قازاقستانداعى قيقى- جيقى تۋريزم
بۇرىن دا تابانىم تيگەن جەرلەردى بىرنەشە جىلدان كەيىن قايتا ارالاپ، سانامدى جاڭعىرتقانىم ءبىر قۋانىش بولسا، ومىرگە كوزىن جاڭا اشىپ كەلە جاتقان پەرزەنتتەرىمە شەتسىز- شەكسىز قازاق جەرىنىڭ ءبىر پۇشپاعىن كورسەتۋدىڭ ءساتى تۇسكەنى جانە ءبىر مە- دەت بولدى. سونىمەن، ساپار قالاي بولدى؟
1. كولسايدىڭ جولى قىرىق جاماۋ
ءوزىمنىڭ تۋعان جەرىم بولعاندىقتان، كولسايعا تاڭىرقاۋ ىڭعايسىزداۋ بولار ەدى. ناعاشىلارىمنىڭ اتامەكەنى ءدال وسى وڭىردە. ال ءوز اۋىلىم اقاي نۇسىپبەكوۆتەن كولسايعا دەيىن تۋرا 38 شاقىرىم. ورتا جولدا قارابۇلاق اۋىلى قالادى، ودان ءارى ورلەپ بارىپ، ۇشكۇل بيىگىنە كوتەرىلەسىز دە، قىرقوبى اڭعارىمەن قۇلديلايسىز. اڭعاردان شىعا بەرىپ باتىسقا بەت تۇزەگەنىڭىزدە، جولدا ساتى اۋىلى قالادى. ودان ءارى - بەكەت، سوسىن - كول.
سىزدەرگە ايتايىن، ءدال وسى اقاي اۋىلىنان كولسايعا دەيىنگى بار- جوعى 38 شاقىرىم جول توزاق دەمەسەك تە، ناعىز ازاپ جولى. وقۋشى كەزىمىزدە سايراپ جاتقان جولمەن ۇيقىلى- وياۋ ماناۋراپ وتىرىپ، ساتىعا قالاي جەتكەنىمىزدى سەزبەي قالاتىن ەدىك. قازىرگى جول - كولىكتىڭ سورى. اسفالت جەلىنىپ بىتكەن. ويىقتان قاشىپ، كولىك بىتكەن كىبىرتىكتەپ، ەرتە كۇندى كەش قىلادى. شىنىن ايتقاندا، كورىكتى كولگە اعىلىپ جاتقان ءتۇرلى كولىكتە ەسەپ جوق. ءبىراق سولاردى تىزگىندەگەن جۇرگىزۋشىلەردىڭ بارلىعى العىس ەمەس، رەنىش ايتاتىنىنا كۇمان بولماسىن.
4-5 جىل بۇرىن تورايعىر تاۋىنىڭ ەتەگىنەن جالاڭاش اۋىلىنا دەيىن 24 شاقىرىم جول جاسالدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار توعىزبۇلاق اۋىلىنىڭ قىرمانىنان كورتوعايعا كىرگەنشە اعاناس جازىعىن كەز كەلگەن جەردەن تىلگىلەپ، سايىن دالانى ساپ- سارى شاڭعا بولەپ، كوزدەرى عانا جىلتىراپ قالاتىن-دى. جاڭا جول حالىقتىڭ ادىمىن جازدى. وسى كۇنى اۋدان ورتالىعى كەگەنگە دە، 235 شاقىرىم الىستاعى الماتىعا دا ويلانباي تارتىپ كەتۋگە بولادى. كەرى باعىتتا الماتىدان اتتانىپ، جولاي شارىن شاتقالىنا سوعىپ، كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيمەن كەلە جاتقان ادام اقاي اۋىلىنان اسقان سوڭ، ورتا عاسىرداعى اربا جولىنا تۇسكەندەي داعدارادى.
