندا قايدا بارام؟ - دەدى.
شال كۇلىپ جىبەردى. كۇلىپ جىبەردى دە:
- ساعان داۋا جوق شىعار، - دەدى.
- قايدان بىلەيىن.
- بۇ قاي بۇرالاڭداعانىڭ، - دەپ شال اياق استىنان شاتىناپ شىعا كەلدى. - باعانالى بەرگىنىڭ ءبارىن دالاعا ايتقان ەكەنمىن دە. اقپا قۇلاق بالە شىعارسىڭ ءبىر.
ساپاربەك كۇمىلجىپ، ەشتەڭە دەي المادى. دەي الماعان سوڭ شال تاعى تاقىمداي جونەلگەن.
- بارىمىزدى سىپىرىپ بەرسەك تە، و قىزدان كوز جازىپ قالمايىق ەندى.
اعاسىنىڭ مىنا ءسوزى شىمبايىنا باتىپ كەتتى، بىلەم، ساپاربەك توڭق ەتە قالدى. ومىرىندە الدىنان قيا وتپەگەن اعاسىنا زىلدەي عىپ سەن دەپ سويلەدى.
- اتتان ءتۇسىپ، «اسسالاۋمالەيكۋم» دەگەننىڭ بارىنە باس تارتام دەپ ءبىرلى- جارىم ەشكى- لاقتى دا شىداتپايسىڭ. «بارىمىزدى سىپىرىپ بەرسەگىڭنىڭ» ار جاعىندا كوپ بولسا، بايگەتورى تۇرعان شىعار. ودان ايىرىلساڭ...
- ءتايت ءارى، - دەگەن شال. - ءتايت ءارى! بايگەتورىعا شۇيلىگۋىن مۇنىڭ. ناق وسىدان قاتىن الماي كەتسەڭ دە... ۇزەڭگىگە جارماسپا.
«ال نەمەسە» دەپ ساپاربەك ىشتەي كۇلىپ تۇر.
- ءوي، نالەتى. الدىمەن قىزدىڭ جىلى ۇشىراعانىن ايت. قالىڭمالدى قايتەسىڭ. ار جاعىن ەسەپتەمەگەننىڭ وزىندە كولحوز بوپ ۇيىمداسقانىمىزعا بيىل اتتاي ءتورت جىل بولدى.
- بۇل اۋىل قاشاننان قىزدارىن پۇلداپ ۇيرەنىپ قالعان. وڭايلىقپەن بەرە قويماس.
- كولحوزدىڭ ماڭداي الدى وراقشىسىنان قالىڭمال سۇراپ كورسىن، تۇگە.
- باسقاعا جۇرسە دە، بۇعان بەلسەندىلىك جۇرمەيدى.
- جۇرگەندە قانداي.
- كوكە، وسىنداي جەلسوزدىڭ نە كەرەگى بار؟
- ءتايت ءارى، - دەدى شال. - ءتىلىڭ شىعايىن دەگەن ەكەن، ءا؟! ءوي، نالەتى. ءدال بۇگىن قۇدا تۇسەم. ءدال بۇگىن...
- وۋ، قويا تۇرساڭشى.
قاي- دان! شال بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
ساپاربەك قايتسىن، سوستيىپ تۇرىپ قالعان. سوستيىپ تۇرىپ: «قاراداي قىرعىندى قىلدى- اۋ»، - دەپ كۇمىلجىدى. «ءيىنى كەلسە، الگى قىز قۇرعىرىن... كورەيىنشى ءوزىن. نەسىنە وزەۋرەي قالدى ەكەن؟»
شال ۇلكەندەر وتىرعان ءۇيدىڭ جانىندا بوس جاتقان ەر- توقىمنىڭ ۇستىنە قونجيىپ وتىرىپ اپ، جان قالتاسىنا قول سالدى. ىلە ءمۇيىز شاقشانى قاعىپ- قاعىپ، الاقان تولى شيراتىلعان ناسىبايدى ءتىلىنىڭ استىنا تاستاپ كەلىپ جىبەردى. تاستاپ كەپ جىبەرىپ، شىرت تۇكىردى.
سول- اق ەكەن، كوز الدى بۋسانىپ سالا بەردى.
ساپاربەكتىڭ شىمىلدىق تۇتىلعان ءۇيدى اينالسوقتاپ جۇرگەنىن كوزى شالىپ قالعان شال: «كوكىرەگىن اياق قاپتاي عىپ كىرىپ بارماي ما ەكەن. ءوي، شىرىك»، - دەپ كىجىندى. كىجىنگەنىمەن دە قويماي:
- جەتىم بالاداي نەمەنەگە سۇمىرەيىپ تۇرسىڭ، - دەپ ايقاي سالدى. ەندى كىدىرسە، شالدىڭ جۇگىرىپ كەلەتىنىن سەزگەن ساپاربەك ىقاي- تىقاي جوق كەلىنشەك وتىرعان ۇيگە قويىپ كەتتى.
تابالدىرىقتان اتتاي بەرە «ورتا تولسىن!» دەپ ەدى، ۇيدەگىلەر ۇندەمەدى. ۇيدەگىلەر دەگەندە كەلىنشەك پەن قىزدار شىمىلدىقتىڭ ار جاعىندا وتىر. كۇبىرلەگەندەرى ەمىس- ەمىس ەستىلەدى. ءتوردىڭ ءبىر شەتىن الا ءتورت- بەس جىگىت ۇيىرىلە قالعان ەكەن. كەزەك- كەزەك بىردەڭەلەردى بىتىپ- شىتىپ، باتسايى شىمىلدىققا قاراپ، ىرجالاقتاپ كۇلە بەرەدى.
تۇك تاپپاعاسىن بوساعا جاققا وتىرا كەتتى. ءالى وتىر، ءالى وتىر. «كەلدىڭ- اۋ، كەتتىڭ- اۋ»، - دەپ جاتقان ەشكىم جوق. قانشالىقتى باتىرسىنعانمەن باتسايى شىمىلدىقتان اسا الماي جاتقان قيسىنسىز ءازىل- وسپاققا ارالاسۋدىڭ تاعى رەتىن تاپپايدى. قولدى ءبىر سىلتەپ شىعىپ جۇرە بەرەيىن دەسە، شالدان يمەنەدى. ۇيدەن شىقسا بولدى، «ءاي، نە ءبىتىردىڭ؟» - دەپ ايقاي سالاتىنىن ايدان- انىق. «ودان دا وتىرا تۇرايىن» دەپ ويلادى.
ءبىر كەزدە شىمىلدىقتىڭ ار جاعىنان:
- ءوزىڭ وڭكەي ءبىر... سويعان تۇلكىدەي ىرجالاقتاپ كۇلە بەرگەننەن نە شىعادى. ودان دا انا سۋ جاڭا جىگىتكە كەزەك بەرسەڭدەرشى، - دەگەن داۋىس شىقتى.
- جۇلىپ العانداي عىپ ايتقان بۇ قايسىسى؟ - دەدى قىزىل ەتىكتى، بوتقا بەت سارى جىگىت.
- ويتپەسە، تىڭدايتىن تۇرلەرىڭ جوق.
- ساباعىنان ۇزىلگەلى وتىرعان بىرەۋىڭدى وسى ءقازىر الىپ قاشاتىن ءداۋ بولسا، بەردىك كەزەكتى.
- قولدارىڭنان كەلمەگەسىن...
قىزدار سىلق- سىلق كۇلىپ جاتىر. شىمىلدىقتىڭ ەتەگى بۇلك- بۇلك ەتكەن سايىن ىپ- ىستىق ءبىر لەپ ساپاربەكتى شارپىپ وتەتىن ءتارىزدى. شارپىپ وتكەن سايىن: «ىلعي ءتىلى مەن جاعىنا سۇيەنگەن بۇلارعا نە ءۋاج ايتام»، - دەپ الەككە تۇسەدى. ال ۇندەمەيىن دەسە، الگى سارى جىگىت جەمە- جەمگە كەلگەندە تۇرتپەكتەۋدەن دە تايىنبايتىن سياقتى.
- شىمىلدىققا قاراپ قاشانعى تەلمىرەمىز. ءسوز ساپتاۋلارىڭىزعا قاراعاندا، تىعىلماق وينايتىن ۋاقىتتان ءوتىپ كەتكەن سياقتىسىزدار. بەرى شىقساڭىزدارشى. ءجۇز كورىسەلىك، - دەگەن ساپاربەك الدەن ۋاقىتتان كەيىن.
- ازاننان كەشكە دەيىن ءتورت بۇكتەلىپ وراق ورىپ جۇرگەن سىزگە ءبىر ساتكە بولسا دا بوي جازىپ، جۇرتتىڭ جۇزىنە قاراۋدىڭ ءوزى ءجۇدا تاڭسىق شىعار.
قىزدار قىران- توپان كۇلىپ جاتىر. شىمىلدىقتىڭ ەتەگى بۇلك- بۇلك ەتەدى.
- وسى ۇيدەگىنىڭ ءبارىن ۇپتەپ كەتەتىندەي پىسىقسىنىپ كەپ ابايسىزدا ماڭدايىڭدى تاسقا سوعىپ العانىڭدى بايقاماي دا قالعان شىعارسىڭ. وبال- اي، ءا - دەگەن جاڭاعى قىزىل ەتىكتى جىگىت سول ەكى ورتادا.
ساپاربەك ورنىنان اتىپ تۇرىپ:
- وسىنداي باتۋاسىزدىكتىڭ نە كەرەگى بار؟ - دەپ ۇيدەن شىعىپ جۇرە بەردى.
ايتقانىنداي- اق شال قارسى جولىقتى.
- نەمەنە، سونشا تۇتىگىپ؟ قۋىپ شىققاننان ساۋ ما؟
- كوكە- اۋ، جايىراق سويلەسەڭشى.
- داۋسىمىزدىڭ قاتتى شىققانىنا بولا ايداپ جىبەرمەيتىن شىعار. ودان دا ءجونىڭدى ايت.
- نە ايتام...
- كوردىڭ بە ءوزىڭ؟
- كىمدى؟
- دەنىڭ ساۋ ەمەس شىعار سەنىڭ.
- ءبارى شىمىلدىقتىڭ ار جاعىندا وتىر. ورتالارىندا بادىك بىرەۋى بار ەكەن. اۋزىنا كەلگەنىن شاتىپ، ەسىمدى شىعاردى.
- ءوستىپ كۇيدىرەتىنىڭدى بىلگەم. قۇداي- اۋ، قىلجاقتاپ وتىرىپ شىمىلدىقتىڭ ىشىنە قويىپ كەتپەيمىسىڭ. ءداپ قازىر توبەڭمەن جۇرسەڭ دە، ساعان جاراسا بەرەدى.
- قويشى، كوكە. بۇل اۋىلعا قىز ىزدەپ كەلگەنىم جوق.
- سەنىڭ كۇيىگىڭ- اق ءوتتى. اناۋ پەرنە سياقتىلار قويا ما، ەكى تىزەڭدى قۇشاقتاپ بويداق جۇرگەنىڭدى بەتىمە سالىق قىپ كۇندە پىش- پىشتايدى.
- ايتا بەرسىن. كىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولامىز.
- ءويتىپ قيقاڭداما.
- انە ءبىر جامالداعىردىڭ تۇساۋى ءۇزىلىپ كەتىپتى. قايتاردا ۇستاي الماي جۇرەرمىز، - دەپ ساپاربەك باس ساۋعالاپ، اۋىلدىڭ ىرگەسىندەگى قىردىڭ بەتكەيىنە ۇيىرىلە قالعان جىلقىلارعا قاراي كەتىپ بارا جاتىر ەدى، شال تاعى دا ايقاي سالدى.
- توقتا!
- اناۋ اتتاردى جايعايىن دا.
- ءبىر شەتتە جايىمەن جۇرگەن جىلقىدا نەڭ بار- ەي؟ ءوستىپ وپ- وڭاي قۇتىلىپ كەتپەكشىسىڭ عوي. جىگىت دەگەن ءارقاشان امبەباپ، ءارقاشان لىپىپ تۇرماۋشى ما ەدى... سەن بولساڭ، ساۋىرىنا قامشى تيمەسە، اياعىن اتتاپ باسپايتىن قىڭىر ات سياقتى كەيىن شەگىنشەكتەي بەرەسىڭ.
ساپاربەك ءۋاج قايتارۋدان ءبىرجولا قالدى. ويتپەسكە امالى جوق. اشۋى ىلعي مۇرنىنىڭ ۇشىندا تۇراتىن شال جۇرتتىڭ كوزىنشە- اق سالىپ جىبەرۋدەن تايىنبايدى. ەندەشە، ەڭ وڭتايلىسى - ۇندەمەي قۇتىلۋ.
- نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ - دەدى شال. - قاتىننان قاشاتىنداي قاي جەرىڭ كەم. بەلىڭ ءبۇتىن شىعار، نە بوپتى. كولحوزدىڭ باستىعى سەن دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. نەدەن تايساقتايسىڭ؟ باس ەكەۋ بولماعان سوڭ ءبارى بەكەر.
***
الگى تۇساۋى ۇزىلگەن اتتى جايعاپ بوپ، قىردىڭ باسىنا شىققان ساپاربەك تومەندەگى تاقتايداي اڭىزدان كوز الماي ۇزاق تۇردى. «بۇل اۋىلدىڭ ەگىنى دە بيىل بىتىك شىققان ەكەن» دەپ ويلادى. سودان جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك وتىرعان ۇيگە قاراپ: «كوكەمنىڭ جەر- كوككە تيگىزبەي جۇرگەنى - ماناعى بادىك قىز بولسا، جەتىسكەن ەكەنبىز»، - دەگەن.
باعانادان بەرى: «ماعان نەگە قارامايسىڭ»، - دەگەندەي وقىرىنىپ تۇرعان بايگەتورىعا ەندى كوزى تۇسكەن شال جادىراپ سالا بەردى. جانىنا كەپ: «قالاي، باتىرىم»، - دەپ ساۋىرىنان سيپالادى. سوسىن: «زار كۇيىڭدەسىڭ- اۋ»، - دەدى وزەۋرەي. سوسىن: «شىركىن- اي، بايگەتورى تۇرعاندا نە ارمان بار»، - دەپ ناساتتاندى. سوسىن: «بۇدان ارتىق بايلىقتىڭ كەرەگى جوق»، - دەپ كۇپىندى. كۇپىنىپ تۇرىپ: «الگى قىزعا قۇدا تۇسپەسەم بولماس»، - دەگەن نىعىرلاپ.
سول كۇنى كەشكىسىن ساپاربەك اۋىلعا قايتىپ كەتكەن. ء»مان- جايعا قانىعىپ، ەرتەڭدەرى- اق قايتارمىن»، - دەپ شال قالىپ قويعان.
نە كەرەك، سونىمەن شال ەرتەڭىنە اياڭداپ قىزدىڭ ۇيىنە بارعان. «نايزابايدىڭ بويداق ءىنىسى بار»، - دەگەندى ەستىگەن بولۋلارى كەرەك. ءا دەگەننەن- اق ۇلكەن- كىشىسى بىردەي كىرجيىپ شىعا كەلدى. «مىنالارىڭ شەتىنەن قياس بولماسا نەتتى»، - دەپ ويلاعان شال قاشان دا توتەسىنەن قويىپ قالاتىن ادەتىنە باسىپ:
- مايموڭكەلەيتىن ەشتەڭەسى جوق ونىڭ. قىزدارىڭا قۇدا تۇسۋگە كەلدىم، - دەگەن.
قوڭقاق مۇرىن، اباجاداي ءۇي يەسى تومەن قاراپ وتىرىپ- وتىرىپ:
- بۇل قاي باسىنعانىڭ، - دەدى. - جالعىز ءوزىڭ سوپيىپ بۇل قاي كەلىسىڭ؟
- و نەسى ەكەن- اي، - دەدى جاسى جەر ورتاعا كەپ قالعان سۇپ- سۇر ايەل ورنىنان تۇرا بەرىپ. - ۇيات- تاعى!
شالدىڭ ساقالى سەلكىلدەپ كەتتى. كوزى شاتىناپ، شەكپەنىنىڭ ەتەگىن قىمتاي ءتۇستى دە:
- نەمەنە، تاقياڭا تار كەلىپ وتىر ما، - دەدى ءۇي يەسىنە الارا قاراپ. - سەنى اجەپتاۋىر كىسى دەپ جۇرسەم... ايتپەسە، ءيتىم لاعىپ پا؟
- ءبۇيتىپ باسىنباس بولار، وتاعاسى. قىزىمىزدان قۇتىلا الماي وتىرعان ءبىز جوق. ادەت- عۇرىپ، اتا جولى دەگەن بار جانە دە جالعىز ءۇي ەمەسپىز. اعايىن- تۋعان، قۇدا- جەكجاتتىڭ ەرتەڭ- اق: «بىزدەن بولەكتەنگەندە، قايدا بارار ەكەن»، - دەپ جەرگە تۇكىرمەسىنە كىم كەپىل.
- مانالى بەرى ۇركەك ات سياقتى شاتقاياقتاي بەرگەنشە، ءوستىپ جونىنە كوشپەيمىسىڭ، - دەدى شال ءداۋ جاستىقتىڭ بىرەۋىن وزىنە قاراي تارتا بەرىپ: - قۇد- دايدىڭ قۇدىرەتى!
- ەڭ بولماسا، ات سابىلتىپ، ادەيىلەپ كەلسەڭىز دە ءبىر ءسارى ەدى، مۇنىڭىز ەرىككەننىڭ ەرمەگى سياقتى كۇلدىبادام بىردەڭە بولدى- اۋ، - دەگەن ءۇي يەسى ءماسىسىنىڭ قونىشىن كەزەك- كەزەك تارتقىلاي ءتۇسىپ.
شال تابالدىرىقتان تورگە دەيىن تاعى ءبىر شولىپ شىقتى. وبالى نە كەرەك، كەڭ بولمەنىڭ ءىشى مۇنتازداي ەكەن. ءتىپتى قازاندىقتىڭ اينالاسىندا دا وقشاۋ جاتقان قىلاۋ- سىلاۋ كورىنبەيدى. «ۇسىنىقتى، تاقۋا قىز بولعانى دا. ساپاربەككە دە سوندايى كەرەك» دەپ ويلادى. سودان: ء»اپ دەگەننەن شۇيلىككەنشە، اڭدىسىن اڭدىپ، شىم- شىمداپ سىر تارتۋ كەرەك ەدى، اتتەگەن- اي!» - دەپ وكىندى. وكىندى دە قويدى. ويتكەنى ەندى قانشا وكىنسە دە، مايمەڭكەلەي المايتىنىن بىلەدى. بولارى بولعاسىن:
- ءسىرىباستانباي ءجونىڭدى ايت. سەنىمەن قۇر ۋاجدەسۋگە كەلگەنىم جوق، - دەگەن.
- و زاماندا، بۇ زامان جىگىت جاعى جىك- جاپار بوپ جاتۋشى ەدى، ءسىز نەمەنە ءوزى، باسا- كوكتەپ باراسىز، - دەپ ءۇي يەسى قياستانا كۇلمەك بولعان. ءبىراق ونىسى كۇڭكىلگە ۇقساپ كەتتى.
سوعان جابىرلەنگەندەي:
- الگى شاينەگىڭە تاس ءتۇسىپ كەتتى، بىلەم، - دەپ ايەلىنە الارا قارادى. - بيپازداي بەرەتىن نەسى بار، اكەلسەڭشى.
- مۇنشالىقتى كورماڭداي بولارمىسىڭ، - دەپ شال دا شاپ ەتە قالدى. - توردە قۇداسى وتىرعان سوڭ بيپازداماي قايتەدى. بيپازداماي كورسىن، كانى!
- وتاعاسى، قويساڭىزشى، - دەدى ءۇي يەسى. - مەككەدەن كەلسەڭىز دە، ءمۇجي بەرمەڭىز.
داستارقان جايىلىپ، شاي ءازىر بولعان كەزدە:
- قىزدى شاقىرىڭدار، شاي قۇيىپ بەرسىن، - دەگەن شال.
ەرلى- زايىپتى ەكەۋى ءبىر- بىرىنە قارادى. سول ساتتە دالىزدە بىرەۋ قاراڭ ەتە قالعان.
- كەلە بار، شىراعىم، - دەدى شال. - ۇيالما! نەسىنە ۇيالاسىڭ.
قىز جاي باسىپ كەپ، شەشەسىنىڭ جانىنا وتىرا كەتتى.
شولدەپ كەلگەن كىسىدەي شالدىڭ شايعا قانباي- اق قويعانى.
كەسە- شاينەك جينالعان سوڭ:
- ىستىق اۋمەتتەرىڭىز تاق- تۇق كورىنەدى. كەتپەنگەرشىلىك بولار، - دەگەن ءۇي يەسى. تاۋىپ ايتتىم دەسە كەرەك، ميىعىنان كۇلدى.
شال قاپەلىمدە جارىلىپ كەتە جازدادى. «نالەتى» دەپ سالىپ جىبەرۋگە ءسال- اق قالعان. قامشىنىڭ سابىن قىسا ۇستاعان كۇيى:
- نە شاتىپ وتىرسىڭ، - دەگەن زىلدەنە. - نەمەنەگە كۇپىنەسىڭ؟
ءۇي يەسى سەلك ەتە ءتۇستى. سەلك ەتە تۇسەتىندەيى دە بار ەدى. شال قاپ- قارا بوپ تۇتىگىپ كەتكەن ەكەن. اياق استى سەكەم العانداي:
- قىزىمىز ەركەتوتايلاۋ، قايدان بىلەيىن، - دەدى. قىسىلىڭقىراپ ايتتى.
- و جاعىن ۋايىمداماي- اق قوي، نە بولسا دا پەشەنەمىزدەن كورەمىز.
- تاقىمداپ قويمادىڭىز- اۋ...
- قىبىجىقتى قوي. قىبىجىقتاپ قايتەسىڭ. قامدانا بەر، ءساتىن سالسا، ەكى- ءۇش كۇننەن كەيىن ورالامىز.
شال توبىلعى ساپتى جۇپ- جۇمىر قامشىسىن ەكى بۇكتەپ قىسقان كۇيى اسىعا ورنىنان تۇردى.
قارا سۇر ايەل ەرنىن سىلپ ەتكىزدى. سىلپ ەتكىزدى دە قويدى. ءۇي يەسى دە ءلام دەي المادى.
***
نەبارى ءبىر اپتادان كەيىن جۇماگۇل وسىندا كەلىن بوپ ءتۇستى. نايزاباي قارىزدانىپ- قاۋعالانىپ ءجۇرىپ، ۇلكەن توي جاسادى. تويدان كەيىن الگى قۇداعيىن دا سىي- سىياپاتتاپ اتتاندىرعان.
بۇلار الدەقاشان ەنشى الىپ، ءۇي بوپ كەتكەن. بىرەۋدەن كەم، بىرەۋدەن ىلگەرى دەگەندەي ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىر. ءبارىن قويعاندا، شالدىڭ ىشتەي شۇكىرشىلىك قىلاتىنى - ەكەۋى دە كولحوزدىڭ شارۋاسىنا امبەباپ. جينالىس سايىن سىي- سىياپاتتان قۇر قالىپ كورگەن ەمەس...
وسىنىڭ ءبارى ونىڭ كوز الدىنان لەزدە وتە شىقتى. وتە شىققان بويى ورازبيكە ەسىنە ءتۇستى. «قارا باسىپتى عوي، بۇل قاي تۇرىسىم» دەپ ويلادى دا:
- ساپار- بە- ەك! - دەدى داۋىسىن كوتەرە. دەدى دە، تىنا قالدى. ءالى تۇر، ءالى تۇر، ىشتەن ەشكىم ءتىل قاتاتىن ەمەس. «تاڭعى ۇيقىنىڭ قاتتىسى- اي»، - دەدى كۇبىرلەپ. كۇبىرلەپ تۇرعاندا تولعاق قىسقان ايەلىنىڭ ىڭىرانعانى قۇلاعىنا قايتا كەلگەندەي بولدى. شىداي الماعان شال:
- جۇماگۇل، ا جۇماگۇل، - دەدى قاتقىلداۋ داۋىستاپ. ۋادەلەسىپ قويعانداي، ىشتەگىلەر ۇندەمەيدى. «بۇلاردى سۇيرەپ شىعارماسا بولماس»، - دەپ كۇبىرلەدى. «ءتۇنى بويى كوز ىلمەگەن بە وزدەرى».
ۇيگە تۇسكەلى تۇرعان ۇرىداي جان- جاعىنا قارادى. بولماعان سوڭ ەسىكتى اشا بەرىپ:
- ساپاربەك، - دەدى جۇلىپ العانداي. ىشە- شالا ىشتەن:
- ءاۋ! - دەگەن ءۇن شىقتى. ارتىنشا:
- كوكە، - دەدى. - نەعىپ ءجۇرسىز؟
شال جوتكىرىنىپ الدى دا:
- توسەكتە جاتىپ تەرگەيمىسىڭ، بەرى شىقشى، - دەدى.
- قازىر، كوكە، - دەدى ساپاربەك ابدىراپ. ىلە: «جۇماگۇل، تۇر»، - دەپ كەلىنشەگىنە سىبىرلادى.
دەگبىرى قاشقان شال:
- تىلەۋىڭدى بەرگىرلەر- اي، تۇرعىلارى جوق وزدەرىنىڭ، - دەدى. سوسىن: - بۇ جاستىق شىركىندى قويساڭشى، - دەپ كۇبىرلەدى. ءاي- شايعا قاراتپايدى- اۋ. سوسىن: «ءبىزدىڭ ۇيدەگى دە وسى عوي»، - دەپ تاعى كۇبىرلەدى. «ءبىر جەلىكسە، توقتاۋى قيىن، ال ءبىر ۇيىقتاسا، قاتادى دا قالادى، ءتىپتى وياتا المايسىڭ».
