بابالار ءسوزى: ءشاۋىلدىر اتاۋى تۋرالى اڭىز
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى» ، «قازاق حاندارى» ، «ەجەلگى قالالار تاريحى» ، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى. «بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانادى.
***
ءشاۋىلدىر
(I نۇسقا)
ات شاپتىرىم الىستان مۇنارتا، قاراۋىتا كورىنەتىن تورتكۇل دۇنيەگە اتى مەن داڭقى جەتكەن «ۇلى جىبەك جولىنىڭ» كۇرە تامىرى بولعان وتىرار قالاسىنىڭ كىشىگىرىم تاۋداي بولىپ ۇيىلگەن ءۇيىندى ورنى. وتىرار قالاسىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندە ارىستانباب دەگەن اۋليەنىڭ كۇمبەزى بار. اقشەڭگەل كەي- كەيدە ءسىڭسىپ، ءبىر ءتۇرلى مۇڭدى اۋەنمەن جىلايدى. سول جەرگە «شەيىت بولعان قىز» جەرلەنگەن، سول قىزدىڭ مولاسىنىڭ ۇستىندە اق شەڭگەل وسكەن دەسەدى.
وتىرار حانى قايىردىڭ ءىنىسى اسكەرباسى بولادى. اسكەرباسىنىڭ جالعاننان ايتتىرعان جالعىز قىزى ءدۇر بولادى. ءدۇر ونەر- ءبىلىم الۋ ءۇشىن اعاسى قايىر حاننىڭ قولىندا جاسايدى. ءدۇر وتە سۇيكىمدى، كورىكتى، قۇرالاي كوز، قيعاش قاس، ءسۇمبىل شاش، تالشىبىقتاي بۇرالعان كوركىنە اقىل- پاراساتى ساي بولىپ وسەدى. «اسكەرباسىنا جاساعان يەم جالعىز قىز بەرسە دە، دۇنيەنىڭ تۇتاس بايلىعىنا پارا- پار قىز بەرگەن» ، - دەسەدى.
قايىر حاننىڭ ۇلى ءشامىل دۇرمەنەن تۇيدەي قۇرداس ەكەن. ەكەۋى دە بالالىقتىڭ بال كۇندەرىن وتكىزە بەرەدى ەكەن. ءشامىلدى كورگەن قاريالار: «ەر تۇلعالى، باتىرعا لايىق كەيپى بار. بۇل ءوزى قايىردان وتكەن حان بولار» دەيدى.
قايىردى دۇشپاندارى جەڭۋدىڭ ءادىسىن ويلايدى. قايىرحان مەن ءىنىسىنىڭ ۇيىمشىل، حالقىنىڭ ۇيىعان ىنتىماعىن جەك كورەدى: «اسكەرى مىقتى، بۇنى جەڭۋ ءۇشىن كۇش ەمەس، ايلا كەرەك» ، - دەيدى.
سول كەزدە ءشامىل جىگىت بولىپ بوي تۇزەپ، ءدۇر بوي جەتكەن قىز بولىپ قالعان ەكەن. وڭى مەن سولىن انىق اجىراتا المايتىن بوزبالا جىگىت پەن بويجەتكەندى قاندى شەڭگەلدەرىنە ءتۇسىرۋدى ماقسات تۇتادى. «اڭدىعان جاۋ الماي قويماس» دەگەندەي، حان سارايىنان وپاسىز جان تابادى. قايىرحان ءوزى ساياتشىلاپ كەتكەن ەكەن. كەتكەنىن بىلگەن جاۋ پاك جانداردى الداپ- ارباپ، شاراپ ىشكىزەدى ەكەن. ەكەۋى ەستەرىن جيعان سوڭ، ۇيات شوعىنا ءبيدايداي قۋىرىلادى ەكەن. بۇل حابار حانعا دا جەتەدى. نامىس وتىنا تۇسكەن حان، سارىكولدەن ءىنىسىن سۋىت الدىرادى. ءىنىسى دە: «بۇل نە دەگەن سۇمدىق، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇر- سالتىندا جوق ماسقارالىق» ، - دەپ كۇيزەلدى.
«كۇناھاردىڭ ءبىرى ءسىزدىڭ، ءبىرى مەنىڭ پەرزەنتىمىز، ەكەۋىن دە جاس بوران ەتىپ جازالاۋ كەرەك» دەيدى. قايىرحان سابىرلى قالىپتى: «وسى ىسكە كوڭىلىم سەنبەيدى» دەپ، ءشامىل مەن ءدۇردى الدىرادى، ەكەۋى دە بولعان ءىستى مويىندايدى. ۇكىم شىعارىلىپ، تۋىسقان اعا، قارىنداستىڭ قىلمىسىنا لايىقتى جازا قولدانىلادى. قالا حالقىنىڭ ءبارى كۇن باتىس جاققا تۇرىپ، ەكىگە ءبولىنىپ تۇرادى. قاقپا اۋزىندا جازالاۋشى اسكەر اتقا ءمىنىپ، قىلىشىن قولىنا الىپ، ساپ تۇزەيدى. قىلمىسكەر ەكى جاس جۇگىرىپ اتقا ءمىنىپ، قالا ىشىنەن شاۋىپ شىعۋى كەرەك.