تۋريزمدى دامىتۋ جايىن ۇلكەن مىنبەرلەردەن ءجيى ايتامىز. ءبىراق ينفراقۇرىلىمسىز تۋريزمنىڭ دامۋى مۇمكىن ەمەس. كولسايعا باستاپ باراتىن جولدى قازىرگى تالاپتارعا ساي جاساپ- جاڭعىرتساق، بۇل ولكەنىڭ تالاي قازىناسىنا جول اشار ەدىك. ويتكەنى جەتىسۋدىڭ وسى ءبىر پۇشپاعىندا كولساي عانا ەمەس، كوركىنەن كوز ۇيالاتىن قايىڭدى كولى، قىزەمشەك بيىگى، قاراقيا، تالدى جايلاۋلارى، تايعاقتاس زاڭعارى، ت. ب. تاماشا جەرلەر بار. مىسالى، ءسىز تورايعىر تاۋىنىڭ ەتەگىنەن باستالاتىن اعاناس جازىعىندا كەلە جاتىپ، جالاڭاش، اقاي اۋىلدارى ارقىلى كەنەت جايلاۋعا ەنىپ كەتكەندەي بولاسىز. ودان ءارى جول ءسىزدى ويعا- قىرعا الا قاشىپ، تابيعاتتىڭ بار كەرەمەتىن العا تارتادى. سول جاعىڭىز جايلاۋ بولسا، وڭ جاعىڭىز كۇنگەي - كونتراست دەگەن سۇمدىق! ساتىعا جەتكەندە، جاڭاعى جايلاۋدىڭ ءبارى كوگىلدىر تاۋلاردىڭ تۇبىنە كوشىپ كەتىپ، قىپ- قىزىل توبەلەرگە جولىعاسىز! وسى عاجايىپتى كورۋگە اسىققان ادامداردىڭ جولمەن الىساتىنى وكىنىشتى.
2. نۇسقاعىشى جوق داڭعىلدار
ەلدەن كەلگەن سوڭ ءسال تىنىستاپ الىپ، شىمكەنتكە تارتتىق. الماتىدان تارازعا دەيىن ءرولدى تىك ۇستاپ وتىرساڭىز بولدى، «باتىس قىتاي - باتىس ەۋروپا» تاس جولى ءوزى- اق اپارادى. كولىگىڭىزگە الاڭدامايسىز. تەك جىلدامدىققا ەلىگىپ كەتپەسەڭىز بولدى. ويتكەنى تاقتايداي تەگىس جولدا ءبىرتۇرلى الىپ- ۇشىپ، قانات بىتكەندەي شارىقتاعىڭىز كەلەتىن جەلىك پايدا بولادى ەكەن. ايدالادا، جول بەلگىلەرىنىڭ تۇبىندە «تىعىلىپ تۇرعان» «ءۇشاياقتار» دەرەۋ اپتىعىڭىزدى باساتىنىنا مەن كەپىل. ەڭ جوعارى 110 نەمەسە 120 شاقىرىمدىق جىلدامدىقتان اسىپ كەتسەڭىز، 4-5 شاقىرىمنان كەيىن جول پوليتسياسى كۇتىپ الىپ، قولىڭىزعا حاتتاما ۇسىنادى. امال جوق، تولەيسىز. سوندىقتان كەڭەسىمىز بىرەۋ عانا - تىنىش ءجۇرىڭىز.
مۇندا جول جاساۋشىلار ەسكەرەتىن ءبىر نارسە بار. جامبىل وبلىسىنىڭ اۋماعىنا ەنىپ، وتار ستانساسىنا باراتىن جولدان باتىسقا بۇرىلعاننان ءسىز قايدا كەلە جاتقانىڭىزدى، قايدا بارا جاتقانىڭىزدى بىلمەيتىن كۇيگە تاپ بولاسىز. ويتكەنى جولدا ەشبىر نۇسقاعىش تاقتا جوق. جول تولىق بىتپەي جاتقان سوڭ دا ءالى ورناتىلماعان بولار. ءبىراق قورداي اسۋىن تاۋىسىپ، جولايرىققا كەلگەنىڭىزدە، نە وڭعا، نە تىك كەتەرىڭىزدى بىلمەي داعدارا- سىز. وڭعا كەتىپ قالساڭىز - شۋعا باراسىز. ال سىزگە تىك كەتۋ كەرەك. ەكى جول دا جاپ- جاڭا. قايتا ءبىز شەتتە ايالداپ تۇرعان جۇك كولىگىنىڭ جۇرگىزۋشىسىنەن سۇراپ الدىق. ول جەردە ەشكىم بولماسا شە؟ شۋعا بارىپ مۇرىن تىرەپ، ارتىق 120 شاقىرىم ءجۇرىپ، جانارمايدى بەكەر جاعاسىز با؟
وسىنداي جاعدايدى ارىستانباب كەشەنىنەن (شاۋىلدىردەن) تۇركىستانعا شىققاندا دا باستان كەشىردىك. ارينە، بۇل جول حالىقارالىق، ءتىپتى وبلىسارالىق جول دا ەمەس. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ەكى ەلدى مەكەنىن ءبىر- بىرىنە قوساتىن، ساپاسى ءتاۋىر جول عانا. الايدا ارىستانبابتان شىققاننان تۇركىستانعا نۇسقايتىن ەشبىر بەلگى جوق. ءبىر جولايرىقتا قايدا جۇرەرىمىزدى بىلمەي قالىپ، ارتتا كەلە جاتقان «گازەلدىڭ» وبالىنا قالا جازدادىق. «تۇركىستان - 75» دەپ بەلگى قويىپ، نۇسقاپ جىبەرسە، ەشكىم دە رەنجي قويماس.