- جۇماگۇل، تۇرساڭشى، - دەيدى ساپاربەك. - الگى شەكپەندى جەر جۇتىپ كەتكەن بە؟
- انە، ءىلۋلى تۇرعان جوق پا، - دەيدى جۇماگۇل. - قولىڭا ۇستاتپاسا، كوزىڭنىڭ الدىنداعىنى دا كورمەيسىڭ- اۋ.
- بولدى ەندى، - دەپ ساپاربەك بۇرق ەتە قالدى.
شىدامى تاۋسىلعان شال:
- ساپاربەك- ءاي، جۇماگۇلدى تەزدەتىپ بىزدىكىنە جىبەرشى. انانىڭ قىڭقىل- سىڭقىلى كوبەيىپ كەتتى، - دەدى دە، بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
سول- اق ەكەن:
- مىناۋ تۇرا ما، جوق پا، - دەگەن ساپاربەك كىجىنە. - ۇيقىدا اكەڭنىڭ قۇنى كەتسە دە، بول ەندى.
ايتارىن ايتسا دا، جۇماگۇلدىڭ ءتۇنى بويى قول ديىرمەن تارتىپ شىققانى ەسىنە ءتۇسىپ: «بۇ بايعۇسقا دا وڭاي ەمەس»، - دەگەن ىشتەي. سويتە تۇرا:
- وسىدان تاڭ اتسىن، سەنى مە، - دەپ تاعى جەكىدى.
جۇماگۇل ءۇن- ءتۇنسىز شىعىپ كەتتى.
شەكپەنىن كيىپ جاتىپ: ء»وستىپ ۇندەمەي دىڭكەڭدى قۇرتادى»، - دەگەن ساپاربەك.
- انە، جۇماگۇل كەلە جاتىر، ەندى ءبىر ءمانىسى بولار، - دەي داۋىستاعان شال سىرتتا تۇرىپ.
- ءۇيباي- اي، - دەدى ورازبيكە.
شالدىڭ جۇرەگى زىرق ەتە قالدى.
***
تاڭ اتىپ قالىپتى. جاڭا عانا انادايدا ۇيقىداعى ءدوي سياقتى قاراۋىتىپ جاتقان توبەلەر لەزدە الىستاپ كەتكەن ءتارىزدى. مۇرىنعا بولار- بولماس كوك ءيىسى كەلەدى. تۇزسىز اس سياقتى بىردەڭە. «ءباتشاعار، ءالى جەتىلە الماي جاتىر- اۋ»، - دەپ ويلادى شال. سوسىن:
- بۇگىن شاي ىشە الماسسىڭ، ءسىرا. ۇيدە ايران بار ما ەدى؟ - دەدى ساپاربەككە قاراپ.
- اسىعاتىن ەشتەڭە جوق. كەشە ەگىندى بىتكەمىز. تۇستەن كەيىن اۋداننان وكىل كەلمەكشى ەكەن. «جينالىس اشامىز» دەپ جاتقان باستىق.
- باياعى ۋادەڭنەن شىقتىڭ با؟ - دەدى شال.
- شىقپاعاندا شە؟
- مەيلى دە، - دەدى شال. ارتىنشا: «اينالايىن، ابىرويىڭ ارتا بەرسىن»، - دەدى. «ىستەگەن سوڭ ماڭداي الدى بولماعاسىن، ءبارى بەكەر».
دۇنيەدە ءدىنى قاتتى شالدىڭ اياق استىنان ەلپەكتەگەنىن ءبىر ءتۇرلى ەرسى كورگەن ساپاربەك: «مۇنىسى نەسى؟ الدە ۇيدەگى ابىگەردىڭ اسەرى مە ەكەن؟ « - دەپ مىرس ەتە قالعان.
جايشىلىقتا بولسا: «سويعان تۇلكىدەي نەمەنەگە جىمسيىپ تۇرسىڭ»، - دەر ەدى. بۇ جولى ۇندەگەن جوق.
- كوكە، جينالىسقا باراسىز با؟ - دەدى ساپاربەك.
- بارعاندا قانداي! - دەدى ول كوتەرىڭكى داۋىستاپ. - قاي جينالىستارىڭ نايزابايسىز ءوتىپ ەدى؟
- ءسىراسىن ايتقانىم عوي.
- مىنا بايعۇس قاڭتارىلىپ قاپتى عوي، - دەپ شال بايلاۋلى تۇرعان بايگەتورىنى جەتەكتەپ الدى دا، قۇنجىڭداپ اۋىل سىرتىنداعى قىرعا قاراي تارتىپ كەتتى.
الدىنا ءتۇسىپ اپ، وڭمەڭدەپ بارا جاتقان شالعا بايگەتورى ءالسىن- ءالسىن قاراپ قويادى. «تاڭ اتپاي جاتىپ اپتىققانى نەسى»، - دەيتىندەي. شال بولسا، تولعاق ۇستىندە جاتقان ورازبيكە جايىن ويلايدى. «اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» دەمەكشى، ءۇمىت پەن كۇدىك ارالاس ءبىر سەزىم جۇرەكتى شىمىرلاتادى. سودان ءبىراۋىق بۇگىنگى جينالىس جايىن دا ويلايدى. «كولحوز شارۋاسى دەسە، - قاشىپ- پىسىپ، وزىمدىكى دەسە - وزەۋرەي قالاتىندارعا قاتتىراق ايتسا، باتىرىڭقىراپ ايتسا... داريانىڭ جاعاسىنا بيىل قالايدا قاۋىن ەگۋ كەرەك. قولعا ءتۇسىپ تۇرعان وپ- وڭاي ولجانى قۇنتتامايمىز. باستىق تا كەيدە توڭمويىنسىپ كەتەدى».
قايتادان ورازبيكە جايىن ويلادى. كىلت بۇرىلىپ، ءۇي جاققا كوز سالدى. ءالى تىم- تىرىس ەكەن. «ۇزاپ كەتتى- اۋ»، - دەپ ۋھىلەدى. «ۋھ»، - دەپ بولىپ، اۋىلدىڭ ارعى جاعىنداعى بەتكەيدى ءبىر شولىپ ءوتتى. كوڭىل توقتاتار ەشتەڭە تاپپادى. تاپپاعان سوڭ تاعى دا ءۇي جاققا كوز سالعان. ءالى تىم- تىرىس.
ءارى- بەرىدەن كەيىن ءوزىنىڭ وتكەن- كەتكەنىن ەسىنە الدى.
جاس كەزىندە نە كورمەدى؟ كوزىن اشقاننان بيمەن بايدىڭ مالىن باقتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ەتىك تىگۋدى، كيىم تىگۋدى ۇيرەندى. «بيمەننىڭ كەبىسىن تارازىعا تارتسا - كەمىندە ءبىر پۇت بولار»، - دەيتىن شىمشىمانى اۋىل اراسىنا تاراتقان دا وسى نايزاباي ەدى. شىنىندا دا، قىزا- قىزا كەلگەندە: كۇندىز- ءتۇنى كوز مايىمدى تاۋىسىپ تىككەن قايران ءماسى- كەبىستەرىم بايدىڭ ساندىعىندا ءشىريتىن بولدى. اتاڭا نالەت- اي، نە دەگەن ءسىرىباس ەدى، سونىڭ ساۋ تامتىعى جوق كەبىسىن جامايمىن دەپ- اق كۇنىم ءوتتى. ونىسى تارازىعا تارتسا - ءبىر بۇتتان كەم شىقپاس، - دەپ كىجىنىپ قوياتىن.
بەرى كەلە جارلى بىتكەن تەڭدىك الدى. نايزاباي بەلسەندى اتاندى. انەبىر جىلى الگى بيمەننىڭ مالىن ساناعانداعى ونىڭ ىقتياتتىلىعىنا كوز كورگەننىڭ قانشالىقتى سۇيسىنگەنى ءوز الدىنا ءبىر داستان. ول ول ما، بايدىڭ ءداۋ ساندىعىنان ءوزى تىككەن كەبىس- ءماسىنى سۋىرىپ- سۋىرىپ الىپ، اۋىلداعى كەمپىر- شالعا ۇلەستىرىپ بەرگەنىن ۇلكەن- كىشى وسى كۇنگە دەيىن جىر عىپ ايتادى. ءوزى دە قىزا- قىزا كەلگەندە، بيمەننىڭ: «دۇنيە- اي، ءبۇيتىپ وتەرىڭدى بىلسەمشى» - دەپ ەسىك الدىندا جاتقان جاماۋلى كەبىسىنە قاراي بەرگەنى ءالى كوز الدىمدا، - دەيتىنى دە بار.
كەيىن كولحوز بوپ ۇيىمداسقاندا دا نايزاباي قولىنداعى بارىن سىپىرىپ بەرگەن. ماڭدايىنا ءبىرلى- جارىم تۇياق ءبىتىپ، قوڭدانىپ قالعان ءوزى قاتارلى كەيبىرەۋلەر جۇرتپەن بىرىككىسى كەلمەي، قيقاقتاي باستاعاندا:
- «كوپپەن كورگەن - ۇلى توي». جاپپاي ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ جاتقاندا، سەندەردىڭ مىنالارىڭ ءبىر قارىن مايدى شىرىتكەن قۇمالاق سياقتى بولدى عوي، - دەپ، باس- كوز دەمەي ولاردى تىقسىرىپ العان دا وسى نايزاباي بولاتىن.
ءوستىپ «بەلدەن باسام» دەپ، جوعارىدان كەلگەن وكىلدەن ەسكەرتۋ ەستىگەنى دە ءالى ەسىندە.
ونىڭ بەرگى جاعىندا، وسى اۋىلدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز ىسمەرى دە ءوزى. كوڭىلى كەلسە، كەلىستىرىپ- اق تىگەدى. ءبىراق نايزابايدىڭ بابىن تابۋ دا وڭاي ەمەس. ءبىر اتقامىنەر توردە وتىرىپ تەنتەك سويلەيمىن دەپ تاياق جەپ قايتقان. ال سىرىن بىلەتىندەر ۇندەمەي جەڭەدى. ىقىلاسى تۇسسە قولىنان كەلگەنىن ايامايدى. كۇن دەمەيدى، ءتۇن دەمەيدى. بىردەڭەگە، ءسىرا، رازى بولىپ وتىرعاندا: «نايزاباي امان بولسا، وسى اۋىلداعى ۇلكەن- كىشى، جىرتىق- جاماۋ دەگەندى ۇمىتار ءالى»، - دەر ەدى.
وڭاشا قالعاندا ول كوپ ويلاناتىن. ويلانىپ وتىرىپ ءوزىنىڭ جالعىزىلىكتىگىنە ناليتىن. نالىماي قايتەدى. اپپاققىز عۇمىرىندا قۇرساق كوتەرمەگەن. نالىماي قايتەدى، جاسى بولسا جەر ورتادان اسىپ، كومبەسى قۇرعىرعا دا جاقىنداپ قالدى. نالىماي قايتەدى، پۇشپاعى قانامادى دەمەسە، اپپاققىز بايعۇسقا تاعار قىلداي كىناسى جوق. ويتكەنى ءبىر جاپىراق كەمپىر شادىر شالدىڭ «قۇداي قوسقان قوساعى» عانا ەمەس، ءتىپتى اكەسى دە، شەشەسى دە ەدى. نايزابايدى ەرتەلى- كەش الاقانىنا سالىپ، ۇپىلەپ قانا وتىراتىن. وبالى نە كەرەك، شال دا وسى كۇنگە دەيىن اپپاققىزدىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاپ كورگەن ەمەس. كەيدە قيقار مىنەزدەن قايمىققاندار الدىمەن كەمپىردى جاعالايتىن.
ءوستىپ كۇندەر ءوتىپ جاتتى.
ەكەۋى دە: «دۇنيە جيايىق- اۋ»، - دەپ ويلامايتىن. شالدىڭ ماڭدايىنداعى بارى - وسى قاراشا ءۇيى، جالعىز جۇيرىگى.
جۇيرىك دەمەكشى، نايزاباي ات باپتاۋعا كەيىندەرى دەن قويعان. «ونىسى - الگى جالعىزىلىكتىگىنەن شىعار»، - دەيتىن اۋىل- ايماق. شىن بولار، ويتكەنى وسى بايگەتورىنى قۇلىنىنان ماپەلەپ كەلەدى. قايدا جۇرسە دە، كوزىنەن تاسا قىلمايدى. انشەيىندە قولى اشىق شال بايگەتورىنى ەشكىمگە ۇستاتپايدى. ءتىپتى ساپاربەككە دە سەنبەيدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە تىلەۋى جاندى. كۇنى جەتكەن سوڭ بايگەتورى سىلانىپ شىعا كەلدى. ءقايتسىن- اي، كارى كوڭىلدى جەلىك قىستى. توسىن جەلىك قويا ما، كوپ ۇزاماي شاباندوز اتانعان.
وسىدان اتتاي ەكى كوكتەم بۇرىن، ءدال ناۋرىز كوجەنىڭ ۇستىندە اپپاققىز دۇنيە سالدى. شالعا قاتتى باتقانى - اۋىرعان جوق، سىزداعان جوق، ساپ- ساۋ ءجۇرىپ: «باسىم سولقىلداپ الىپ بارادى»، - دەپ قيسايا كەتىپ ەدى.. . ءۇيدى ءۇي عىپ وتىرعان سول ءبىر جاپىراق كەمپىر ەكەن. ءبارى قاڭىراپ بوس قالدى. شال قانشا «بەرىك بولايىن» دەسە دە، توسىن قازا ەڭسە كوتەرتپەي قويدى. سودان تالاي كۇن ۇيىندە بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العان.
نايزابايدىڭ ءوستىپ بۇك تۇسكەنى اۋىلداعى كەي ۇلكەندەرگە تۇرپىدەي ءتيىپ ەدى. ءسوز جاتا ما، شال ولاردىڭ: «مىناۋ جامان ىرىم باستادى. ەركەككىندىك اتاۋلىنىڭ بويىنا تاڭبا تۇسەتىن ءجۇدا ءمىن بولدى. بۇدان قايتا كەمپىرىنىڭ سوڭىنان كەتكەنى جاقسى ەدى دە»، - دەگەندەرىن سىرتتاي ەستىگەن.
دۇنيە- اي، باسقا ءبىر جاعدايات بولسا، جاڭاعىلاردىڭ جاعاسىنان الا كەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى. «قوي، كىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولام»، - دەگەن. دەگەن دە قويعان.
ءسويتىپ، لەزدە جەتىم بالا سياقتى جاۋتەڭدەدى دە قالدى. كوڭىل تۇكپىرىندەگىنىڭ ءبارىن قاس- قاباعىنان تانىپ وتىراتىن اپپاققىزدىڭ قادىرىن ەندى بىلگەندەي - جاتسا دا، تۇرسا دا جابىعادى.
بۇرىنعىلارى انشەيىن ەكەن، پەرزەنتىنىڭ جوقتىعى دا ەندى سەزىنگەندەي ەدى، ويىنا تۇسسە، «اھ» ۇرعاندا اۋزىنان جالىن اتادى. «عۇمىر بويعى سول جالعىزىلىكتىلىكتى جابا توقىپ كەلگەن دە اپپاققىز ەكەن- اۋ، وي، دۇنيە- اي!»
ول كەزدەرى ءىس تىكپەگەن. ءىس تىكپەك تۇگىلى، كوكپارى بار، بايگەسى بار - توي- تومالاقتىڭ وزىنە سەلت ەتپەيدى. ءبىراق بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العاندى قويعان. تەك ەرتەلى- كەش اينالدىرعانى - قىردىڭ باسى. ۇيدە وتىرادى- وتىرادى دا، ويىنا بىردەڭە تۇسسە، قىرعا شىقپاي كوڭىلى كونشىمەيدى. ءتىپتى كەيدە ءتۇن ىشىندە دە جۇرت ونى قىر باسىنان كورەر ەدى.
- ءدىنى قاتتى ءبىر وپىرىلسا، جامان وپىرىلادى ەكەن، - دەگەن ءبىر كۇنى جۇماگۇل. - قايناعا ءتىپتى ادام تانىماستاي بوپ كەتتى عوي.
- وعان باسۋ ايتىپ ءابۇيىر تابا المايسىڭ. ءوز- وزىنەن باسىلار، - دەگەن ساپاربەك. - وڭاي دەيمىسىڭ. ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن مۇنى. قارتايعاندا جالعىز قالعانى.
- قاي- قايداعىنى ايتپاشى. ءبىز شە. ءبىز بوتەن بە ەكەنبىز.
- ء»وزىڭ وشسەڭ دە، اتىڭ وشپەسىن» دەگەندى ويلامايدى دەيمىسىڭ. ءقازىر كۇنىنە ءجۇز تولعاناتىن شىعار. ءقايتسىن، - دەپ ساپاربەك اۋىر كۇرسىنگەن.
- قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر، - دەپ جۇماگۇل دە اۋىر كۇرسىنگەن.
شال ءسويتىپ اۋىلدان شەتكەرىرەك قالىپ ەدى.
و كەزدەرى نايزابايدىڭ جالعىز ءپىرى - بايگەتورى- تۇعىن. ەر سالماعانى بولماسا، ەرتەلى- كەش تىزگىنى قولدان تۇسپەدى دەسەك، ءسىرا، ونشا اسىپ كەتە قويماسپىز. الگى قىرعا شىعىپ بارا جاتقاندا دا بايگەتورى ىزىنەن قالمايتىن. ات دەيمىز- اۋ، ات بولسا دا ول بۇرىنعى ءسال نارسەگە ەلەڭ ەتە قالاتىن مىنەزىنەن ساپپا ارىلعانداي ەدى. حاس جۇيرىككە ءتان تاكاپپارلىعىن دا ساپپا تىيىپ، بۇكىل تۇلعاسى دا پاسەيگەندەي، تەك شالعا ءالسىن- ءالسىن جاۋدىرەي قارايتىنى بولماسا، قىزىق- دۋماننىڭ ءبارىن جيىستىرىپ قويعانداي- تىن.
بايگەتورىنىڭ ءوستىپ باسىن كوتەرمەي قالعانىنا شال تىپتەن قاتتى نالۋشى ەدى.
- شىراعىم- اۋ، سەنىكى نە. جاسسىڭ عوي. كورەتىنىڭنىڭ ءبارى الدا، - دەيتىن بايگەتورىعا. - مەنىكىن قويشى، مەنىڭ بۇگىلگەنىمدى ەسەپكە الما. كارى قويدىڭ جاسىنداي جاسىم قالدى. جەلىككەنمەن بولا ما؟
سوندا بايگەتورى شالعا بۇرىلىپ ءبىر قاراۋشى ەدى. قاراپ تۇرىپ: «وسىنداي اۋىر كۇندەردە سەنىڭ جانىڭدا جۇرگەنىم - قانداي عانيبەت ماعان. وي، دۇنيە- اي، سەنى بولاتتان جارالعان شىعار دەۋشى ەم. بولات تا جاسيدى ەكەن»، - دەر ەدى. ءبارىن كوزىمەن ايتاتىن.
- ءاي، ءباتشاعار، قويساڭشى، - دەر ەدى سوندا شال. - سەنى شەتتەتىپ جاتقان كىم بار. شەتتەتسەم، ءوستىپ تىزگىنىڭنەن ايىرىلماي جۇرەر مە ەم. قايعىعا ورتاقسىڭ. ءبارىن دە بولە- جارا كورەمىز.
سوندا بايگەتورى باسىن كوتەرىپ الار ەدى. الار ەدى دە، انە- ە- ءبىر قيىرلارعا كوز تاستار ەدى. كوز تاستاپ تۇرىپ: «تارىققان، جابىققان كۇندەرىمىز دە ارتتا قالار. سوندا قيقۋلاپ كوكپارعا دا بارارمىز»، - دەيتىن. ءۇنسىز ايتاتىن، بار بولمىسىمەن ايتار ەدى.
ءوستىپ ەكەۋى اۋىلدان ۇزاپ كەتە بەرەتىن.
ول كەزدە شالدىڭ تاعى ءبىر ءپىرى - ساپاربەكتىڭ قارادومالاقتارى ەدى. ولار دا ىلعي «اتالاپ» ەلپىلدەپ تۇرۋشى ەدى، بالا كوڭىلى دە بىردەڭەنى سەزە مە، اپپاققىزدىڭ قازاسىنان كەيىن ءتىپتى شالدى كورسە، ايىرىلمايتىن بولعان.
- اتا، بۇرىنعىداي نەگە كۇلمەيسىز؟ كۇلشى ءبىر، - دەيتىن ۇلكەنى.
- ءتايت ءارى. مەن نەمەنە، سوندا ماسقاراپاز بولىپپىن با، - دەيتىن شال. دەيتىن دە، ونى كوتەرىپ الىپ، ۇزا- اق ايمالاۋشى ەدى. سوسىن: «دۇنيە- اي، سەنىڭ جىگىت بولعانىڭدى كورەر مە ەكەم»، - دەيدى كۇرسىنىپ.
- كورەسىڭ!
- سوعان جازسىن دە.
- اتا، ءبىز شە، - دەيتىن كىشكەنتايلار قوسارلانا.
- سەندەردەن دە اينالدىم. مىڭ مارتەبە اينالدىم!
شال جۇرەلەپ وتىرا قالىپ، ۇشەۋىن دە قۇشاقتاي الۋشى ەدى.
***
ءسويتىپ ۇزىن- ىرعالى كۇندەر ءتىزىلىپ ءوتىپ جاتقان.
***
ءبىر كۇنى شال كوپتەن يىعىنا ىلمەگەن تۇيە ءجۇن شەكپەنىن كيىپ، ەشكىمگە سىر اشپاستان بايگەتورىعا سۋىت قونعان. تەك اتتانىپ بارا جاتىپ ساپاربەككە ايتقانى: بەلتوراڭعىداعى اپپاققىزدىڭ توركىنىنە سوعادى. ەكى- ءۇش كۇن ايالدار، ءبىر ەسەپتەن كىدىرىپ قالۋى دا كادىك.
سودان ءبىر اپتا وتكەن سوڭ نايزاباي «قاراقايعا» ەكەۋ بوپ قايتقان. كەلە سالا ۇركەردەي اۋىلدىڭ ۇلكەندەرىن جيىپ، باتا سۇراعان.
سۇقتانا قاراعاندارعا شالدىڭ ايتقانى:
- كارى قويدىڭ جاسىنداي قالعان عۇمىرىمدى جالعىز كەشۋگە جۇرەگىم داۋالامادى. قازاقتىڭ ەرىككەنى قاتىن الۋشى ەدى، مەنىكى ەرىككەندىك ەمەس، تارىققاندىق.
- وسى وتىرعان بىرەۋمىزگە ءلام دەمەي كەتكەنىڭ بولماسا، نيەتىڭدى قۇپ العاننان باسقا نە ايتامىز، - دەگەن ۇلكەندەردىڭ شي بارقىت شاپان كيگەنى.
- ء»ۇمىتسىز - شايتان» دەگەن، كىم بىلەدى، يگىلىكتىڭ ەرتە- كەشى جوق، - دەدى ەكىنشىسى قالپاعىن قولىنا الىپ.
- ءاي، نايزاباي، بۇ قاي جەلىككەنىڭ؟ اپپاققىزدىڭ جىلىن بەرىپ بولعاسىن- اق نيەت قىلساڭ قايتەدى. ەستىگەن جۇرت ك.. .ن اشىپ كۇلمەي مە، - دەگەن پەرنە. ىلعي ەكەۋى ءوستىپ شەكىسىپ قالا بەرەتىن (شەكىسىپ قالا بەرەتىندەيى دە بار، باياعىدا پەرنە كولحوزدان قاشقاقتاعاندا شالدىڭ تىزەسى باتقان) . بۇگىن دە تۇلەن ءتۇرتىپ وتىرسا كەرەك، ويتكەنى بولار ءىس بولعاسىن، قياستاندىڭ نە، قياستانبادىڭ نە.
جايشىلىقتا بولسا، نايزاباي ونى سىباپ- اق جىبەرەر ەدى. اپپاققىزدىڭ ارۋاعىن قوزعاعانى قانشا جانىنا باتسا دا:
- قيسىق سويلەمەسەڭ قىبىڭ قانبايدى- اۋ، - دەگەن دە قويعان.
- ءجونىن ايتساق تا جاقپايمىز بۇعان، - دەدى پەرنە. - ارۋاق اتتاعان وڭبايدى دەۋشى ەدى بۇرىنعىلار. مىنا پيعىلىڭمەن وڭباسسىڭ.
- شىق ۇيدەن نالەتى، - دەگەن نايزاباي كۇيىپ كەتىپ. شالدىڭ قۇلاعى شىڭىلداپ، ءدىر- ءدىر قاقتى. - شىعاسىڭ با، جوق پا!
ۇيدەگىلەر تىم- تىرىس. ءبارى دە نايزابايعا باسۋ ايتۋدىڭ بەكەرشىلىك ەكەنىن بىلەدى. ءبىر جاعى پەرنەگە دە قوي دەي المايدى. جالعاندا ونىڭ ءتىلى اشى، ۋداي عىپ بىردەڭەنى ايتا سالسا، شال جاعالاسا كەتۋدەن تايىنبايدى.
الدارىنداعى كەسەگە دە ەشكىم قول سوزبادى. شەتىنەن سىرەسىپ قاتتى دا قالدى.
ورازبيكە دە قۇپ- قۋ بوپ كەتكەن.
شال وتىردى- وتىردى دا:
- بۇل نالەتىنى قويىڭدار. ءوستىپ جۇرتتىڭ شىرقىن بۇزباسا، كوڭىلى كونشىمەيدى، - دەدى.