الدىمەن ءشامىل كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن جۇلدىزداي اعىزىپ وتە شىعادى. جازالاۋشىنىڭ قىلىشىنىڭ بىرەۋى يىعىنا، بىرەۋى سانىنا ءتيىپ، قىپ- قىزىل قانى ساۋلاپ كەتەدى دە، جوق بولادى. ونىڭ ارتىنان ءدۇر دە اق جامىلىپ اعىزا وتەدى. ءشامىلدىڭ باسىن الا الماعان باس كەسەرلەر، ءدۇردىڭ باسىن الادى. قىزدىڭ دەنەسىن الىپ، ارىستانبابقا تاستايدى. قىزدى سول جەرگە جەرلەپتى. ال ءشامىل ۇشتى- كۇيدى جوق بولادى. ەل جينالىپ، ەسىن جيعان سوڭ، ەسكى ەلدى مەكەن وتىراردىڭ اتىن «ءشامىل- ءدۇر» دەپتى. كەلە- كەلە بۇل شاۋىلدىرگە اينالىپتى.
ءشاۋىلدىر
(Ⅱنۇسقا)
ەرتەدە بۇزىق قالاسىن (قازىرگى تەمىر اق قورعا، بوزىقتوبە) مۇرىندىق اتتى حان بيلەپتى. ول وتە قاتال، ايتقانىنان قايتپايتىن، بىربەتكەي جان ەكەن.
بىردە قالاداعى بەگەن وزەنىنەن سۋ تارتىلىپ، قالا تۇرعىندارى ءبىر تامشى سۋعا زار بولىپتى. سول كەزدە مۇرىندىق حان: «كىمدە- كىم قالاعا سۋ جەتكىزەتىن بولسا، سوعان قىزىمدى بەرەمىن» ، - دەپ جار سالىپتى.
مۇرىندىقتىڭ ءدۇريا ەسىمدى ايداي سۇلۋ قىزى بار ەكەن. كوركىنە اقىلى ساي ءدۇريادان قالانىڭ بار كارى- جاسى تەگىس ۇمىتكەر بولىپ، ولار قالاعا سۋ اكەلۋ جۇمىسىنا بار ىنتاسىمەن جۇمىلىپتى. الايدا سۋ جەتكىزۋ ەشقايسىسىنىڭ قولىنان كەلمەسە كەرەك.
سول اۋىلدا مۇرىندىقتىڭ جىلقىسىن باعاتىن ءشامىل ەسىمدى كورىكتى، باتىر تۇلعالى جىگىت بار ەكەن. ءشامىل مەن ءدۇريا ءبىر- ءبىرىن وتە جاقسى كورىپتى. ءبىراق سەزىمدەرىن جاريا ەتۋگە ءبىرىنىڭ كەدەي جىگىت، ەكىنشىسىنىڭ باي قىزى ەكەندىگى بوگەت بولىپتى. راسىندا، تىگەرگە تۇياعى جوق، ءسىڭىرى شىققان كەدەيگە قاي باي قىزىن بەرسىن. وسىدان بارىپ ءدۇريا اكەسىنە ءشامىلدى ۇناتاتىنىن ايتۋعا اۋزى بارمايدى. ايتقان جاعدايدا، سۇيگەن جىگىتىنىڭ موينىنا قىل ارقان تۇسەتىنى انىق.
حاننىڭ قالاعا سۋ اكەلۋ تۋرالى جارلىعىن ەستىگەندە، ءشامىل قاتتى قۋانادى. «ءدۇرياعا قوسىلۋدىڭ بىردەن- ءبىر جولى وسى» دەپ ويلايدى.
ول ۇلكەن كەتپەن جاساتىپتى. ارىس وزەنىنىڭ جاعاسىنا كەلىپ، تەزدەتىپ ىسكە كىرىسەدى. كۇن- ءتۇن دەمەي ارىق قازادى. تەك ءبىر وكىنىشتىسى، ون بەس شاقىرىمداي جۇرگەندە كەتپەن ءبىر قاتتى زاتقا سوعىلىپ، سابى سىنىپ كەتەدى.
كەتپەننىڭ سابى توراڭعىل اعاشىنان جاسالعان ەكەن. ىزالانعان ءشامىل سىنعان ساپتى بەس ءبولىپ، لاقتىرىپ جىبەرسە، ول بەس تاياقشا بولىپ جەرگە شانشىلا تۇسەدى دە، ءبىراز ۋاقىت وتكەسىن، كوكتەپ شىعادى. كەيىن سول جەردە بەس اعاش ءوسىپ تۇرادى. سودان حالىق ول جەردى «بەستوراڭعىل» دەپ اتاپ كەتەدى.
ءشامىل كەتپەنىن قايتا ساپتاپ، جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى. وتىز شاقىرىمداي ارىق قازىپ، بۇزىق قالاسىنا سۋ الىپ بارادى. شولىركەگەن حالىق سۋعا قانىپ، شاتتىققا بولەنەدى.
الايدا مۇرىندىق حان ءوزىنىڭ ۋادەسىن ورىندامايدى. قىزىن الىپ، وتىرار قالاسىنا قاراي قاشادى. ءبىراق ونى ءشامىل وتىرارعا جەتكىزبەي، قۋىپ جەتىپ، ءدۇريانى كۇشپەن تارتىپ الادى.
سودان كەتكەن ەكى جاس نۋ ورماندى پانالاپ، كۇن كەشەدى. اڭ اۋلاپ، جەمىس- جيدەكتى قورەك ەتەدى. مۇنى ەستىگەن حان اشۋعا ءمىنىپ، ارتتارىنان اسكەرىن جىبەرىپ، ەكەۋىن تاباندا ولتىرتەدى.
مىنە، وسى ەكى عاشىق پانالاعان جەردى جۇرت «ءشامىل مەن ءدۇريانىڭ اۋىلى» دەپ اتاپ كەتىپتى. ۋاقىت وتە كەلە بۇل اتاۋ قىسقارتىلىپ « ءشامىلدۇر» ، ارتىنان دىبىستىق وزگەرىستەرگە ۇشىراپ «ءشاۋىلدىر» اتانعان دەگەن ءسوز بار.