ال تۇركىستاننان شىعىپ، كەنتاۋعا تاياعاندا، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا تاعى جولايرىق تۇرادى. بىرىندە - كەنتاۋ، ەكىنشىسىندە اشىساي كورسەتىلگەن. مەن سياقتى جاعرافيانى ناشار بىلەتىن ادام شولاققورعانعا بارۋ ءۇشىن اشىساي جولىنا ءتۇسۋ قاجەتتىگىن سۇراماسا، قايدان انىقتاسىن؟ كەنتاۋعا كىرىپ كەتىپ، ارى- بەرى 16 شاقىرىمدى بەكەردەن- بەكەر جۇرۋگە تۋرا كەلدى. ناۆيگاتوردىڭ ء«سىز باسقا باعىتقا كەتتىڭىز» دەپ شىرىلداعانىنا قۇلاق اسپاعانىما ۇيالدىم. الايدا سول «اشىساي» دەگەن بەلگىنىڭ قاسىنا «شولاققورعان» دەپ كورسەتىلسە دە ەش ارتىق بولماس ەدى. ويتكەنى بۇل وڭىردە ءبىز سەكىلدى اۋليەلى جەرلەردى كورىپ قايتۋعا قۇمارتاتىن ادامدار از ەمەس.
شولاققورعاننان شىعىپ، الماتىعا بەت تۇزەگەندە دە داعدارعان كەزىمىز از بولعان جوق. مىسالى، شولاققورعاننان قۇمكەنتكە دەيىن ەشبىر بەلگى جوق. قۇمكەنت پەن شىمكەنتكە بۇرىلاتىن جولايرىققا بەلگى قويىلىپ، تاراز باعىتى انىقتاپ كورسەتىلسە، جۇرگىزۋشىلەر ەشكىمنەن جول سۇراپ اۋرە بولماس ەدى. ويتكەنى الماتىعا تارتىپ كەتۋ ءۇشىن وسى قۇمكەنت - ساۋداكەنت - اقكول - اسا جولى اسا ىڭعايلى ەكەن. الايدا قۇمكەنتتەن ارى قاراي دا تارازعا دەيىن نەشە شاقىرىم قالعانى، الدا قانداي ەلدى مەكەندەر بارى جايلى ەشبىر تاقتا جوق. قۇلا دۇزدە جان- جاققا جالتاقتاپ قاراپ، اڭ- تاڭ بولىپ كەلە جاتاسىز. ساۋداكەنتكە كىرگەندە دە، اقكولگە جەتكەندە دە ەندىگى بۇرىلىستار قالاي بولاتىنىن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان سۇراپ الدىق. قاس قىلعانداي، ناۆيگاتوردىڭ قوسقىشى دا ىستەن شىعىپ، ابدەن قىسىلدىق.
اسا ارقىلى تارازعا تاياپ، قالاعا كىرمەي- اق الماتىعا بۇرىلعانىمىزدا، تاعى اڭ- تاڭ بولدىق. ەندى الدىمىزدان نۇسقاعىشتار شىعا باستادى. ءبىراق العاشقىسىندا الماتىعا دەيىن 526 شاقىرىم قالعانى جازىلىپ تۇر دا، ءبىر- ەكى شاقىرىمنان كەيىن كەزدەسكەن كوپىردە 507 شاقىرىم دەپ تۇر. بار- جوعى 2-3 مينۋتتا 19 شاقىرىم ءجۇرىپ وتپەگەنىمىزدى ءوزىمىز دە سەزىپ تۇرمىز، كولىگىمىزدىڭ سپيدومەترى دە كورسەتىپ تۇر. «باتىس قىتاي - باتىس ەۋروپا» حالىقارالىق جولىندا مۇنداي ءىرى قاتەلىكتەر جىبەرۋگە بولمايدى عوي.
3. مەنى قورلاۋعا ەمەس، قورعاۋعا ءتيىس ەدى
الماتىعا قايتقان كولىكتەر حالىقارالىق جولدىڭ بىتپەي تۇرعان بولىگىنەن وڭعا تۇرىلىپ، ەسكى جولعا تۇسەدى. قورداي اسۋى ارقىلى اسىعاسىز ەندى. ەكى بالام قاتتى اۋىرىپ، كەشقۇرىم بولسا دا اۋرۋحاناعا ۇلگەرەيىك دەپ كەلە جاتقان بەتىمىز ەدى. كولىك ءسال توقتاي قالسا، ۇلىم تازا اۋا جۇتقىسى كەلىپ سىرتقا ۇمتىلادى. ۇلكەن قىزىمنىڭ ءىشى ءجۇرىپ، اسۋدا قايتا- قايتا توقتاۋعا ءماجبۇر بولدىق. تاۋ جولى بىتۋگە تاياعاندا جانە ءبىر توقتاپ، 200 مەتردەي جۇرگەنىمىز سول ەدى، اۆتوينسپەكتورلار تەجەدى. كولىكتىڭ جارىعىن قوسۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن. ءبىراق ءقازىر عانا قوزعالعانىمدى، ەسكەرتۋ جاساي سالسا، دەرەۋ تۇزەيتىنىمدى ايتقانىما ينسپەكتور قىڭبادى. جاعدايىمدى ايتىپ جاتىرمىن. ۇلىم دا سىرتقا شىعىپ، ءىشىن باسىپ قىسىلىپ وتىر. امال جوق، جاقسىلاپ تۇرىپ بالاعاتتانۋعا تۋرا كەلدى. ينسپەكتور بۇل بالاعاتتى بىردەن ءوز اتىنا قابىلدادى. ەكەۋمىز قىپ- قىزىل داۋعا كيلىكتىك. بالالارىمنىڭ اۋىرىپ كەلە جاتقانىن، اۋرۋحاناعا ۇلگەرۋىم قاجەتتىگىن ايتقانىما دا قۇلاق اسار ەمەس. جارىقتى قوسۋدى ۇمىتقانىم لاڭكەستىك ارەكەتتەن دە ۇلكەن ايىپ سياقتى. ەندى مەنى قويىپ، باسقا دا توقتاعان كولىك جۇرگىزۋشىلەرىن كۋاعا تارتا باستادى. «مىنانىڭ جارىعى جانباي كەلە جاتتى عوي، ءيا؟» دەيدى داۋرىعىپ. ءبىراق جۇرگىزۋشىنى جۇرگىزۋشى ساتسىن با، ءبارى مەنىڭ ءسوزىمدى سويلەدى.
سەزىپ تۇرمىن، ينسپەكتورعا قالايدا اقشا الۋى كەرەك. امال جوق، قىزمەتتىك كۋالىگىمدى شىعارۋعا تۋرا كەلدى. وڭىرىندەگى نومىرىنە قاراپ- اق العان سياقتى ەدىم، قاربالاسىپ ءجۇرىپ ۇمىتىپ كەتىپپىن. ينسپەكتور مەنىڭ «قۇدىرەتىم» زور بولىپ شىققانىنا قاتتى وكىنىشىن جاسىرا الماي، قۇجاتتارىمدى ىقىلاسسىز قايتاردى.
قاشان وسكەن ەل دارەجەسىنە جەتەر ەكەنبىز؟ وسكەن ەلدىڭ ينسپەكتورى بالالارىمنىڭ جاعدايىن كوزىمەن كورگەسىن، دەرەۋ الدىما ءتۇسىپ، جولىمدى ەش بوگەمەي، بوگەتپەي، الداعى ەلدى مەكەننىڭ مەديتسينالىق بەكەتىنە جەتكىزىپ بەرەر ەدى عوي. ال بىزدىكىلەر... كەلە جاتقاننىڭ كەتپەنىن، بارا جاتقاننىڭ بالتاسىن الىپ قالۋدى عانا بىلەدى.
بالالاردى اۋرۋحاناعا ءتۇن بولماي جاتقىزىپ ۇلگەردىك. بەس كۇندىك ساپاردى كوتەرە الماي قالدى، ءسىرا.. . ءتاۋىر بولىپ شىعىپ، جاڭا وقۋ جىلىنا كىرىسىپ تە كەتتى. ءبارىبىر ينسپەكتوردىڭ جولسىزدىعى، ولەرمەندىگى ەسىمە تۇسسە، ءالى كۇنگە كىجىنىپ الامىن...
«ايقىن»