شالدىڭ جىبىگەنىن سەزگەسىن يىقتارىنان ءزىل- باتپان جۇك تۇسكەندەي ءبارى جەڭىلەيىپ قالىپ ەدى. تەك پەرنە:
- مەنى مۇقاتقانىڭ - جەتىسكەنىڭ عوي، - دەدى.
- سەنى مۇقاتۋعا جاراساق، اتىمىزدىڭ وزعانى دا، - دەگەن نايزاباي جادىراي ءتۇسىپ.
ورازبيكە كەسەلەردى قايتادان ءسۇرتىپ، جاڭالاپ شاي قۇيا باستادى. ەسىك جاقتا وتىرعان ساپاربەك:
- ەتتىڭ قامىرىن سالا بەر، - دەدى قاتتىراق داۋىستاپ. سىرتتا جۇرگەن جۇماگۇلگە ايتسا كەرەك. سول- اق ەكەن، بۋى بۇرقىراعان ءبىر كەرسەن ەتتى كوتەرىپ، جۇماگۇل دە كىرىپ كەلگەن.
- تەزدەتىپ قامىرىن سالا بەر، - دەدى ساپاربەك تاعى دا. ەت كەلگەسىن شاي جايىنا قالدى. وتىرعاندار قولدارىن جۋىپ، شاپپالارىن ءسۇرتىپ بولعاسىن، داستارقان قايتا جايىلدى. سو كەزدە شال:
- جاس ارامىزدىڭ جەر مەن كوكتەي ەكەنى بارىڭە ايان. ورازبيكە، مىنە، پالەن دەمەي ريزاشىلىعىمەن كەلىپ وتىر، - دەپ ءبىر قايىرىپ تاستاعان. سوسىن: - و باستا قۇداي قوسقان قوساعى اتتان جىعىلىپ، مەرت بولعان ەكەن. وعان دا ەكى جىل بوپ قالدى. ءوزى ءبىزدىڭ مارقۇم كەمپىردىڭ جاقىن ءسىڭلىسى. بولار ءىس بولدى، ەندى «مۇنىڭ ءجونى قالاي» دەۋدىڭ رەتى جوق، - دەگەن. سوسىن: - قازاقتىڭ جاس قاتىن العانى جالعىز مەن بە ەكەم، شۇكىر، جەرگە قاراپ وتىرعانىم جوق، - دەگەن.
- شىراعىم، - دەدى ورازبيكەگە قاراپ توردەگى شي بارقىت شاپان كيگەن شال، - قارا شاڭىراققا كەلگەن ەكەنسىڭ، الدىڭنان جارىلقاسىن. بۇل ەكى ۇيدەگى اعايىندى ەكەۋى وسى كۇنگە شەيىن بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جاندار ەمەس. بىردە باسشى بولساڭ، بىردە كىشىك بولارسىڭ. ابىسىن تاتۋدا - اعايىن دوس، وزىڭنەن ارتىلاتىن بيلىك جوق.
سونىمەن ءسوز بىتكەن.
***
كوپ ۇزاماي- اق ۇمىت بولىپ بارا جاتقان شىم- شىم تىرلىگىنە شالدىڭ قۇمبىل كىرىسىپ كەتكەنىن اۋىل- ايماق بايقاماي دا قالعان ەدى.
دۇنيە- اي دەسەيشى، ەندى، مىنە، سول ورازبيكە تولعاق ۇستىندە جاتىر.
شال ەلپەكتەمەي قايتسىن.
ورازبيكەنىڭ كوزىندەگى كىربىڭدى كەشە- اق بايقاعان- تىن. ءجۇزى بۇرىنعىدان دا بوزعىلت تارتىپ، تاناۋى قۋسىرىلىپ، قاباق شىتا بەرگەنىن شال سوعان جورىعان. دەگەنمەن كەشكە دەيىن باتىپ ەشتەڭە سۇراماعان. تەك كەشكىلىكتە بارىپ:
- قالايسىڭ؟ - دەگەن شىداي الماعان سوڭ.
سول «قالايسىڭدى» كۇتىپ وتىرعانداي ەكەن:
- قايدام، ءساتى جەتتى بىلەم، - دەگەن ورازبيكە.
- اپىراي، ءا! - نەگە ەكەنىن، شال شەكپەنىن شەشىپ، جۇكتىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ جىبەردى. لاقتىرىپ جىبەرىپ: «باسە، - دەدى. - مەن دە سوعان جورىپ وتىر ەم.
- امان- ەسەن اياقتانىپ كەتسەم، - دەدى ورازبيكە كۇرسىنىپ. شال قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەدى. عۇمىرىندا مۇنداي جاعداياتتى كەشپەگەن. كەشەگە دەيىن كەشەم دەپ تە ويلاماعان. كەشەم دەپ ءقايتسىن، كۇدەر ءۇزىپ قويعانى دا قاشان. تەك وسى ورازبيكەمەن وتانداسقالى بەرى ءبىر بۋالدىر ءۇمىت تۇرتپەكتەي بەرەتىن. ءسويتىپ جۇرگەندە.. . ەندى، مىنە، ۋھىلەپ وتىر.
- كەمپىر- سەمپىر شاقىرسام قايتەدى؟ - دەگەن ول جاقاۋراتا. ورازبيكە وعان كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قاراپ، كۇلىمسىرەگەندەي بولدى.
- ءوزىڭىزدىڭ جۇگىرگەنىڭىز ۇيات- تاعى.
ول ۇشىپ تۇرىپ، شەكپەنىن قايتا كيىپ الدى. كيىپ الدى دا:
- جۇماگۇل دە ءبىر مەزگىل حابار السا قايتەدى، - دەدى. - كەش باتسا، ۇيىنەن اتتاپ باسپايدى.
- وتاعاسى- اۋ، ايەل اتاۋلىنىڭ وتتىڭ باسىنداعى تىرشىلىگى تاۋسىلاتىن با ەدى. ءوزى كولحوزدىڭ جۇمىسىنان قاجىپ قايتادى، - دەگەن ورازبيكە.
- ساپاربەكتە ەس جوق. ءبىر مەزگىل ايتسا بولماي ما، - دەپ شال تاقىمداي ءتۇستى. ىلە ەسىك جاقتا ءىلۋلى تۇرعان قامشىعا كوزى ءتۇسىپ: «بايگەتورى دا بۇگىن اسىرە ەلەڭدەپ، تىنىش تاپپاعان ەدى، وي، جارىقتىق- اي»، - دەپ ناساتتانعانسىدى.
ورازبيكە شاپانىن جامىلىپ، ىرگەگە قيسايا كەتتى. ويتكەنى الگى ءبىر نوباي باسەڭسىگەندەي ەدى.
- ءقازىر قولدان كەلسە، كوز ءىلىندىرىپ العانىڭ قالاي، - دەدى شال.
مىنا ءسوز ورازبيكەنىڭ ارقاسىنان سيپاعانداي ەدى. «شۇكىرشىلىك»، - دەدى ىشتەي ىسىنىپ.
مانالى بەرى قاراڭعى ۇيدە وتىرعاندارىن جاڭا اڭعارعانداي، شال اپىل- عۇپىل شام جاقتى. ورازبيكە وندىق شيشانى مولدىرەتىپ ءسۇرتىپ قويعان ەكەن. ءۇيدىڭ ءىشى قىزعىلتتاۋ ساۋلەگە كەنەلدى دە قالدى.
- ءباتشاعار، بۇل وندىق شام جاننىڭ راقاتى ەكەن عوي، - دەپ ناساتتاندى. سوسىن: - ورازبيكە، ۇيىقتاپ قالدىڭ با، - دەدى.
- قايداعى ۇيقى، ايتەۋىر ول- پۇل تىنشىعان سياقتىمىن.
- مىنا شامى قۇرعىردى جاقپاي- اق قويايىن دەسەم.. .
- نەگە، ءجۇدا، جاقسى بولدى. قاراڭعى ءۇي كوڭىلگە كىربىڭ تۇسىرەدى ەكەن، - دەدى ورازبيكە. بيپازداپ ايتتى. توسىن ەركەلىك تانىتقانداي.
ەمەۋرىننىڭ سياپاتىن جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ العان شال:
- بىردەڭەنى سەزگەن ەكەم- اۋ، - دەگەن. اتتەسى- اي، ورازبيكەمەن وتاسقالى بەرى ناسىبايدى قويىپ كەتكەنىنە وكىندى. «شىركىن- اي، بۇيرا- بۇيرا بوپ شيراتىلعان قارا قوشقىل
زىمياندى الاقانعا تولتىرىپ اپ، ءتىلدىڭ استىنا تاستاپ جىبەرسەڭ، لەزدە كوزدىڭ الدى بۋسانىپ جۇرە بەرەر ەدى- اۋ»، - دەپ ىشتەي تامسانعان.
ءبىر كەزدە قيسايا كەتىپ ەدى، ۇيقى بالاسى جولاماي قويدى. ءارى دوڭبەكشىدى، بەرى دوڭبەكشىدى، اقىرى بولماعان سوڭ اياق ماشينانى قۇرىپ جىبەرىپ، تۇنىمەن ءىس تىككەن. سونداعىسىنىڭ ءبارى ەر بالانىڭ كيىمدەرى. شي بارقىتتان شالبار، اق سۇرىپتان كويلەك، دامبال تىكتى.. .
اسىرەسە پەرنە سياقتىلار: «ەركەك كىندىكتىڭ ەڭسەسىن تۇسىرەتىن تىرلىك»، - دەپ جاتا قاپ قياستاناتىن وسى ءبىر كاسىپكە قۇلاعالى بەرى ءدال بۇگىنگىدەي قيۋلاستىرىپ، قىبىن تاۋىپ، ءسىرا، ءىس تىكپەگەن شىعار- اۋ!
الگىبىر نوباي مازاسىن الىپ، ءالسىن- ءالسىن ويانا بەرگەن ورازبيكە اياق ماشينانىڭ تىقىلداعان ينەسىنە ۇڭىلە بۇكشيىپ وتىرعان شالعا: «ءتۇن ىشىندە نە تىگىپ جاتىرسىڭ؟»، - دەمەكشى بوپ تالاي وقتالدى. قانشا وقتالسا دا، باتا المادى. اقىرى ورتاعا قاراي وڭتايلانا بەرىپ ەدى، توردەگى جاستىقتىڭ ۇستىندە جاتقان قۇيتاقانداي شي بارقىت شالبارعا كوزى ءتۇسىپ، اڭتارىلدى دا قالدى. بىردەڭە دەۋگە ءۇنى شىقپايتىنداي، كىرپىگىنە ىستىق تامشى ءۇيىرىلدى. سوسىن ىشتەي: «جارىقتىعىم- اي»، - دەگەن. سوسىن: «مىڭ دا ءبىر شۇكىرشىلىك»، - دەدى. سوسىن: «مۇنى كورسەتكەنىڭە دە مىڭ دا ءبىر شۇكىرشىلىك»، - دەدى تاعى دا. و كەزدە الگى نوباي دا تىيىلا قالعانداي ەدى، شارشاپ كەپ جۇمساق توسەككە قۇلاي كەتكەندەي تۇلا بويى بالبىراپ، بۇرىن- سوڭدى سەزىنگەن جۇمباق ءبىر كۇيگە تاپ بولعان سياقتى. الدەنەگە ءىشى- باۋىرى ەلجىرەپ، شىم- شىمداپ الىپ بارادى. ومىراۋى بۇلك- بۇلك ەتە مە، قالاي؟ ! الدە بولار- بولماس سىزداعانى ما ەكەن؟ ايتەۋىر، نەدە بولسا، جۇرەك قۇرعىردى شىمىرلاتاتىن ماقپالداي الاقانىنىڭ جاناپ وتكەنى سياقتى قۇپيا سەزىمگە بولەنگەنى انىق ەدى.
سول- اق ەكەن، شالدان كوز ايىرماي ۇزاق جاتتى.. .
***
...ول بايگەتورىنى جەتەكتەگەن بويى قىردان اسىپ كەتتى.
وقتاۋ قولدان وتكەن استاۋ سياقتى تەرەڭ سايعا تۇسكەن سوڭ شىلبىردى بوس ۇستاپ، ءارلى- بەرلى جۇرگەن دە قويعان. ءارلى- بەرلى جۇرگەندە ارعى- بەرگى بىردەڭەلەر ويعا تۇسكەنىمەن، ونىڭ ءبارىن ۇيدە قالعان ورازبيكەنىڭ ءۋھىلى لەزدە ۇمىتتىرىپ جىبەردى. «قايتەر ەكەن»، - دەپ قوبالجيدى. سوسىن: «باتپانداي ۇلدى توپ ەتكىزسە، جۇرەگىم جارىلىپ كەتەر مە ەدى»، - دەيدى. كەنەت شالدىڭ قۇلاعىنا شاقالاقتىڭ ىڭگالاعان داۋىسى كەلگەندەي ەلەڭ ەتە قالدى. تۇرا قاپ تىڭ تىڭداپ ەدى، ەركىنسىگەن تاڭعى سامالدىڭ ءۋىلى ەكەن. «قۇلاعى قۇرعىرعا نە بولعان»، - دەپ قۇرعاق كەيىدى.
كوڭىل شىركىندە توقتاۋ بار ما. كەيدە ءومىر بويى قول جەتپەس ارمانداي بولعان سول كىشكەنتاي ءدال ءقازىر اتتىڭ جالىنا جارماسىپ وتىرعانداي، جەتەگىندەگى بايگەتورىعا ءالسىن- ءالسىن بۇرىلىپ قاراپ قويادى. بايگەتورى دا باسىن كەكشيتىپ، يەسىنە تەسىلە كوز تىگەر ەدى. ء»اي، جانۋار، سەن دە بىردەڭەنى سەزەسىڭ- اۋ، وسى»، - دەيدى. «قارا دا تۇر، بۇگىن شالدى تانىماي قالۋىڭ دا كادىك».
كەڭكىلدەپ كەپ كۇلەدى. سوسىن ءشايى كورپەنىڭ تىگىسىندەي يرەلەڭدەپ كەتە بەرەتىن ۇزىن سايدىڭ ارعى باسىنا كوز تىگەدى. كوز تىگىپ تۇرىپ: «ءاي، نايزاباي، نايزاباي، استە بۇل عۇمىرىڭدا كورگەن ازابىڭ كوپ ەدى. ەندى قارتايعاندا باسىڭا باق- داۋلەت قونعان ەكەن، وعان دا شۇكىرشىلىك. تەك، ۇزاعىنان سۇيىندىرگەي...» - دەگەن.
سول- اق ەكەن، اياق استىنان دەگبىرسىزدەنە باستادى. «ۇندەمەيتىندەرى نەسى»، - دەيدى. شىلبىردى تارتىڭقىراپ، توبە باسىنا شىقتى. شىققان بويى ۋىق بەلدەۋلەرى كونەتوز تۋىرلىقتىڭ سىرتىنا تەپكەن قاراشا ءۇي كوز الدىنا كەپ تۇرا قالعان. تۇندىكتەن سىزدىقتاپ قانا ءتۇتىن شىققانى بولماسا، ابىر- سابىر ەشتەڭە بىلىنبەيدى. «بۇ نە بولدى»، - دەپ بايگەتورىعا قارادى. بايگەتورى نە دەسىن، ءامىر كۇتكەندەي باسىن كەكشيتە شيىرشىق اتادى. «سەنەن جاسىراتىن نە سىر بار، باتىرىم. كوڭىل شىركىن كارى كەۋدەنى بۇيىم قۇرلى كورەتىن ەمەس، ءار قيىرعا ءبىر شاپقىلاپ، دەگبىردى الىپ بولدى»، - دەيدى.
ول ءسات شالقان دالانى اق مۇنارعا قۇنداقتاپ، كۇن شىعىپ كەلە جاتقان. كەلە- كەلە كوز جەتەر قيىردىڭ ءبارى نارتتاي نۇرعا بولەندى. جەر بەتىنە شاشىراي توگىلگەن مىڭ- سان ساۋلە ەندى عانا كوزىن اشا باستاعان ءار كوك قىلتاناققا ءبىر سۇيكەنىپ، قوناقتايتىن تۇعىر تابا الماي، سەكەڭدەپ جۇرگەن سياقتى. كۇن نۇرى قىتىقتاعانداي، قىر بىتكەن اۋناقشىپ جاتىر.
كۇن كوتەرىلگەن سايىن سىردىڭ جاعاسىنداعى قالىڭ نۋ دا جاقىنداپ كەلەدى. ىرگەدەگى داريانى كورمەگەنىنە دە كوپ بولعان ەكەن- اۋ. داريانىڭ بويىنا قاۋىن ەگۋ كەرەكتىگىن ويلادى. سودان بۇگىنگى جيىلىس جايى ەسىنە ءتۇستى. باستىققا: «اياعىڭنىڭ استىنداعىدان باسقانى كورگىڭ كەلمەيدى»، - دەمەك بولعانىن ويلاپ، تىكسىنىپ قالدى. «وتپەس بالتامەن اعاش جونىعانداي، قاتتى ايتىپ، جۇرتتىڭ شىرقىن بۇزعانشا، جايىمەن عانا جەتكىزسەم، مەنى بىرەۋ داتتاي ما؟ پەرنەنىڭ ءزارازاپتىلىعى دا وسى قۇيتاقانداي اۋىلعا جەتىپ جاتقان جوق پا؟ !»
ارتىنشا ءبۇيتىپ بوساڭسىعانىن تەرىس كورگەن. سو پەرنە سياقتىلاردىڭ: «قاتىنى جاس، قارنى توق، باسقانىڭ ويبايىن ءقايتسىن، بايگەتورىنى باپتاپ مىنسە بولدى-داعى» دەمەسىنە كىم كەپىل، - دەپ قوڭىلتاقسىدى.
ءارى- بەرىدەن كەيىن: «وسى اۋىلدىڭ كارى- قۇرتاڭىن جيىپ، ءوزىم باس بولماسام ول ءىس، ءسىرا، ءبىتۋشى مە ەدى»، - دەگەن. نىقتاپ ايتتى.
سول مەزەت ءۇي جاقتان ۇشىپ كەلە جاتقان ساپاربەكتىڭ ۇلكەن بالاسىن كوردى. شالدىڭ جۇرەگى لىقسىپ، اۋزىنا كەپ قالعانداي بولدى. بالاعا قارسى جۇگىرمەكشى ەدى، بۋىن- بۋىنى قالتىراپ، اتتاپ باسا المادى. قولىن ەربەڭدەتىپ كەلە جاتقان قارادومالاققا «ايتسايشى، نە بولدى» دەمەكشى ەدى، تاماعىنا تاس كەپتەلىپ قالعانداي، ءۇنى شىقپادى. بار بىلەتىنى - شىلبىردىڭ ۇشىن قىسا تۇسكەن. بالا جاقىنداي بەرە:
- اتا، ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى!
جاڭا عانا قىسىپ ۇستاپ تۇرعان بايگەتورىنىڭ شىلبىرىن بوس تاستاي بەرگەن شال ءالى قۇرىعانداي جۇرەلەپ وتىرا كەتتى. كەڭ دامبالىن ءتۇرىپ العان قارادومالاق جەتە بەرە:
- اتا، ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى! اپام ۇل تۋدى! - دەپ شالدىڭ قۇشاعىنا قويىپ كەتتى. سوسىن: - بوپەنىڭ ىڭگالاعانىن مەن دە ەستىدىم، - دەدى. سوسىن: - سەنبەسەڭ، ءجۇر، كانە، - دەدى.
شال سول وتىرعاننان ءلام دەمەستەن كوپ وتىردى. بالانى دا بوساتقان جوق. كارى كەۋدە كۇمبىر قاعىپ، جۇرەك شىركىن ورەكپىپ كەتتى. الپىستىڭ تورتەۋىنە شىققانىن ۇمىتقان سياقتى. جيىرما بەستەگى جىگىتتەي ۇستىندەگى سۋ جاڭا تۇيە ءجۇن شەكپەنگە زورعا سىيىپ وتىر.
قاپەلىمدە كوڭىلى بوساپ كەتكەنى. كوزىنە جاس الۋ دەگەندى بىلمەيتىن كىدى مىنەزدى شادىر شال ارعى جاقتان لىقسىپ كەپ قالعان ىستىق تامشىلاردى جاسىرا المادى.
الدەن ۋاقىتتان سوڭ: «ۋھ»، - دەدى. ارتىنشا: - شىن ايت، بالام، - دەپ تاعى اۋىر كۇرسىندى. - اتاڭدى قيناما. شىن ايت!
- وتىرىك دەسەڭ، جۇرسەيشى! - دەيدى قارادومالاق ونىڭ جەڭىنەن تارتقىلاپ.
ول تاعى دا ءۇنسىز قالعان. ۇزاق وتىردى. بالانى دا بوساتقان جوق.
الدەن ۋاقىتتان كەيىن:
- الا عوي، بالام. قالاعانىڭدى الا عوي، - دەدى دە، شىلبىردى تارتىپ قالدى. بايگەتورى توسىننان ءدۇر سىلكىنىپ، شالدى «تۇر- تۇرلاعانداي» وقىرانىپ قويدى.
نايزابايدىڭ كوزىنەن ەكى- ءۇش تامشىنىڭ تاعى ىتقىپ كەتكەنىن كورگەن بالا كەنەت شەگىنشەكتەي بەرگەن. ورنىنان اتىپ تۇرعان شال:
- توقتا، - دەدى.
- نە، اتا؟
- كوكەڭە ايت، الگى توقتىنى سويا بەرسىن.
- ماقۇل، - دەپ بالا جۇگىرىپ بارا جاتىر ەدى.
- سەنى جىن قۋدى ما، توقتا، - دەدى شال. - انەبىر سەركەدەن دە كوز جازىپ قالماسىن. بايلاي سالسا دا قاعىندى المايدى ونى. سوسىن جۇماگۇلگە ايت، باۋىرساقتى مول عىپ ءپىسىرسىن. اياناتىن نە بار. اياناتىن نە بار.. .
- ماقۇل، - دەپ بالا ويعا قاراي ۇشا جونەلگەن.
- توقتا، - دەپ شال تاعى ايقاي سالدى. - بەرى كەل.
بالا قالت تۇرا قالدى.
- انەۋكۇنگى جارتى قاپ ورىك- مەيىز جۇكاياقتىڭ استىندا جاتقان. ۇمىتپاسىن، - دەدى.
قارادومالاق قايتىپ بۇرىلعان جوق جۇگىردى دە كەتتى. «ءباتشاعاردىڭ قۋانۋىن»، - دەدى ناساتتانعان ول قۇيىن بوپ بارا جاتقان بالانىڭ ىزىنەن كوز الماي تۇرىپ: «بۇلاردىڭ كوڭىلى دە ءبىر، جاۋىننىڭ سۋى دا ءبىر».
شال بايگەتورىنى جەتەكتەپ قايتادان سايعا ءتۇستى. كۇن كوزى قارسى بەتكەيدى لەزدە يەمدەنىپ العان ەكەن. جەر بەتىن ەندى- ەندى تىستاي باستاعان كوك قىلتاناق بىتكەن ماي جاققانداي جىلت- جىلت ەتەدى. سايدىڭ تابانىنداعى جالعىز اياق سۇرلەۋ قازىعىن سۋىرىپ كەتكەن اتتىڭ سوڭىنان سۇيرەتىلگەن الا شىلبىرعا ۇقسايدى. شال سۇرلەۋگە تەسىلە قارادى. تەسىلە قارايتىندايى دا بار - باياعىدا اپپاققىزدى قويىپ كەلگەن كۇنى ابىر- سابىر باسىلىپ، ەل اياعى سايابىرلاعاننان كەيىن ءتۇن ورتاسى اۋا وسى سوقپاقپەن سايدى ورلەي جۇرە بەرگەن، جۇرە بەرگەن. سوندا سوڭىنان ەكى ەلى قالماي ەتەككە جارماسقان اۋىر ويلاردىڭ ۇشتىعىنا جەتە الماي، قابىرعاسى قايىسا تارىققانى ءالى ەسىندە. «ايدالادا قالدىم- اۋ، ەندىگى كۇنىم نە بولار»، - دەپ تورىققان جوق- تىن، ارينە، جالعىزدىعىنا نالىعان. جالعىزدىعى جانىنا قاتتى باتقان.
دۇنيە دەسەيشى، الما- كەزەكسىڭ- اۋ! مىنە، وشكەنى جاندى. ارتىنان تۇياق ەردى. ءومىر شىركىننىڭ پۇلعا ساتىپ الا المايتىن قىمباتتىعىن عۇمىرىندا وسىمەن ەكىنشى رەت سەزىندى. ءبىرىنشىسى - وزىندەي جاقىبايلارعا تەڭدىك ءتيىپ، ەل قاتارىنا قوسىلعانى ەدى. دۇنيە- اي، دەسەيشى!
شال بايگەتورىعا قارعىپ ءمىندى، قارعىپ ءمىندى دە سايدى ورلەپ شوقىتا جونەلدى. ماستەكتىڭ بويىنا ءمىن سانايتىن جۇيرىك لىپىپ بارادى. كەلە- كەلە ءتىپتى تابانى قىزىپ، اۋىزدىقتى تارتا بەرگەن سوڭ بايگەتورىنىڭ باسىن بوس قويا بەردى. ويپىر- وي- و- ي، زۋلاپ ءبىر كەتتى دەڭىز. الدىنان داۋىل سوققانداي. ىلگەرى قاراتپايدى. لەزدە قوس جاناردان جاس پارلادى. ابايسىزدا ۇشىپ كەتكەن قالپاعىنا دا قاراعان جوق، ءالى قۇيعىتىپ بارادى. قۇيعىتىپ بارا جاتىپ: «الپىس تورتىندە ارتىڭنان تۇياق ەرسە، كوڭىل شىركىن قۇستاي ۇشادى ەكەن- اۋ»، - دەيدى. «ۇزاعىنان سۇيىندىرگەي».
اسپاننىڭ ءموپ- ءمولدىرىن- اي! كۇن توبەگە تىرمىسىپ كەلەدى. مىنا جالپاق دۇنيە بار ۋايىم- قايعىنى، ءتىپتى جەڭىل كۇرسىنىسىن دە مۇلدەم ۇمىتقانداي كوك كۇمبەزىنەن مارجانداي توگىلگەن ساۋلەگە اۋزىن اشىپ قاراپ قالعان سياقتى. بايگەتورىنىڭ دا ءبۇيىرى قىزعان ءتارىزدى. اياق تاستاسىنىڭ ادەمىسىن- اي جانۋاردىڭ. «بۇ دا بولسا ماڭدايعا بىتكەن باق شىعار»، - دەيدى شال. الاپات قۋانىش ونى جۇيرىكتىڭ ۇستىنەن جۇلىپ العانداي. ەشتەڭەگە قارايتىن ەمەس، سايدى ورلەپ قۇيعىتىپ بارادى. «اينالايىن، بايگەتورى، ايانباشى. ەكەۋمىز ءبىر شەر تارقاتايىق»، - دەيدى.
ول قايتا ورالعاندا توبەنىڭ باسىندا اڭ- تاڭ بوپ تۇرعان ماناعى قارادومالاقتى كوردى.
- بالام، تاتتىگە قارق بوپ قاپسىڭ عوي، - دەدى شال ونىڭ تومپايعان قالتاسىنا ءبىر قاراپ قويىپ.
- اپام بەردى.
- ءيا، نەعىپ تۇرسىڭ؟
- كوكەم شايعا شاقىرىپ جاتىر.
- سوسىن نە دەيدى ءوزى؟
- «ۇيىنەن قاشىپ كەتكەنى نەسى» دەيدى.
- قاراشى، ءوزىن، - دەپ ول بالاعا جاقىن كەلدى دە:
- بوپەنى كوردىڭ بە؟ - دەدى.
- قايدان. ەسىكتەن سىعالاي بەرىپ ەم، پەرنە اتامنىڭ ۇيىندەگى سارى اجەم قۋىپ شىقتى.
- نەگە قۋاسىڭ دەمەيمىسىڭ؟
- سابايتىن ءتۇرى بار.
- ابدەن قاھارىنا مىنگەن ەكەن دە.
- اجەمنىڭ اشۋى جاما- ان، - دەدى بالا ۇرتىن تومپايتىپ، - جۇرسەيشى، كوكەم كۇتىپ قالاتىن بولدى عوي.
- ءوي، كۇشىك، كۇتسە نەعۋشى ەدى، - دەدى شال. - بارامىز دا.
بالا كۇلىپ جىبەردى.
- مىنا جامان نەمە قايتەدى- ەي!
سالدەن كەيىن اياڭداي باسىپ، ساپاربەكتىڭ ۇيىنە كەلدى.
- كوكە، قۇتتى بولسىن، - دەدى ساپاربەك جىميىپ.
- جامان نەمە كورىنەدى عوي، - دەپ ول تورگە وتە بەردى.
- اۋزىڭىزدان ءتۇسىپ قالعانداي دەيدى جۇماگۇل.
- ءباتشاعار، ماعان تارتسا قور بولماس، - دەدى شال. - جۇماگۇل دە جەتكىزگەن ەكەن.
- بايعۇس ءجۇدا قۋانىپ ءجۇر.
- قۋانباعاندا ءقايتسىن.
ساپاربەك اعاسىنا جالتاق- جالتاق قاراي بەرەدى. قانشا جالتاقتاسا دا كارى كوڭىلدىڭ قاي قۇزاردا جۇرگەنىن اڭعارۋ قيىن ەدى. ءبىر بىلەتىنى - شالدىڭ ءبۇيتىپ تولقىعانىن كورگەنى وسى. جايشىلىقتا بولسا: «شادىر مىنەزدىڭ كارىنە ءىلىنىپ قالارمىن»، - دەپ ارتىق- اۋىس ەشتەڭە ايتپاس ەدى. ال ءدال قازىر ۇستىنەن اتان تۇيە وتسە دە مىڭق ەتپەيتىن سەكىلدى. سونى سەزگەن ول:
- باياعىدا- اق، اپپاققىز جەڭەشەم ريزاشىلىعىن بەرگەندە- اق، قامدانۋ كەرەك ەكەن دە. وسى كۇنى ەر جەتىپ قالاتىن ەدى، - دەگەن.
- نە شاتىپ تۇرسىڭ، - دەدى شال. - اپپاققىزدىڭ ارۋاعىن قوزعاما. وسىنىڭ ءبارى سونىڭ تىلەۋى.
- كوكەم وستەدى ەندى، - دەپ ساپاربەك قايمىعىپ قالدى. سوندا دا شالدىڭ ءۋاجى ەكى ۇشتى كورىنگەن. ەكى ۇشتى كورىنگەسىن:
- يگىلىكتىڭ ەرتە- كەشى جوق، - دەي سالدى.
- مىناۋ مەنى ابدەن ءيتىرقىلجاڭعا سالدى- اۋ. الگى شايىڭدى اكەلشى.
سول- اق ەكەن، سىرتتان جورتا قاقىرىنىپ: «نايزاباي قايدا؟» - دەگەن داۋىس شىقتى.
- پەرنەكەڭ كەلە جاتىر، - دەدى ساپاربەك.
ۇيگە سەلدىر ساقالى ۇشكىر يەگىنىڭ ۇشىنا ۇيلىعا قالعان قاتپا پەرنە كىرىپ كەلدى.
- سەنىڭ قارادومالاعىڭ ءسۇيىنشى سۇراپ بارىپتى. جۇرەگى جارىلىپ كەتەر مە ەكەن دەپ ەم، - دەدى ول. - جەر- كوكتە تۇرا الاتىن ەمەس.
- جوعارى شىق، - دەدى شال.
- ءماسىمنىڭ تابانى ءتۇسىپ قالدى، - دەدى پەرنە.
- ونىڭ جاراسى جەڭىل عوي، - دەدى شال جايباراقات.
- ءيا، جاس قاتىنىڭ ۇل تۋعان با؟ - دەدى پەرنە. - قۇداي قوس قولداپ بەرە ساپتى دا.
- قوس قولداپ بەردى مە، شىمشىلاپ بەردى مە، ايتەۋىر كوپسىنىپ وتىرعانىمىز جوق، - دەدى شال. قاتقىلداۋ عىپ ايتتى.
ساپاربەك قيپاقتاي باستادى. قيت ەتسە، ەكەۋىنىڭ دە تەرىس- قاباقتانىپ شىعا كەلەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. نەدە بولسا، الدىن الماقشى. سودان:
- پەرنەكە، ءوستىپ قۋانىپ جاتىرمىز، - دەگەن.
- كارىشوڭگە كوكەڭ ۇل تاپقىزىپ جاتسا، قۋانباي قايتەسىڭ.
- «يگىلىكتىڭ ەرتە- كەشى جوق» دەگەن وسى ەكەن، - دەدى ساپاربەك قىبىجىقتاپ. سول ەكى ورتادا شال پەرنەگە جالت قاراپ:
- تىلەۋىڭدى بەرگىر، ءبىر- ەكى اۋىز جىلى ءسوزىڭدى ايايمىسىڭ. - تۇرتپەكتەي بەرىپ نەعىلاسىڭ، - دەگەن.
اعاسىنىڭ كەنەت كىشىرەيە قالعانىنا ساپاربەك سۇمدىق ريزا بولدى. ريزا بولماي قايتەدى: «جونىمەن تارقاسا ەدى»، - دەپ قىلپىلداپ وتىرعان. سول ەكى ورتادا:
- سەنىڭ قاتىنىڭ قوشقارداي ۇل تاپتى دەپ تاسپىمىزدەن جاڭىلاتىن جايىمىز جوق، - دەدى پەرنە.
قولىنداعى بوس كەسەنى داستارقانعا تاستاي سالعان ساپاربەك ىشتەي: «ويپىراي، قايتەر ەكەن»، - دەي بەرگەنشە:
- سەن نەمەنەگە كىرپىدەي جيىرىلىپ وتىرسىڭ، - دەدى شال پەرنەنىڭ جاداعايىنىڭ ەتەگىنەن تارتىپ قالىپ. - تاڭ اتپاي سەنى كىم شاقىردى؟
- كوكە، قويىڭىزشى، - دەپ ساپاربەك شىر ەتە قالدى.
- اۋلەكىلەنبەي جايىڭا وتىر، - دەپ پەرنە دە شاپ ەتە ءتۇستى. - سەن سياقتى توبەنىڭ باسىنا شىعىپ كەلگەنىمىز جوق.
- توبەنىڭ باسىنا شىعا الماعان سوڭ قىلتيا بەرەسىڭ دە. توبەنىڭ باسىنا شىعۋ - نە تەڭىڭ؟
پەرنەنىڭ ۇرتى بۇلك ەتە قالدى. ۇشكىر يەگىنىڭ ۇشىنداعى سەلدىر ساقالى دا سەلكىلدەپ كەتكەندەي بولدى. باسىنان ءسوز اسىرمايتىن قيقار جانىنا جولاپ كەتسەڭ «بارق» ەتە قالاتىن كارى اتانداي قوقيلانىپ:
- «باي بولسا، باقىرىپ بولا ما» دەگەندەي ابدەن ماستانىپ ءبىتتىڭ. قۇدايىڭدى ۇمىتتىڭ، - دەدى. تىستەنىپ، ءار ءسوزىن قايىس بوپ قاتقان اعاشقا شەگە قاققانداي عىپ ايتتى.
شال قاتتى تىكسىنىپ قالعانداي ەدى. ءجۇزى قۇپ- قۋ بوپ كەتتى. قانشا قاعىسقانمەن قاتار وسكەن كارى شوڭگە مۇنداي يتتىككە بارادى دەپ ويلاماسا كەرەك. ءتىپتى قاپەرىندە جوق جاعدايات توتەننەن تيگەن شانشۋداي قادالىپ، وكپەسىن قىسىپ، ەزگىلەپ جاتقان سەكىلدى. ەندى بولماسا، بۇكتەپ- بۇكتەپ، سايعا لاقتىرىپ جىبەرەتىندەي.
العاشقىدا ءوستىپ ءجابىر قىسقانداي ەدى. ناقاقتان كۇيىپ كەتەتىندەي كورگەن.
ەندى كەلە- كەلە دۇلەي اشۋ بۋىپ الدى. قالش- قالش ەتكەن بويى:
- ءاي، نالەتى، «ماستانىپ ءبىتتىڭ» دەگەنىڭنىڭ توركىنى نە؟ - سونى ايتشى! - دەدى.
پەرنەنىڭ قياڭقىلىعىن دا اتان تۇيە تارتا المايدى ەكەن:
- بەلسەندى بولدىم دەپ، جۇرتتىڭ اۋزىنداعىنى جىرىپ الىپ جۇرگەنىڭدى كىم بىلمەيدى، - دەپ قويىپ قالعانى.
مىنا ءسوز شالدى قاق ماڭدايدان سالىپ جىبەرگەندەي بولدى. تاعى دا ءجابىر قىسقانداي:
- مىناۋ نە دەپ وتىر- ەي، - دەگەن.
- بەلسەندىنىڭ ءبارى سەندەي بولسا، جەتىسكەن ەكەنبىز. - پەرنە شاقشاسىن قاعىپ- قاعىپ جىبەرىپ، الاقانىن ناسىبايعا تولتىرىپ الدى دا، ءتىلىنىڭ استىنا تاستاي سالدى. شالدىڭ دەمىن ىشىنە تارتا تىنا قالعانىنا قاراپ: «ەندى نە دەر ەكەن»، - دەپ ادەيى جايباراقاتسىنعانى بولسا كەرەك.
ءبىر جانجالدىڭ ءتونىپ قالعانىن سەزگەن ساپاربەك داستارقاندى وزىنە قاراي تارتا بەرىپ ەدى، شال قولىنداعى ءداۋ كەسەمەن پەرنەنىڭ قاق ماڭدايىنان قويىپ- اق جىبەرگەنى. اۋىر كەسە وڭباي تيسە كەرەك، قان ساۋ ەتە قالدى.
- ولتىرە مە، مىنا اكەڭنىڭ.. . - پەرنە قوس قولىمەن شەكەسىن باسقان كۇيى ەڭكەيە بەرگەن.
داستارقاندى قان جۋىپ كەتتى.
- اجال ايداپ كەلگەن سەنى، - دەدى شال. - نالەتى، «باسقا پالە - تىلدەن» دەگەن، مىنە، وسى.
ساپاربەك سىرتقا جۇگىرىپ شىعىپ، ەسىك الدىندا جاتقان كيىزدەن ءبىر جاپىراق جۇلىپ الىپ، وتقا تاستاي سالدى.
- جازعان- اۋ، مۇنىڭ نە؟ - دەگەن جۇماگۇلگە:
- ءبىزدىڭ كوكەم دە قىزىق. قاراپ وتىرىپ پەرنەكەڭنىڭ باسىن جاردى. كيىز باسپاسا، قان تىيىلار ەمەس، - دەدى. ىلە «وزىنە دە سول كەرەك، ساۋاپ بولدى»، - دەپ نەگە ايتپادىم دەپ وكىندى. سوسىن: «كوكەمدەر كىسى- اق قوي. ءبىز سياقتى مايموڭكەلەۋدى بىلمەيدى»، - دەپ كۇپىندى.
- ۇيات بوپتى- اۋ، - دەپ جۇماگۇل ەرنىن ءبىر سىلپ ەتكىزدى...
- سەن قاتىن بايقادىڭ با، - دەپ ول جۇماگۇلگە جاقىنداي ءتۇستى. - كوكەم، ءجۇدا، جاسارىپ كەتىپتى. جەر- كوكتە تۇرا الاتىن ەمەس.
- ءقايتسىن ەندى، - دەپ جۇماگۇل قازاننىڭ قاقپاعىن اشىپ جىبەرىپ ەدى، جاس ەتتىڭ بۋى بۇرق ەتە قالدى.
- جارىقتىق- اي، - دەدى ساپاربەك.
باسىن تاڭىپ العان پەرنە تەرىس قاراپ جاتىپ قالدى.
- بۇل ەندى ءوستىپ جاتىپ الادى، - دەگەن شال.
- جاتپاعاندا قايتەم، نايزاباي تاياققا جىقتى دەپ كىمنەن ءسۇيىنشى سۇرايدى دەيسىڭ.
ەكى شالدىڭ لەزدە ماملەگە كەلە قالعانىنا اڭ- تاڭ بولعان ساپاربەك نە دەرىن بىلمەدى. سول- اق ەكەن:
- نايزەكە، - دەگەن داۋىس شىقتى سىرتتان.
- بۇلار كىم، دۇسىرلەتىپ كەپ قالعان؟ - دەگەنشە بولعان جوق، شال سىرتقا اتىپ شىقتى. وعان ىلەسە ساپاربەك تە شىققان.
اۋىلدىڭ بەس- التى جىگىتى ەكەن. اتقا قونىپ العان.
- ەگىستى بىتكەن توي ءسىزدىڭ تويىڭىزبەن قاتار كەلدى. كوكپار بەرىڭىز.
- بۇلار سويتەدى ەندى، - دەپ شال كەڭك- كەڭك كۇلدى.
- بۇگىننەن قالعان جان - جان، بۇگىننەن قالعان مال - مال، اناۋ سەركەڭىزدى ەكى- ءۇش اينالىپ اكەپ تاستايمىز.
- سەركە ەشقايدا قاشپاس. اتتان تۇسسەڭدەرشى. ەت ءپىسىپ قالدى، - دەگەن ساپاربەك.
- كوكپار شابا المايتىندار ءوستىپ قازاننىڭ اينالاسىنان شىقپايدى.
- سەندەرگە داۋا جوق شىعار.
قىردىڭ باسىندا جايىلىپ جۇرگەن بايگەتورىدان كوز الماي تۇرعان شال:
- نە ءسوز بار، قالاعاندارىڭ بولسىن، - دەگەن. سايلانىپ كەلگەن جىگىتتەر قويا ما، ءاپ- ساتتە سەركەنى تاقىمعا باسىپ كەتە بارعان.
- مىنالار قايتەدى- ەي! - شال جان- جاعىن قارمانعانداي قالىپ تانىتتى دا، شەكپەنىنىڭ ەتەگىن سىلكىپ- سىلكىپ الدى.
ءداپ ءقازىر جول جۇرگەلى تۇرعان سياقتى. الدە توسىننان جەلىك قىسقانى ما؟
- دالاقتاپ- دالاقتاپ قايتىپ كەلەر، - دەگەن ساپاربەك. - اۋسەلەسى بەلگىلى عوي ولاردىڭ.
- دۇنيە- اي، بايگەتورى دا بەلىن جازىپ قالار ەدى، - دەگەن شال كەنەت.
- پەرنەكەڭنىڭ جاتىسى اناۋ بۇك ءتۇسىپ. اسىلىقتىڭ نە كەرەگى بار، - دەدى ساپاربەك. ويتكەنى شالدى شىنىمەن- اق جەلىك قىسقانىن انىق سەزگەندەي ەدى.
- قۇمارلىق دەيتىن پالەنىڭ قىشتاپ تۇرعانى.
- كوكە، بالا بوپ كەتتىڭىز بە بۇگىن؟
***
ايتسە دە، الگىلەر ۇزاي باستاعاننان- اق شال تاعات تابا المادى. ءارلى- بەرلى ءۇي اينالىپ ءبىراز ءجۇردى. بولمادى. ارعى- بەرگى ءبىراز جايدى قۇنتتاپ، ءوز- وزىنەن الداۋسىراتپاق ەدى. بولمادى.
ءارى- بەرىدەن كەيىن بايگەتورىنى اسىعىس ەرتتەپ قويعان.
اقىرى بولماعان سوڭ اتقا قوندى.
ۇزەڭگىگە اياعى تيسە، تاسىرلاتىپ الا جونەلەتىن كەي اۋلەكى سەكىلدى شال دا اۋىلدان شىقپاي جاتىپ- اق اتتىڭ باسىن قويا بەرگەن.
- ويپىر- و- ووي، - دەدى ساپاربەك ونىڭ ىزىنەن كوز الماي تۇرىپ. - كوكەم بايعۇستا ەس قالماعان- اۋ!
العاشقىدا كوكپارشىلاردى اۋدەمنەن وراي قۇيعىتىپ ءوتتى. بايگەتورىنىڭ ەكپىنى تاۋ قۇلاتارداي. تۇياق دۇبىرىنەن قۇلاق تۇنادى. شال مۇنىڭ ءبارىن مىسە تۇتاتىن ەمەس. «بايگەتورى ءالى دە جازىلا تۇسسەشى»، - دەپ كەلەدى. ء»الى كۇنگە ساۋىرىنا قامشى تيمەگەن ساڭلاققا بۇل شابىس ءسوز بوپ پا. اياناتىن نە بار».
كوكپارشىلاردى تاعى ءبىر وراعىتا جۇيتكىتىپ كەلگەنمەن توپقا كىرمەدى. جاقىنداي بەرە اتتىڭ باسىن ىركىپ قالعان. ءبۇيىرى قىزعان بايگەتورى توسىن توقىراققا كونگىسى كەلمەگەندەي ارەڭ دەگەندە توقتادى.
انالار جان- جاقتان قيقۋلاپ كەپ، ءۇپىر- ءشۇپىر بولا قالادى دا، بىرەۋى سەركەنى ءىلىپ اكەتەدى. ءىلىپ اكەتكەنىمەن ۇزاققا بارمايدى. ورتا جولدا تاقىمىن بوساتىپ، تاستاپ كەتەدى. تاعى جان- جاقتان قيقۋلاپ كەپ، ءۇپىر- ءشۇپىر ۇيىرىلەدى.
- مىنالار كوكپاردى قور قىلدى- اۋ، - دەپ كىجىندى شال. - شەتىنەن شەشەلەرىنەن سولاقاي بوپ تۋعان با وزدەرى؟..
سول ەكى ورتادا ارعى اۋىل جاقتان ءبىر توپ قۇيعىتىپ كەلدى دە، الگى ءۇپىر- ءشۇپىر دوداعا قويىپ كەتتى. كورشى كولحوزدىڭ جىگىتتەرى ەكەن. قايدان قۇلاقتانعاندارىن.
- مىنالار قايتەدى- ەي! - شال قامشىسىن قىسا ءتۇستى.
جاڭا عانا قيقۋلاپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ەكى- ۇشەۋى دودادان ىعىسا بەرگەن.
- پاي- پاي، مىنالاردىڭ ماشىعىنا نايزا بويلامايتىن شىعار، - دەپ شال دوداعا توسىننان قوسىلعاندارعا قىزىعا قاراپ قالىپتى. سو كەزدە استىنداعى قارنى قامپيعان ماستەگى دوداعا جاراماعان بىرەۋى:
- نايزەكە- اۋ، مىنالار قوياتىن ەمەس قوي، - دەدى شالعا جاناسا بەرىپ.
- وڭكەي سولاقايلار، - دەپ شال اتىن تەبىنىپ قالدى. مانالى بەرى جىرىندى جەلىك قىسىپ، قىزىنىپ تۇرسا- داعى دوداعا قويىپ كەتۋگە باتا الماعان نايزاباي ەندى قۇمارلىق وتىنا ءتۇسىپ بارا جاتقانىن سەزبەگەن ەدى.
بايگەتورى لىپىپ شىعا كەلدى.
كوكپارشىلاردىڭ كەبەجەدەي بىرەۋى سەركەنى تاقىمعا باسىپ الىپ، دودادان سىتىلىپ شىعىپ وقشاۋلانا بەرگەندە، ارىنداپ تۇرعان بايگەتورى الا كەپ جونەلگەن.
شالدىڭ كوز الدى - كوك مۇنار. ول بۇگىنگى كول- كوسىر قۋانىش ۇستىندە كەزدەسكەن قۇمارلىق وتىنا ورتەنىپ كەتۋگە بەيىل. بايگەتورىنىڭ ساۋىرىنا قامشى تيگەنى دە وسى. «كوكپاردى جىبەرمەيدى». «مۇنى جىبەرسەم، نايزاباي اتىم قۇرىسىن!». كوكپارشىنىڭ تاقىمىنداعى سەركەنى الگىندە ءوزى اتاعانى، ەندى ونى تارتىپ اكەتسە ۇيات بولاتىنى شالدىڭ ەسىندە جوق. تۇلا بويىن قۇمارلىق وتى ورتەپ بارادى. «تۇڭعىشىم تۋعان كۇنى...». «كوكپار تارتقانىمنىڭ دا الدى- ارتى وسى بولسىن».
كارى كوڭىلدى قۇنداقتاپ العان قۇمارلىق بايگەتورىدان الدەقاشان وزىپ كەتكەن ءتارىزدى. ونىڭ قاي قيىرعا توقتارىن كىم بىلگەن. ايتەۋىر، قۇرىق تيمەگەن اساۋداي كوز ۇشىنا قاراي ماڭىپ بارادى.
كوكپاردى الىپ قاشقان كەبەجەدەي جىگىت ارتىنا قاراپ- قاراپ قويىپ، اتىن توپەي تۇسەدى. ەرگە ەتپەتتەي جابىسىپ العان. «كانىگى كوكپارشى بولار» دەپ ويلادى شال.
وڭ قاپتالدان توبەسى كورىنگەن اۋىلعا قاراپ ەدى، بىرەۋ جىن ۇرعانداي دالاقتاپ شاۋىپ كەلە جاتىر ەكەن. ءا دەگەنشە، قامشىسىن وڭدى- سولدى سىلتەپ، جان ۇشىرا جاقىنداپ قالدى. الدىڭعى كوكپارشىعا كولدەنەڭدەي تارتىپ بارادى. ەندى بولماسا، بۇيىردەن قويىپ كەتەتىندەي. «مىنا پالە قايتەدى- ەي»، - دەدى شال. «بۇل قاي پەرى بولدى ەكەن؟»
شال كوكپارشىعا جاقىنداپ- اق قالعان. بايگەتورى جەرمەن- جەكسەن بوپ، ۇشىپ كەلە جاتقان. ءاپ دەگەنشە الگى بىرەۋ دە قيقۋلاپ قولتىق استىنا كەپ قاپتى. «قايت، كەيىن قايت!» - دەپ شال ايقاي سالدى. «ولەسىڭ...»
ءبارى دە كوزدى اشىپ- جۇمعانشا ءوتتى دە كەتتى.
دالاقتاپ اڭگۇدىك الدىڭعى كوكپارشىنىڭ الدىنا كەسە- كولدەنەڭ كەلە بەرەم دەگەندە ۇلگەرمەي قالدى. سو بويدا اناۋ سىتىلىپ شىعىپ كەتتى دە، ارتىنداعى بايگەتورى بار پارمەنىمەن الگى اتتىعا سوقتىعىپ، اناداي جەرگە ۇشىپ ءتۇستى...
***
شالدى تاڭەرتەڭگىلىكتە عانا تۇڭعىشى دۇنيەگە كەلگەن قاراشا ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا اكەپ سالدى.
***
ەرتەڭىنە شالدى شىعارىپ بارا جاتقاندا بايگەتورىنىڭ كوزىندەگى مولتىلدەگەن تامشىنى ەشكىم كورگەن جوق.
سو ءتۇنى بايگەتورى قوزىكەش جەردەگى قورىمعا بارىپ، جاس قابىردىڭ باسىندا ءموليىپ ۇزاق تۇرىپتى دەسەدى.
سول ءتۇنى جارىق دۇنيەگە جاڭا كەلگەن ءسابي دە تىنشۋ كورمەي، كوپ جىلاپتى دەسەدى.
سول ءتۇنى - 1939 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ العاشقى تۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى دەسەدى.
adebiportal.kz
