تاتتىمبەتتىڭ شىنجاڭعا ساپارى

استانا. قازاقپارات - «جىل ءوتتى ۇلكەن جۇرەك توقتاعالى...» - اقىن ايتقان بۇل ءسوزدى ءبىز ومىردەن كوشكەنىنە ءبىر جىل تولعان اسىل ازاماتىمىز تالاسبەك اسەمقۇلوۆقا قاتىستىرىپ تا ايتا الامىز.

ۇشان-تەڭىز بىلىمىمەن، تاتاۋسىز توگىلگەن تىلىمەن ءسوز تانيتىن قازاقتىڭ تالايىن ءتانتى ەتكەن تالاسبەك سوڭعى جىلداردا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە كوپ كوڭىلىنەن شىققان بىرنەشە ماقالالارىن ۇسىنعان بولاتىن.

كورنەكتى مادەنيەتتانۋشى، تاماشا جازۋشى، كەمەل كينوسەناريشىنىڭ (كەيىنگى كەزدە جارىق كورگەن «ءبىرجان سال»، «قۇنانباي» فيلمدەرىنىڭ سەناريلەرىن تالاسبەك جازعان) جاريالانباعان دۇنيەلەرى دە ءبىرشاما سياقتى.

سولاردىڭ ءبىرىن ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىز بويىنشا «ەگەمەنگە» جازۋشىنىڭ جارى زيرا ناۋرىزباەۆا جەتكىزىپ بەردى. شامامەن 80- جىلداردىڭ اياعىندا، 90- جىلداردىڭ باسىندا جازىلعان بۇل ماقالا دا وقىرماندى كوپ ويعا قالدىرادى.

مىسالى، «ءبولىنىپ-جارىلماي رەسەيدىڭ قۇرامىنا ءبىرتۇتاس كىرۋ - قالاي دەسەڭىز دە قازاق ديپلوماتياسىنىڭ ەڭ دۇرىس شەشىمى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ وزىندە كەلىسپەسىڭە قويمايتىن اقيقات ايتىلعانىن مويىنداماسقا امالىڭىز قالمايدى.

بۇل ماقالا ⅩⅨ عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ ايتۋلى كۇيشىسى تاتتىمبەت قازانعاپ ۇلى ءومىرىنىڭ زەرتتەۋشىلەرىنىڭ نازارىنان تىس قالعان كەيبىر تۇستارىن جانە كەيبىر كۇيلەرىنىڭ ساياسي استارىن قامتىماق.

تاتتىمبەت 1815-جىلى تۋعان. ازان شاقىرىپ قويعان شىن اتى - تاتتىمۇحامبەت. كۇي شەجىرەسى تاتتەكەڭنىڭ دۇنيەگە كەلۋى جايلى بىلاي تولعايدى.

ۇزاققا سوزىلعان قارالى، قاھارلى قىستان جارتى مالىن بەرىپ شىققان شانشار ەلى قازانعاپ ءبيدىڭ باستاۋىمەن ءساۋىردىڭ ورتاسىنا الا تۇڭدىك بويىنداعى ەجەلگى جايلاۋلارىنا كوشىپ كەلە جاتىپتى.

كوش ۇستىندە ايى-كۇنى جەتكەن قازانعاپتىڭ بايبىشەسى تولعاتا باستايدى. تولعاق ەكى كۇنگە سوزىلادى. عازيز انا ابدەن قينالادى. مۇنداي ۇزاق تولعاقتان سەكەم العان قازانعاپتىڭ شەشەسى كوش باسىندا وزىپ، جۇرتشى بولىپ بارا جاتقان ۇلىنا كىسى جىبەرىپ: - بار، ايت قازانعاپقا. كوشتى توقتاتامىز. شىركىننىڭ پۇشپاعى قاناماي جاتىر، - دەگەن ەكەن.

جۇرت ەرىكسىز كوشتى توقتاتىپ، وزدەرى بىلەتىن ەم-دومىن جاسايدى. وت جاعادى. جىنداردى الاستاعان بولادى. ءبىراق شارانا شەشىلمەيدى. ەندى ايگىلى قارا باقسىنى الدىرعان ەكەن. سوندا قارا باقسى قوبىزىن سارناتىپ كەلىپ: - ۋا، ارۋاق، اسىپ باراسىڭ، بەرسەڭ -  بەر، بەرمەسەڭ -  ال. ۋا، سەگىز كوز شىركىن، ۇزىلسەڭ -  ءۇزىل، ۇزىلمەسەڭ - تارامىس بولىپ قات. ۋا، جامباس، شىركىن، جارىلساڭ - قاق جارىل، جارىلماساڭ - شور بوپ قات، -  دەپ ارقانعا كەرۋلى تۇرعان ايەلدىڭ ۇستىنەن اتىن ءۇش رەت قارعىتقان كەزدە نارەستە شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن ەكەن.

بوساندىرىپ وتىرعان ايەل شارانانى قولىنا الا بەرە، - ويپىرىم-اي، - دەپ تاستاپ جىبەرەدى. اڭتارىلىپ تۇرعان جۇرتقا، - نە دەگەن زارپى كۇشتى بالا. قولىمدى قارىپ جىبەردى، - دەپتى.

سارى بەلدىڭ ەڭ بيىك جەرىندە قۇلا قاسقا اتىن كولدەنەڭدەتىپ ءۇنسىز، ءبىراق قوبالجۋلى تۇرعان قازانعاپقا اۋىلدىڭ كارى-جاسى، - ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى! - دەسىپ جۇگىرەدى. - ا، قۇداي، اقسارباس! - دەپ قازانعاپ اتىن تەبىنىپ قارسى جۇرەدى.

الدىمەن جەتكەن ايەلدەن، - قويشى ما، جىلقىشى ما؟ -  دەپ سۇرايدى. - قويشى، - دەيدى ايەل. بويىنداعى بارىن سۇيىنشىگە تاراتىپ قازانعاپ ۇيگە كىرگەندە اناسى الدىنان شىعىپ، قۇلان جورگەككە وراۋلى بالپاناقتاي ۇلدى قولىنا ۇستاتا بەرەدى.

بالانىڭ بىتىمىنە كوزىن ءبىر ساتكە قاداعان قازانعاپ ونىڭ ماڭدايىنداعى كوزگە كورىنەر- كورىنبەس مەڭدى بايقاپ، - اپا، بالا نىسانالى. ماڭدايىندا ءتاتتىسى بار ەكەن. ءتاتتىلى مۇحامبەت قويايىق اتىن، - دەسە كەرەك. سونىمەن اكەنىڭ قالاعان اتى قويىلادى. ارتىنان وزگەرىپ، ايتۋعا لايىقتالىپ ءتاتتى مۇحامبەت بولادى. كەيىننەن جاقسى جەڭگەلەرى «ءتاتتى قاينىم تاتتىمبەت» دەپ اتايدى.

مىنە، بىزگە كۇيشىنىڭ جەڭگەلەرى ەركەلەتىپ قويعان تاتتىمبەت نىسپىسى وسىلاي جەتكەن ەكەن. تاتتىمبەتتىڭ التاي، تارباعاتاي وڭىرىنە نەمەسە قازىرگى تاريح عىلىمىندا شىعىس تۇركىستان دەپ اتالاتىن ولكەگە تارتقان ساپارىنىڭ سىرىنا جەتۋ ءۇشىن، الدىمەن ابىلاي حان زامانىنداعى وقيعالاردى ءۇستىرت بولسا دا شولىپ وتكەن ءجون.

1750-جىلى قالماق مەملەكەتى قۇلادى. قالماقتىڭ ەڭ سوڭعى حانزاداسى ءامىرسانا ازىن-اۋلاق نوكەرىمەن كەلىپ ابىلايدى پانالاعان. ساياسي كارتادان قالماق مەملەكەتىنىڭ اتى ءبىرجولاتا ءوشتى.

ابىلاي حان باستاعان قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ەندىگى ماقساتى -  قىتاي مەن قازاق ورداسىنىڭ ورتاسىندا قاڭىراپ قالعان ۇلان-عايىر دالا، بىرنەشە عاسىر قالماق ورداسىنىڭ ەگەمەندىگىندە بولعان ەجەلگى قازاق توپىراقتارىن قايتارىپ الۋ ەدى. ابىلاي حان چيڭ ۇكىمەتىن دامەلەندىرۋ ارقىلى، تۇبىندە قازاق ەلى قىتايدىڭ قول استىنا كىرۋى مۇمكىن دەپ ەمەكسىتۋ ارقىلى ءوز ماقساتىنا جەتتى.

1760-جىلى كەرەي، نايمان، ۋاق رۋلارىنان بولىنگەن بىرنەشە مىڭ ءتۇتىن مالىمەن-جانىمەن شىعىس تۇركىستانعا اقتارىلدى. بايىرعى قازاق جەرىنە جاڭاشا قونىستانۋ وڭاي بولماعان. قىتاي ۇكىمەتىمەن تۇسىنىسپەۋشىلىك تە بولعان.

شەكارا اسكەرلەرىمەن قاندى قاقتىعىستار دا بولىپ تۇرعان. سوعان قاراماستان قازاق رۋلارى ءوزىنىڭ ەجەلگى قونىستارىنا ءبىرجولا ورنىققانى انىق ەدى. ساحاراعا تىنىشتىق، ەل وردالاندى. ءبىراق بۇل الدامشى كورىنىس بولاتىن. 

گەوساياسات تۇرعىسىنان قاراعاندا رەسەي مەن قىتايدىڭ اراسىندا تۇرعان قازاق مەملەكەتى، قازاق حالقى ءوز تاريحىنداعى ەڭ جاۋاپتى كەزەڭگە، ەڭ باستى ساۋالعا جاڭا تاقاعان. رەسەي دە، قىتاي دا ورتادا تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇرۋىنا ەندى كونبەيدى. بۇلتالاققا جول جوق. ەكىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋ كەرەك.

كىشى ءجۇز بۇل كەزدە رەسەيدىڭ قول استىنا كىرگەن. ال ورتا ءجۇز قىتايعا قاراسا... ار جاعىن ايتۋ ءتىپتى قورقىنىشتى. شاعىن-شاعىن ءۋالايات دارەجەسىندە التى مەملەكەتتىڭ قۇرامىنا كىرگەن، قانشا كوتەرىلسە دە ەلدىگىن قالپىنا كەلتىرە الماعان، ەگەمەندىگىن ەشكىم مويىندامايتىن، بۇكىل حالقىمەن داۋدا، ۇزدىكسىز سوعىس پەن قۋعىن-سۇرگىندە جۇرگەن كۇردىلەردى كوز الدىڭىزعا كەلتىرىڭىز.

ەكى ۇلى مەملەكەتكە ارقا سۇيەگەن، ەكى ءتۇرلى ساياسي جۇيە قالىپتاستىرعان، اقىرىندا ءبىر-بىرىنە دۇشپان ەكى مەملەكەتكە اينالعان كورەي حالقىن الىڭىز. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ۇشكە ءبولىنىپ كەتكەن، ارتىنان ايدالاداعى ەلدەردىڭ رۇقساتىمەن ازەر دەگەندە بۇرىنعى تۇتاستىعىنا جەتىپ ەل ىرگەسىن ەندى بەكىتىپ جاتقان گەرمانيا... ايتا بەرسە تولىپ جاتىر.

قازاق تا وسى كەپتى كيەر ەدى. ءبولىنىپ-جارىلماي رەسەيدىڭ قۇرامىنا ءبىرتۇتاس كىرۋ -  قالاي دەسەڭىز دە قازاق ديپلوماتياسىنىڭ ەڭ دۇرىس شەشىمى. ارينە، قازاق حالقى ورىس ۇكىمەتىمەن جاراسا بەرمەگەن. جەرى دە كەسىلدى، و باستاعى شارت بۇزىلىپ ەل ىشىنە بەكىنىستەر دە سالىندى. الايدا، قازاق اتى وشكەن جوق.

ال قىتايدىڭ ماڭداي سۇبەسىندە جاتقان شىعىس تۇركىستاننىڭ تاعدىرى... جۇمباق ەدى. ۇلان- عايىر دالا. ءوزىنىڭ وردالى ۇياسىنا بىردە تاقاپ، بىردە الىستاعان، قىتايدىڭ دا، رەسەيدىڭ دە بيلىگىن مويىنداماعان اساۋ ەل.

ەل ىشىندەگى كونەكوز قاريالار ايتقان شەجىرەلەردى تىڭداساق، سوقتالى ەلدىڭ ازاماتتارىنىڭ شىعىس تۇركىستان جايىن ەشقاشان دا ەستەن شىعارماعاندىعىن كورەمىز. قيىر قونىپ، شەت جايلاپ، ءورىسى ۇزاپ بارا جاتقان اعايىنعا العاش رەت ات ءىزىن سالعان ادام - اعا سۇلتان قۇنانباي ەدى.

قىتاي رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن بەلگىلى قازاق جازۋشىسى اسقار تاتانايەۆتىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىندا (1990 ج، 11№) جاريالانعان «بەيسەنبى ءبي -  بەجەڭ كۇيشى» اتتى تولعاۋ ماقالاسىندا بۇل ماسەلە ايتىلىپ كەتكەن. جوعالىپ كەتكەن ورىس شەنەۋنىگىن ىزدەيمىن دەگەن سىلتاۋمەن جولعا شىققان قۇنانباي التايعا تۇياق ءىلىندىرىپ، ەل ىشىنە ەندەي كىرەدى.

سول جولى قۇنانباي التاي ءوڭىرىن ەمىن-ەركىن ارالايدى. ەلدىڭ جايىنا قانادى. كوپتەن بەرى شەشىلمەي جاتقان ءتۇيىندى داۋلاردى شەشەدى.

قايتارىندا: - ال، اعايىن! ءوسىپسىڭ. وركەن جايىپسىڭ. حوش. ءبىراق ارتىڭدا وردالى ەل بار، جەر شالىپ، جايىلىم قۋالاپ قيىرعا كەتتىڭ. قازاقتان وتىڭ ءبولىندى مە؟ وسىنى جادىڭا تۇت. سيىنعاننان سۇيەنەرىڭ كۇشتى بولسىن دەگەن. قۇبىلاڭدى تاپ. وسى ءسوزىمدى ۇمىتپاعايسىڭ، الاش ۇلى! -  دەگەن ەكەن.

ارادا ءبىراز جىل وتكەننەن سوڭ قازاق جەرىنە ايگىلى «ساسىق سابىن» جۇتى كەلەدى. قارا توقا ەسىمدى ەسەپشىنىڭ (كۇننىڭ رايىن بولجايتىن ادامدى قازاقتار ەسەپشى دەپ اتاعان) ايتۋىمەن قازاقتار ەرتە قامدانعان ەكەن. ەڭ تاڭداۋلى اتالىق مالدى ەكى لەك ەتىپ ەكى جاققا جىبەرەدى. قىسى جايلى، جەرى شۇيگىن ۇلى ءجۇز جەرىنە توقسانقوس (توقسان مىڭ) جىلقى الىپ ارعىن ىرزابەك ءبي اتتانادى.

ال التاي جەرىنە جىبەرىلمەك توقسان مىڭ جىلقىنىڭ قوس اعاسى ەتىپ، جاقسىلار، وسى كەزدە اقىلىمەن، العىرلىعىمەن، كوسەم سوزىمەن، بيىك ونەرىمەن جاڭا تانىلا باستاعان جاس تاتتىمبەتتى تاعايىنداعان.

ەلىنىڭ اق باتاسىن الىپ، قازاننىڭ سابالاق جاۋىنىندا جولعا شىققان تاتتىمبەت جەلتوقساننىڭ قاقاعان ايازىندا جەر قايىسقان مالمەن التاي ورماندارىنا ىلىنەدى. كەشەگى حان ابىلاي، ەر قازىبەكتىڭ تابانى تيگەن قاسيەتتى توپىراقتان ونگەن، ەكى جاستىڭ بىرىنە كەلمەي نوقتا ۇستاعان، ەلىنىڭ كەرەگىنە جۇرگەن بالاۋسا تاتتىمبەتتى التاي ەلى ۇلكەن قوشامەتپەن قارسى الىپ، قۇندىزدى دەپ اتالاتىن ۇشى-قيىرى جوق ورماندى كەسىپ بەرىپتى.

جەردىڭ كوركى تايماعان، قىرتىسى توزباعان كەز عوي. (التايدىڭ ورمانىنىڭ قالىڭدىعى سونداي، اق تيىن بۇتادان بۇتاعا سەكىرىپ، جەرگە ءبىر تۇسپەي ءىبىر-سىبىرگە جەتەدى ەكەن دەگەن اڭىز بولعان ەل ىشىندە).

ورمان ىشىندەگى شاشالىق شالعىنعا تۇرعان جىلقى قىستان كۇيلى شىعادى. تاتتىمبەت سول العاشقى ساپارىندا بۇكىل التاي ءوڭىرىن ارالاپ كوپ جايدى ۇعادى. ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەنگەن، ساياساتقا قانىق جاس ءبيدىڭ كوز جەتكىزگەن ەڭ باستى اقيقاتى -  ەلدىڭ يەسىزدىگى ەدى.

ءبىر قاراعانداعى ازات ءومىر شىن مانىندە بايانسىز بولاتىن. نىعايىپ، تۇبەگەيلەنىپ، قۋاتى كۇننەن-كۇنگە ارتقان قىتاي مەن رەسەيدىڭ ءتۇتىنى كەيىن قالاي شالقيدى؟

ازىرگە قازاق جايلاپ وتىرعان بۇل باي ولكەنىڭ تاعدىرى، كەلەشەكتە ۇلى مەملەكەتتەر تاراپىنان قالاي شەشىلەدى؟ تالاي اتايى ازاماتتىڭ ۇيىندەگى سىباعانى جەۋ ۇستىندە، ونەر سايىسقان، ءسوز قاعىسقان القالى، دۋلى جيىندا تاتتىمبەت ايتقان ءماسليحات وسى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە بولعان. الايدا، جەردىڭ شالعايلىعىنا سەنگەن باتىر مەن بيلەر، تاتتىمبەتتىڭ ۋاعىزىنان گورى كۇيىنە كوبىرەك دەن قويادى.

وسى ساپاردا، كۇي شەجىرەسىنىڭ ايتقانىنا قاراعاندا، تاتتىمبەت التاي مەن تارباعاتاي ءوڭىرىنىڭ ايگىلى ونەرپازدارى -  كەرەي رۋىنان شىققان بەيسەنبى كۇيشىمەن جانە ۋاق رۋىنان شىققان ءبازعالام كۇيشىمەن كەزدەسىپ، ونەر جارىستىرىپ، كۇي الماسقان ەكەن. (ءبازعالامنىڭ تاتتىمبەتپەن كەزىگۋى جاڭساق اڭگىمە بولۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى، ءبازعالام ⅩⅩ عاسىردىڭ باس كەزىنە كەلىپ قايتىس بولعان ادام. ياعني، تاتتىمبەت التايعا بارعان كەزدە ءبازعالام ساناتقا قوسىلماعان جاس بولۋى كەرەك).

كوكتەم كەلىپ جەر گۇلدەگەندە تاتتىمبەت توبى مالعا پانا بولعان جەرمەن، حان كوتەرىپ كۇتكەن دارحان ەلمەن قيماي-قيماي قوشتاسىپ ارقاعا اتباسىن بۇرادى. قيىرداعى قانى، ءتىلى، ءدىنى، تىلەگى ءبىر اعايىننىڭ اۋجايىن تۇيگەن، ون جاس ەسەيىپ كەمەلى تولا تۇسكەن تاتتىمبەت ەلگە كەلىپ جايلانعاننان كەيىن، يگى جاقسىلاردىڭ الدىندا ەسەپ بەرەدى.

