ول ەكى رەت ءدىنىن ايىرباستاعان، ءيا ورىس، ءيا قازاق بولا الماي جۇرگەن شوقىنشى - ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - روسسيا مەملەكەتىندە بولىپ جاتقان بۇلىنشىلىك، جۇگەنسىزدىك ءبىزدىڭ قازاق ىشىنە دە كىرە باستادى.

بولشيەۆيكتەر ورىنبوردى العاندا، 200 بولشيەۆيك اسكەرىنە باستىق بولىپ جالباعايەۆ - جانگەلدين - ستەپنوۆ دەگەن شوقىنشاق ورىنبورعا كەلىپ، بولشيەۆيكتەر تاراپىنان تورعاي وبلىسىنا كاميسار بولىپ تۇر.

بۇعان پوموشنيك بولىپ ورىنبوردا تۇراتىن مۇحامەديار تۇنعاشين دەگەن بەلگىلەندى. ەندى بۇلاردىڭ كىم ەكەندىكتەرىن قىسقاشا ايتىپ وتەيىن. جالباعايەۆ - جانگەلدين - ستەپنوۆ - ءتۇبى تورعاي ۇيەزىنىڭ قازاعى، نيكولاي زامانىندا شوقىنىپ، ورىس اراسىندا قاڭعىرىپ، باسى اۋعان جاققا كەتىپ جۇرەتىن ەدى.

بۇل كۇندە مۇسىلمان دىنىنە قايتىپتى دەگەندى ەستيمىز. بۇل بۇرىن ورىستىڭ پوپتارىنىڭ حريستيان ءدىنىن ۇيرەتەتىن باستاۋىش مەكتەبىندە وقۋىن بىتىرە الماعان. ءوزىنىڭ از عانا ءومىرىنىڭ ىشىندە ەكى رەت ءدىنىن ايىرباستاپ، ءيا ورىس، ءيا قازاق بولا الماي جۇرەتىن بۇرالقى ەدى.

مۇحامەديار تۇڭعاشين - ءتۇبى تورەنىڭ تولەڭگىتى. ىرعىز ۇيەزىنەن. كەشەگى نيكولاي زامانىندا گۋبەرناتورعا ءتىلماش بولىپ، قازاقتان كوپ پارا الىپ، وحرانى وتدەلەنيەدە تىڭشىلىق جۇمىسىن اتقارىپ، ايىنا 20 سوم الىپ تۇرعان ادام.

بۇنىڭ قازاقتان پارا الىپ، «تىڭشى» بولىپ تۇرعانى موينىنا قويىلىپ، وتكەن جىلعى اپرەل باسىندا بولعان قازاق سيەزىنەن قۋىلىپ شىققان ەدى. بۇل ەكى بۇزىق قوسىلىپ، ورىنبوردا بىرنەشە جىلدان بەرى شىعىپ، قازاق حالقىنا باس-كوز بولىپ وتىرعان «قازاق» گازەتاسىن جاپتى.

الاش اۆتونومياسىنا قارسى بولىپ، اۆتونومياعا كەرەكتى ىستەردى تورعاي وبلىسىندا ىستەتەتىن ەمەس. تورعاي وبلىسىندا ءھام ۇيەزدەردە زەمستۆو ءازىر اشىلعان جوق ەدى. ەندى بۇلار بۇل كۇندە وبلوسنوي زەمستۆونى اشتىراتىن ەمەس ءھام تورعاي وبلىسىندا ۋچرەديتەلني سابرانيە بايلاۋى دا بىتكەن جوق ەدى. مۇنىڭ دا سايلاۋىن ىستەتەتىن تۇرلەرى كورىنبەيدى.

بۇلاردىڭ عۇمىرى كوپكە بارماس. ءبىراق از عانا كۇننىڭ ىشىندە بىلتىرعى حان بولىپ، ەل شاپقان بۇزىقتاردى سۇيەپ، تورعاي وبلىسىنىڭ قازاعىن بۇلدىرە مە دەگەن قورقىنىش بار. زامان ول قۋلاردىڭ دەگەنىنشە تۇرماس. ول اۋزى التى قارىس نيكولايدى دا تاقتان تايدىرعان زامان عوي. قازاق حالقى دا جوق بولىپ قۇرىپ قالماس. كوپ كەشىكپەي بۇل بۇزىقتار قازاق سوتىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەر ءھام ءتيىستى جازاسىن تارتار.

روسسيا مەملەكەتى بۇزىلىپ، ورىس حالقى ءبىرى-ءبىرىن تالاپ، ءوزدى-وزىنە قاسقىرشا شاۋىپ جاتقاندا. الاش اۆتونومياسىنىڭ تۋىن تىگىپ، بۇلىنشىلىككە ۇشىراتپاي، الاش بالالارىنىڭ امان قالۋىن كوزدەپ تۇرعاندا، اۆتونوميا ءىسىن توقتاتۋى زەمستۆو، ۋچرەديتەلني سابرانيە سايلاۋ جۇمىستارىنا كەسە ءتۇسۋى، بۇنىڭ ۇستىنە ءبۇتىن الاشتى تەگىس ارالاپ، باس-كوز بولىپ تۇرعان «قازاق» گازەتاسىن جاۋىپ قويۋى بۇل قۋلارعا از ءىس ەمەس.

بۇل سىقىلدى قازاق حالقىنا زيان كەلتىرگەن وسى ەكى بۇزىقتان جامان قازاق حالقىنىڭ دۇشپاندارى بار ما؟

ارعىن بالاسى. «بىرلىك تۋى». 1918 ج. 24№.

ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «اقيقات» جۋرنالىنا جاريالانعان ماقالاسى

ult.kz

****

ءالىبي توقجان ۇلى جانكەلدين (1884-1953) - قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋ جانە نىعايتۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ كورنەكتى باسشىسى، رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەت قايراتكەرى، كىشى الەم ساياحاتىن جاساعان جيھانكەز، قازاق دالاسىنداعى العاشقى تۋريزمگە جول سالۋشى.

ءالىبي توعجان ۇلى جانگەلدين 1884 -جىلى تورعاي دالاسىنىڭ قايداۋىل اۋىلىنداعى كەدەي شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلەدى. ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاق رۋىنان ەدى.

ءالىبي 1910 - 1912 -جىلدارى «نيكولاي ستەپنوۆ» دەگەن اتپەن ەۋروپا، تاياۋ شىعىس، افريكا، ازيا ەلدەرىنە جاياۋ ساياحات جاسادى.

جانكەلدين ەستەلىگىنەن: «جەر دۇنيەنى اينالۋ ساياحاتى ءتورت جىلدان ارتىق ۋاقىتقا سوزىلدى. مەن تەڭىز جانە تەمىر جولدارمەن جۇرگەندى ەسەپتەمەگەندە، فوتواپپاراتىمدى ارقالاپ، جاياۋ ون ەكى مىڭ شاقىرىم ءجۇرىپ ءوتتىم. كۇندىز ءجۇرىپ وتكەن جەرلەرىمدى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، تۇندە ولاردى حيميكاتتارمەن ايقىنداپ، شىعارىپ وتىردىم. دارىستەر وقىپ، باياندامالار جاساپ، سۋرەتتەر ساتىپ، تاماعىمدى اسىرادىم. مەن جاياۋ پولشانى، اۆسترو- ۆەنگريانى، سەربيانى، بولگاريانى، تۋرتسيانى، سيريانى، پالەستينانى، افريكانى، ەگيپەتتى، ابيسسينيانى باسىپ ءوتتىم. كەرى ورالعان جولىمدا اينالىپ وتىرىپ، اراب تۇبەگى، مەسسوپاتاميا، پەرسيا، ءۇندىستان، تسەيلون ارالى، مالايا ارحيپەلاگى، ءۇندىقىتاي تۇبەگى، سيام كورولدىگى، اننام، قىتايدىڭ وڭتۇستىك بولىگى، فورموزۋ ارالى ارقىلى ءجۇرىپ ءوتتىم. 1912 -جىلى جاپونياعا جەتتىم.

1911 -جىلى جەنيەۆادا ۆ. ي. لەنينمەن كەزدەستى.

1913 -جىلى قازاقستانعا ورالىپ، ريەۆوليۋتسيالىق جۇمىس جۇرگىزدى. وكىمەتتىڭ قۋعىنداۋىنان قىرىمعا كەتتى، كەيىن پەتروگرادقا اۋىستى.

1916 -جىلى تورعايعا كەلىپ، ا. يمانوۆپەن بىرگە ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستى باسقاردى.

1917 -جىلى ۋاقىتشا ۇكىمەتكە قارسى كۇرەس ۇيىمداستىردى، بۇقارا حالىق اراسىندا بولشيەۆيكتەر يدەياسىن ناسيحاتتادى.

1917 -جىلى قاراشادا ر ك ف س ر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى جانكەلديندى تورعاي وبلىسىنىڭ توتەنشە سوعىس كوميسسارى ەتىپ تاعايىندادى. 1- تورعاي وبلىسى كەڭەستەردىڭ سەزىنىڭ ءتوراعاسى.

1918 -جىلى مامىردا دالا ولكەسىنىڭ توتەنشە كوميسسارى بولدى. ول حالىق اراسىندا شەبەر ۇيىمداستىرۋشى، جالىندى ناسيحاتشى، اسكەري باسشى جانە ساياسي قايراتكەر رەتىندە تانىلدى.

1918 -جىلى ۆ. ي. لەنيننىڭ تاپسىرماسىمەن استارحان ارقىلى اقتوبە مايدانىنا قارجى، قارۋ- جاراق جەتكىزگەن وتريادتى باسقاردى. قىزىل اسكەردىڭ بولىمدەرىن ۇيىمداستىرۋعا، كەڭەس وكىمەتىن نىعايتۋعا ىسكەرلىك پەن باسشىلىق ەتتى.

1919 -جىلى شىلدە - 1920 -جىلى قازان - قىرعىز- قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى سوعىس ريەۆوليۋتسيالىق كوميتەت ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى.

1920 -جىلى قازان ايىنان ق ا س س ر و ا ك ءتورالقا ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى.

1938 -جىلى قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ مۇشەسى، 1951 -جىلى ونىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولدى.