ىقىلاس وجاي ۇلى. ابايعا قاتىستى التى ءسوز
تۇتاس كەڭىستىك تەحنيكا فورماتىنا اۋىسىپ بارادى.
بۇرناعى گازەتتىڭ ەتجەڭدى ەكى بەتىنە ەڭىرەپ مورال سوعاتىن كەڭەستىك كەزەڭ ەندى كەلمەسكە كەتتى. ۋاقىت ۇسىنعان تالاپ وسى بولعاندىقتان كەلىسپەسكە دە شاراڭ جوق. كوپ جازساڭ تاعى دا وقىمايدى. سوندىقتان اباي حاكىم تۋرالى التى جازبامدى ارنايى ءۇش بولىمگە ءبولىپ وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنىپ وتىرمىن.
بۇل - ءبىرىنشى بولىگى. قابىل الىڭىزدار.
قۇرمەتپەن، ىقىلاس وجاي ۇلى
ابايعا قاتىستى التى ءسوز
I
اتتاپ باسساڭ ابايعا جولىعاسىڭ. قازاقتىڭ كەي حارەكەتىنەن ابايدىڭ اشۋى مەن ىزاسىن كورەسىڭ. ءار قازاق پەرزەنتى اباي ءسوزىنىڭ ءتىرى كەيىپكەرى ەكەندىگىن باعامدايسىڭ. سوسىن، ابايسىز قازاقتى تۇسىنبەيتىندىگىڭدى، ابايسىز بۇل حالىقتى ءاماندا دۇرىس جولعا سالا الماسىڭدى اڭعاراسىڭ.
وزگەرمەگەن ومىرىمىزدەن بىرەر مىسالدار كەلتىرەيىن. جيىرما ءۇشىنشى عاقلياسىندا جارىقتىق: «ءبىزدىڭ قازاقتى وڭدىرماي جۇرگەن ءبىر قۋانىش، ءبىر جۇبانىش دەگەندەر بار. ...جامانعا سالىسىپ جاقسى بولا ما؟ جاقسىعا سالىسىپ جاقسى بولادى داعى. ءجۇز ات بايگەگە قوسىلسا، مەن بايگە الدىم دەگەن ءسوز بولسا، الدىڭدا نەشە ات بار دەپ سۇرار، ارتىڭدا نەشە ات بار دەپ سۇراعاننىڭ نەسى ءسوز؟ مەن بەس اتتان، ون اتتان ىلگەرى ەدىم دەگەننىڭ نەسى قۋانىش؟». قىزىق. ابايعا يلانار بولساق، قازاق ارتتا قالعانىنا دا قۋاناتىن حالىق ەكەن. وسى ءبىر قىلىعى كوزسىز شۇكىرلىگى مەن توباناياق تاۋباشىلدىگىنەن بولسا كەرەك. سودان بەرى اتتاي ەكى عاسىر وتسە دە تاپتاۋرىن تۇيسىگىمىزدەن تاعى دا تاعدىر جاساپ وتىرمىز. ءسوزىمىزدىڭ سىيقى مىناۋ: «تاجىك پەن ۇيعىردان، وزبەك پەن قىرعىزدان قاراعاندا جاعدايىمىز جاقسى عوي ايتەۋىر. وسى كۇنىمىزگە دە شۇكىرشىلىك دەيىك...» ساياسي بيلىكتىڭ بەس ۋاقىت ازانى ىسپەتتى، ايتىلا- ايتىلا تىزەسى شىققان وسى ءبىر سوزدەردى ەستىسەم بولعانى كادىمگىدەي كۇيىپ كەتەمىن. اقىرى سالىستىرعان ەكەنبىز، ەندەشە العا وزعانداردى دا مىسالعا الايىق. شىركىن- اۋ دەيمىن، جاپون مەن كورەيدەن، اعىلشىن ءام نەمىسپەن سالىستىرعاندا جاعدايىمىز قالاي ءوزى دەپ نەگە ايتپايمىز وسى؟
قازاقتى بۇل حالىقتارمەن سالىستىرۋعا تاعدىر الدىندا دا ەشقانداي قاقىمىز جوق پا؟ نەگە عانا ارتقا جالتاقتاۋدان اقيقات جاساۋعا بەيىمبىز وسى؟ الدە مىنا ومىردە تەك وزبەك پەن قىرعىزدان، تاجىك پەن ۇيعىردان وزساق قانا بولعانى، «قالعانىن قايدام» دەپ قالجا جەسكەن بە ەدىك؟
بۇل، ءسىرا اقىلىڭدى ايرانداي بوجىتاتىن ناعىز ناداندىققا سايار شۇكىرلىكتىڭ ءوزى. كەمەڭگەردىڭ « اشۋىڭ - اشىعان ۋ، ويىڭ - كەرمەك» ىزىتىنىڭ ىستىق دەمىن ەندى عانا سەزىنگەندەيمىن...
II
ەندىگى ايتپاعىمىز اقىننىڭ ەكى اۋىز عاقلياسىنىڭ استارى حاقىندا بولماق. تاعى دا اباي ايتادى:
«جاقسىلىق جاماندىق پەن - وعان ءبىر ءباس،
ءدىن ءىسىن، قۇداي ءىسىن ايىرا الماس...»
ولەڭنىڭ ەكىنشى جولىنا ۇڭىلەر بولساق، ءدىن مەنەن قۇداي ۇعىمدارى ءبىر سەكىلدى بولىپ سەزىلەدى. بىلاي قاراساق، ءدىن دەگەنىمىز قۇداي، قۇداي دەگەنىمىز ءدىن ەمەس پە دەپ ويلاۋىڭىز دا مۇمكىن. مىنە، ءبىزدىڭ باستى قاتەلىگىمىز دە وسى. شاما شارقىمىزشا اراسىن اشالاپ كورسەتۋگە تىرىسايىق. ءدىن ءىسى دەگەنىمىز - عاسىرلار قوزعالىسىمەن قىلىپتاسقان رۋحاني قۇندىلىقتار قاباتى. ەڭ باستىسى، بۇل وزگەرمەلى (زامانا تالابىنا بايلانىستى) ۇعىم. وزگەرمەلى ەكەندىگىن 38 قارا سوزىندە حاكىم: «.. پايعامبارىمىز سالاللاھۋ عالايھي ءۋاسساللام «اقىر زاماندا ءبىر جىلدىق ءبىر كۇن بولار» دەگەندە ساحابا- ي كاراملار «بۇل ءبىر جىلدىق ءبىر كۇندە ناماز نەشەۋ بولار» دەپ سۇراعاندا : ونىڭ پاتۋاسىن سول زاماننىڭ عالىمدارى بىلەر دەگەن سوزىنەن عيبراتلانىپ قاراساڭ، زامانا وزگەرۋىمەن قاعيدالار وزگەرىلمەگىن بىلدىرگەنى ماعلۇم بولدى» دەيدى.
ال ءابسوليۋتتى، ماڭگىلىك ، وشپەيتىن، ولمەيتىن، وزگەرمەيتىن زاڭدىلىقتاردى قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدىڭ ءىسى دەيمىز. ابايدىڭ جوعارىداعى ويدى قايىرا ولەڭگە سىيدىرىپ «قاعيدا شاريعاتى وزگەرسە دە، تاعريف اللا ەش جەردە وزگەرمەدى» دەپ وتىرعانى دا وسى ءسوزىمىزدى قۋاتتايدى. بىزدە ءدىنتانۋشىلاردىڭ كوپ بولعانىمەن قۇدايتانۋشىلاردىڭ ( بۇل جەردە ءلاددۇني ءىلىم يەلەرىن ايتىپ وتىرمىز) جوق ەكەندىگىن نەمە جاسىرايىق. جيىرما جىلدىڭ بەدەرىندە ءبىرىمىزدى- ءبىرىمىز جامانداعان جاماعاتتىق مۇگەدەك مۇددەمەن تۇيىقتالىپ، ساقال مەن شالىدەن اسا الماعان شالا ساۋاتىمىز وسىنىڭ كورىنىسى.
قايىرا ايتامىز. قازاقيادا ءدىنتانۋشىلار (موللالار دەسەك تە بولادى) كوپ، قۇدايتانۋشىلار (عالىمدار مەن حاكىمدەر) دەگەنىڭىز جوقتىڭ قاسى.
عالىم دەگەننەن شىعادى وزدەرىن عالامات تەولوگ ساناپ جۇرگەن «دانىشپاندارىمىزدىڭ» دەنى اراب پەن پارسىنىڭ ياكي بولماسا تۇرىكتىڭ ءدىني ەڭبەكتەرىن اۋدارۋمەن اتتارىنان كادىمگىدەي اسقار تاۋ جاساپ العان.
بۇل ءبىر عانا ءدىننىڭ ەمەس، بارشا عىلىم سالالارىنىڭ نەگىزگى باس اۋرۋىنا اينالىپ وتىر. ءوتىمىز جارىلىپ كەتسە دە مويىندايىق. ءبىزدىڭ عالىمدار دەپ جۇرگەنىمىز ( ءتول تۇسىنىكتەن جۇرداي) تەك ءتارجىماشىلار عانا.
ال ناعىز عالىمعا ءتان نەگىزگى ۇعىمدار ينتەرتەكست پەن ينتەرپرەتاتسيا گەرمەنيەۆتيكا مەن لوگيكا ىسپەتتى وتكىر زەيىن مەن كەسەك اقىلدىڭ جۇزدەرىن راسىمەن تات تۇتىپ قالعان. سودان شىعار XXI عاسىردان مۇقىم 1400 جىلعا (XIV عاسىر) كەشىگىپ جۇرگەن ارحايكالىق اقپارعا تولى مەشىتتىڭ بۇگىنگى ۋاعىزىنان شىنىمەن- اق شارشاپ كەتتىك.. .
( II ءبولىم)
I
تەكستولوگيا - اقىننىڭ ەڭبەگى قاتپاعان سابيدەي بولعان ەڭ ءبىر سولقىلداق تۇسى. وسىدان ون جىل بۇرىن «كوزىلدىرىگىمىزدى وزگەرتەيىك» دەگەن تاقىرىپپەن حاكىم ەڭبەگىندەگى ءماتىن مەن ەملەگە قاتىستى ءبىرشاما ويلارىمدى ورتاعا سالعان بولاتىنمىن. ارينە، ودان كەيىن دە ابايدى سان قايتالاپ وقىدىق. كوزىم كورگەنىمەن كوكىرەگىم سەزبەگەن تۇستارىم تىپتەن كوپ- اق ەكەن. حاكىمنىڭ كوپ ەڭبەكتەرىنىڭ ارتتاعى الاش بالاسىنا تولىعىمەن جەتپەگەندىگى جايلى باسپا ءسوز بەتتەرىندە بىرنەشە دۇركىن شاڭ بەرگەندىگى بار. راسىندا، وسى ءبىر كۇماننىڭ
انىققا اينالعاندىعىنا حاكىمنىڭ ءوز ولەڭدەرى ارقىلى تاعى دا كوز جەتكىزىپ وتىرمىز. «ءاندى سۇيسەڭ مەنشە ءسۇي» دەپ قاتاڭ تالاپ قويا بىلەتىن كەمەڭگەردىڭ ءان تابيعاتىنا ابدەن قانىق بولعاندىعى ءشۇباسىز. سويتكەن اباي «ءان دەگەنىمىز نە، ونىڭ سىرى مەن سىمباتى قانداي بولۋ كەرەك» دەگەن سۇراقتارعا «بىلىمدىدەن ايامان ءسوزدىڭ مايىن، التى ولەڭمەن ءبىلدىردىم ءاننىڭ جايىن» دەپ ءان تاقىرىبىنىڭ وزىنە عانا التى ولەڭ ارناعاندىعىن ايتادى. ال، ابايدىڭ اكادەميالىق سۇزگىدەن ءوتىپ، جەكە كىتاپ رەتىندە قۇراستىرىلعان ەكى توم ەڭبەگىندەگى ءان تاقىرىبىنا جازىلعان ولەڭدەرىنىڭ سانى ۇشەۋ عانا. ءبىز تومەندەگى تالداۋعا بارماس بۇرىن، الداعى ايتىلماق اڭگىمەمىزدىڭ تۇزدىعى ءۇشىن ءۇش ولەڭنىڭ بىرەر جولى جايىندا عانا قىسقاشا ءسوز شىعىنداساق دەگەن ويىمىز بار. «كوبىنەسە ءان باسى كەلەدى اشى، كەل تىڭدا دەپ وزگەگە بولار باسشى» دەيدى حاكىم اباي. ولەڭنەن تۇسىنگەنىمىز، اسقار سۇلەيمەنوۆشە ايتساق «داۋىستى ءسال بۇقتىرىپ الىپ ىرا كوتەرەتىن» العاشقى اشى داۋىس ەل نازارىن وزىنە ەلىتەتىن ءاننىڭ ايرىقشا ءتاسىلى ەكەن. ال دەگەندە سامعاتا ۇشىرىپ الىپ، قاۋىرسىنشا قالىقتاتاتىن وسى ءبىر ءتاسىل نامازدىڭ ازانى ىسپەتتى. تەك ءان باسىندا عانا ايتىلاتىن اڭداتپا بۇل ۇعىمنىڭ كوپتەگەن اندەرىمىزدىڭ كەلسىن كەلمەسىن ءار جەرىندە قولدان قيىستىرىلۋى ءان ونەرىنىڭ كيەسىن كەتىرىپ- اق تۇر. سودان شىعار داۋىس كورسەتۋ دەگەندى جالاۋ ەتىپ، ءان ايتۋ دەگەنىمىز ايعايلاي بەرۋ دەيتىندەي موجانتوپاي دارەجەگە قۇلدىرادىق. قازاقتىڭ «ءان بىلمەگەن ويبايعا (داۋىسقا) زورلايدى» دەگەنى وسىنى كورسەتەدى. وسى ءبىر ويدىڭ اباي اۋىزىمەن «قۇر ايعاي باقىرعان، قۇلاققا ءان بەكەن...» دەپ تە تۇرلەنەتىنى بار. بۇل عاسىرلار تاجىريبەسىندەگى حالىق تالعامىمەن قۇنانباي بالاسىنىڭ پايىم پاراساتىنىڭ ءاماندا ءبىر ارنادا ۇنەمى توقايلاسىپ وتىراتىندىعىن كورسەتەدى. مۇنى قىسقاشا عانا زەردەلەر بولساق، ءاندى داۋىستان بولەك اقىل مەن جۇرەك، تالعام مەن تانىم سەكىلدى قاسيەتتەردىڭ ايتاتىنىن كورسەتەدى. كەمەڭگەردىڭ «ادام از مۇنى ءبىلىپ ءان سالارلىق» دەگەن ويىنىڭ استارى وسىنى اڭداتادى.
ەندى 2005 -جىلى اكادەميالىق سۇزگىدەن ءوتىپ، ەكى توم ەڭبەك رەتىندە قۇراستىرىلعان اقىننىڭ مىنا ءبىر ولەڭىنىڭ جولى جايىندا قىسقاشا عانا ءسوز ساباقتاسام دەيمىن. ءاننىڭ ەستەتيكالىق ءلاززاتىن ايتىپ كەلە جاتقان اباي، ولەڭنىڭ مىنا ءبىر تۇسىنا كەلگەندە، كەنەتتەن نىلدەي بۇزىلىپ اينىپ كەتەدى. ايتالىق:
«...كوبىنەسە ءان باسى كەلەدى اشى،
«كەل تىڭدا!» دەپ وزگەگە بولار باسشى.
كەرىم تولعاپ تاۋىسار قاڭعىر- كۇڭگىر،
سول جەرىنە ويىڭمەن ارالاسشى...».
باسىندا ايتتىق. العاشى «اشى» داۋىسپەن ەل قۇلاعىن كۇيلەپ الىپ، ەندى «كەرىم تولعاپ»، تاعاتىڭدى «تاۋىسار» تۇستا مىنا «قاڭعىر- كۇڭگىرى» قايدان پايدا بولا كەتتى. مىناداي «قاڭعىر- كۇڭگىردەن» كەيىن شىرقى بۇزىلعان ەسىل انگە ەندى قاي «ويىڭمەن ارالاساتىنداي» بەتىڭ قالدى. اقىلعا قيعاش كەلەتىن وسى جەرىنە كەلگەندە كادىمگىدەي ابدىرىپ قالاسىڭ. ءاسىلى، بۇل ءان ءماتىنىنىڭ ءسوزى «كەرىم تولعاپ تاۋىسار قوڭىر - كۇڭگىر» بولسا كەرەك-تى.
قاتەلەسپەگەن ەكەنبىز. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ باستاماسى ارقىلى مۇرسەيىت بىكى بالاسىنىڭ قولجازباسىمەن 1909 -جىلى «بوراگانسكي» باسپاحاناسىنان العاشقى بولىپ شىققان ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىندا وسى جولدار، ءدال ءبىز ويلاعانداي نۇسقادا بەرىلگەن ەكەن. بۇل جەردە دە كوڭىلگە كۇمان ۇيالاتپاي قويعىزبايتىن اقىننىڭ «كۇڭگىر» دەگەن ءسوزى بۇگىندەرى قاعابەرىستە قالىپ، قۇلاققا توساڭ ەستىلگەنى بولماسا، كۇمبىرگە جۋىقتاۋ ءۇن مەن داۋىس دەگەن ماعىنادا ايتىلىپ تۇر. «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» كۇڭگىر ءسوزى: «الىستان نەمەسە ءىشى قۋىس نارسەنىڭ تۇبىنەن جاڭعىرىپ ەستىلەتىن دىبىس» دەپ بەرىلىپتى. سوندا اقىننىڭ «قوڭىر- كۇڭگىرى» قوڭىر داۋىس ماعىناسىندا ايتىلىپ وتىرعانى انىق ماعلۇم بولدى عوي. ەندى ەنتىگىمىزدى باسىپ، حاكىم ولەڭىن قايىرا ءبىر ايتىپ كورەلىك.
«كەرىم تولعاپ تاۋىسار قوڭىر- كۇڭگىر، سول جەرىنە ويىڭمەن ارالاسشى». ەسسىز ءانىمىزدىڭ ماعىناسى ەندى جونگە كەلگەن سەكىلدى...
II
اباي ەشكىمنىڭ زاڭداستىرىپ العان جەكە مۇلكى ەمەس. ول ادامزات، قالا بەردى قازاق بالاسىنا ورتاق تۇلعا. اركىم ءوز تانىمىنىڭ ىشكى تەرەزەسىنىڭ كولەمىنە قاراي ابايدى كورە الادى. ءبىر بىلەتىنىم، جەر بەتىنەن ەڭ سوڭعى قازاق ءجانتاسىلىم ەتكەندە اباي ءسوزى ونىڭ دەنەسىمەن بىرگە سۋيدى. ءمىرجاقىپتىڭ «زارەدەي ءشۇبا ەتپەيمىز، ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشا الىستاساق، رۋحىنا سونشا جاقىندارمىز» دەپ وتىرعانى دا وسى. نەگە دەيسىز عوي؟ «ەكى كۇيمەك ءبىر جانعا ادىلەت پە؟» دەگەن قۇنانباي بالاسىنا ەندى ەشقانداي قازا جوق.
ۋاقىت ۇلىلاردىڭ الدىنا تۇسە المايدى ەكەن. اقىننىڭ تەك بيولوگيالىق ءتانى (دەنەسى) عانا XIX عاسىردىڭ ەنشىسىندە بولدى دەمەسەڭىز، اقىل مەن پاراساتى كەلەر زامانا كەڭىستىگىندە ءومىر ءسۇردى.
حاكىمنىڭ عاسىرلاردى ەمەس، «زاماندى قاي جان بيلەمەك؟ » دەپ سۇراۋىنىڭ وزىندە ۇلكەن ماعىنا جاتىر. راس، بۇل وزىنە عانا قويعان ساۋال بولاتىن. زاماندى ابايدىڭ وزىنەن باسقا كىمنىڭ جۇرەگى داۋالاپ بيلەي الۋى مۇمكىن؟
قوش... بۇگىنشىل ادامنىڭ ەرتەڭنەن الار ەشقانداي سىباعاسى جوق. ەرتەڭنىڭ سىياقىسى بۇگىنگە بەرىلمەسى تاعى دا انىق. وسىنى ويلاسام بولعانى تۇككە تۇرعىسىز تاقىرىپتارمەن اينالىسىپ، قارا تەرگە مالشىنىپ قاعاز شيمايلاپ جۇرگەن زامانداستارىمدى شىنىمەن- اق اياپ كەتەمىن. اركىم ءوز نيەتىنە قاراي ناتيجەسىن كورىپ تە جاتىر. ءبىراق، ءولىمنىڭ ۇستىنە ءومىر پاتشالىعىن قۇرۋ تەك دانىشپانداردىڭ عانا تالەيىنە جازىلاتىن تاعدىر عوي. ەرتەڭ دەدىك. اياۋلى احمەتتىڭ «ەل بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن» ۇعىمىنىڭ قازىرگىنىڭ «زيالىسىنا» ونشا قاجەتى جوق- اۋ دەيمىن. سەبەبى ەرتەڭىن ويلاعان ەر (زيالى) ەل تاعدىرىنا بىلايشا قاراماسا كەرەك ەدى.
حاكىمنىڭ كەشەگى «ار مەن ۇيات ويلانباي، ءتان اسىراپ، ەرتەڭى جوق، بۇگىنگە بولعان قۇمار» باعامى قازىرگى قازاقتىڭ دا دياگنوزى عوي. وتىرىك پە؟ كانەكي، الاپاتىمىز اسسا ابايمەن ايتىسىپ كورەلىك!..
(جالعاسى بار)
ىقىلاس وجاي ۇلى
«قامشى»