قاسقا مەن جايساڭ قازاقتىڭ ەسكى جوراسىن جاساپ، قىز الىسىپ، قىز بەرۋ كەرەك دەپ شەشكەن ەكەن. اراعا ءبىر جىل سالىپ ارقا ەلىنەن قۇدالىق جونىمەن ۇلكەن توپ قايتادان التايعا اتتانادى. بۇل جولى شەگەن دەگەن اتاقتى بايدىڭ مىرزاسىنا التاي ەلىنىڭ ازۋلى ءبىر اۋلەتىنەن قىز الادى.

قۇدالىق سويلەسكەن اقساقالداردىڭ ىشىندە تاتتىمبەت بىرگە اتتانعان. قالىڭ مالمەن بىرگە ارقانىڭ شەبەرلەرى جاساعان ءتۇرلى، قىمبات، شىتىرمان ويۋلى جيھازدار، ايگىلى سارى بىلعارى ەرلەر، شەشەن دومبىرالار جىبەرىلگەن ەكەن. قۇلىندى بيە، اتان تۇيە بەرىپ الاتىن سيرەك ءۇندى بۇل شەشەن دومبىرالاردى تاتتىمبەت اتاپ-اتاپ، ەل ىشىندەگى تالاپكەر جاس دومبىراشىلارعا ۇلەستىرەدى.

ءبىراق، بۇكىل ەلگە سىيعا تارتقان كۇيشىنىڭ ەڭ ۇلكەن اسىلى - ءوزى شىعارعان «الشاعىر- شاعان» جانە «قورامجان» اتتى ەكى كۇيى ەدى. دومبىراشى قاريالار ءوز كوكىرەگىندە اينىتپاي ساقتاپ كەلگەن الشاعىر-شاعان، قورامجاننىڭ حيكايالارى بىلاي شەرتىلەتىن: الشاعىر مەن شاعان دەگەن ەكى باتىر دوس بولىپتى. الشاعىر ارقا ەلىنىڭ باتىرى. شاعان التاي ەلىنىڭ باتىرى. ەكەۋى جىل سايىن قان جايلاۋدا مالىمەن-جانىمەن تابىسادى ەكەن.

ءبىر جىلى الشاعىر مەجەلى ۋاقىتتا ءوزىنىڭ جايلاۋىنا كەلىپ قونادى. شاعان جوق. ءبىراز ۋاقىت وتەدى. كۇندە توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، سىبىزعىسىن تارتىپ، دوسىن اڭساي كۇتكەن الشاعىردىڭ ويىنا كۇدىك كەلەدى. ۇيگە كەلىپ بايبىشەسىنە:

- ويپىراي، جۇرت بىرنەشە جايىلىم اۋىستىردى، شاعاننىڭ جەرى ءالى جەلىنبەي تۇر. بۇعان نە بولدى ەكەن؟ -  دەيدى. الشاعىردىڭ بايبىشەسى اقىلدى ادام ەكەن. - ولاي بولسا، شاعان ءبىر نارسەگە ۇشىرادى. دەرەۋ قول جينا. ىزدە. انىعىنا جەت. ءتىرى بولسا قۇتقار، ءولى بولسا -  جاۋدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىر، - دەيدى.

الشاعىر اسكەر جيناپ جولعا شىعادى. ءۇشىنشى كۇن دەگەندە شاعاننىڭ شابىلعان اۋىلىن تابادى، دوسىنىڭ قاداعا شانشۋلى باسىن تابادى. داۋىسى كوككە جەتىپ وكىرگەن الشاعىر جاۋدىڭ سوڭىنا تۇسەدى. سۋىت جۇرگەن قازاق اسكەرى ەرەن قابىرعاعا جەتىپ قالعان ءشۇرشىت قولىن باسادى.

قان مايدان بولادى. الشاعىر جاۋدى تەگىس جايلاپ شاعاننىڭ بايبىشەسى مەن بالالارىن تۇتقىننان بوساتىپ الادى.

ەلگە كەلگەننەن سوڭ، دوسىن ارۋلاپ كومىپ، شاعان اۋلەتىن ارقاعا الىپ قايتادى. ءشۇرشىتتىڭ اسكەرى قازاق اۋىلدارىن شاۋىپ،  كوپ ادامدى تۇتقىنعا الىپ كەتەدى. ەلدەن جۇكتى كەتكەن ءبىر ايەل ءشۇرشىت ەلىندە بوسانىپ ۇل تۋادى. ۇلدىڭ اتىن قورامجان قويادى. جىلدار وتەدى. جات ەلدە، ازاپتى تۇتقىندا قالعان قازاقتار قۇسادان ءبىر-بىرلەپ كوز جۇمادى.

اقىرىندا قورامجاننىڭ اناسى دا و دۇنيەگە بەت الادى. ولەرىندە بالاسىنا: - قورامجان، قاراعىم، سەن ءشۇرشىت ەمەسسىڭ. قازاقسىڭ. التى بەلدىڭ استىندا ەلىڭ جاتىر، جەرىڭ جاتىر. مەنى ارۋلاعاننان كەيىن، ءبىر جۇيرىكتى ءمىن دە ەلىڭە قاش.

ەلگە جەتسەڭ سالەم ايت. باقۇل بول، - دەيدى. قورامجان اناسىنىڭ وسيەتىن ورىنداپ ءبىر تۇلپاردى ءمىنىپ ەلىنە بەت الادى. الايدا، جەر جايىتىن بىلمەي، قالىڭ تۇماندا اداسىپ ءشۇرشىتتىڭ اۋىلىنىڭ ۇستىنەن شىعادى.

ءشۇرشىتتىڭ قولباسشىسى قورامجاندى ولتىرۋگە بۇيرىق بەرەدى. دومبىراشى قاريالار اڭىزىن ايتىپ، كۇيدى شەرتىپ بولىپ، تىڭداۋشىعا ءتونىپ كەلىپ: - مىنە، باتىر. شاعان سياقتى شۇرشىتكە جاقىن قونساڭ كورەر كۇنىڭ وسى. قورامجانداي، ۇياسىنان الىستا، جاۋدىڭ ىشىندە وسسەڭ، تۋعان جەرىڭە قول سوزىمدا تۇرسا دا جەتە المايسىڭ. اداسىپ ولەسىڭ، - دەر ەدى.

تاتتىمبەت تاماشا كۇيگە قوسا وسى كەلىستى، تەرەڭ استارلى اڭىزدى شىعارعانداعى ماقساتى -  ازاماتقا وي ءتۇسىرۋ ەدى. تاتتىمبەتتىڭ التاي، تارباعاتاي وڭىرىنە كەلگەن بۇل ەكىنشى كەلىسى -  سوڭعى كەلىس ەدى.

تالاپتى جاسقا كۇي ۇيرەتىپ، ءسوز ۇيرەتىپ قايتادى. تاتتىمبەتتىڭ بۇدان كەيىنگى جەردەگى تاعدىرى ول جايلى ماقالالاردان بەلگىلى. اكەسى قازانعاپ قارتايىپ كوز جۇمعاننان كەيىن ونىڭ ورنىنا نۇربيكە -  شانشار بولىسىنىڭ باسشىسى ەتىپ سايلانادى.

1842-1854-جىلدار ارالىعىندا وسى قىزمەتتە بولادى. مۇنى تاتتىمبەتتىڭ داستارقانىنان ءدام تاتقان پولياك ريەۆوليۋتسيونەرى ادولف يانۋشكيەۆيچ تە راستايدى. كەيىننەن قىزمەتتەن ءوز ءوتىنىشى بويىنشا بوساپ، قازاق ساحاراسىندا بولماعان ءبىر ىسكە اياق باسادى.

كەن وندىرۋمەن اينالىسا باستايدى. ومبىنىڭ ارحيۆىنەن تابىلعان، ءار كەزدە قازاق باسپا سوزىندە جاريالانعان تاتتىمبەتتىڭ ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلارىنان كەن قازۋعا رۇقسات سۇراپ جازعان وتىنىشتەرىن وقىپ وتىرىپ قايران قالاسىز. ەلىنىڭ ەرتەڭىن ويلاعان كورەگەندىگىنە ءتانتى بولاسىز.

ارينە، تاتتىمبەتتىڭ ءار قيمىلى باعۋلى بولعان، سىزىلعان مەجەسى بولعان. ءبىراق وسى ارەكەتىنىڭ وزىندە ول ورال كەندەرىن يگەرگەن، رەسەي مەتاللۋرگياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان، ورىس كاپيتاليزمىنىڭ اتاسى بولىپ سانالاتىن دەميدوۆتى ەلەستەتەدى.

ۇلى كۇيشى 1862-جىلى كەنەتتەن جابىسقان دەرتتەن كوز جۇمعان. سۇيەگى ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلىندا جەرلەنگەن. تاتتىمبەتتىڭ ەسىمى ءوزى تۋىپ-وسكەن سارىارقادا عانا ەمەس، ءوزى ەكى-اق رەت بارعان شىعىس تۇركىستان وڭىرىندە دە ەرەكشە ءماشھۇر بولعان. 1920-جىلدارى قىتايدا بولىپ قايتقان بەلگىلى قازاق دومبىراشىسى ءجۇنىسباي ستامباي ۇلى شىعىس تۇركىستان دومبىراشىلارىنىڭ تاتتىمبەت كۇيىن شەرتىپ وتىرعاندارىن كورگەن ەكەن.

ال ەندى شىعىس تۇركىستان ءوڭىرىنىڭ تاتتىمبەت ولگەننەن سوڭ ءبىر عاسىرعا تولمايتىن ۋاقىتتان كەيىنگى تاعدىرىنىڭ كەمەڭگەر كۇيشىنىڭ بولجاعانىنان الىس كەتپەگەندىگىن كورەمىز. ءوزىنىڭ ساياسي باعدارىن انىقتاپ الماعان حالىق وتە كەش قيمىلدادى.

1949 -جىلى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىس اياۋسىز جانشىلدى. حالىقتىڭ دەنى تىزە بۇكتى. كونبەگەن اساۋلار اتىسىپ-شابىسىپ تيبەت-گيمالاي اسىپ، ينديانىڭ كاشميرىنە كەتتى، پاكىستان مەن اۋعانستانعا جەتتى. ودان ءارى تۇركياعا ءوتتى. ءبىراز بولىگى قازاقستان توپىراعىنا كەلىپ ءوز ەلىنە قوسىلدى.

* * *

تاتتىمبەت قازانعاپ ۇلى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىندە وشپەس ءىز قالدىرعان ۇلكەن تۇلعا. قازاق سۇيىكتى پەرزەنتىن ەركەلەتەتىن ادەتىمەن تاتتىمبەتتى جانتەلى اتاندىرعان. ءوزىمىز كوزىن كورگەن دومبىراشى قاريالار ءار ءبىر اڭگىمەسىن «كەشەگى جانتەلى تاتتىمبەت»، «كەشەگى جاقسى تاتتىمبەت» دەپ باستار ەدى.

ءوزىنىڭ قىسقا بولسا دا اسا ءماندى عۇمىرىن حالقىنا باعىشتاعان، ساحارادا كىسىلىكتىڭ، ىزگىلىكتىڭ جاڭا سالتتارىن قالىپتاستىرعان، اناعا، ايەلگە دەگەن ۇلكەن قۇرمەت يەسى، جاڭا سەرىلەردىڭ اتاسى تاتتىمبەت قارا جەردى سولاي باسىپ وتكەن ەكەن. ارداگەر ازامات ءوزىنىڭ ءبىر تىڭداعاننان ماڭگى باقي عاشىق قىلاتىن عاجايىپ كۇيلەرىمەن، بيىك ادامدىق قاسيەتتەرىمەن ەرتەگىنىڭ كەيىپكەرىندەي تۋعان حالقىنىڭ جۇرەگىندە جۇرە بەرمەك.

تالاسبەك اسەمقۇلوۆ،

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى