جيرماسىنشى عاسىردا جويىلعان مەملەكەتتەر

 استانا. قازاقپارات - ⅩⅩ عاسىردا الەمنىڭ ساياسي كارتاسىن وزگەرتكەن ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، كوپتەگەن اۋماقتىق سوعىستار مەن قارۋلى قاقتىعىستار بولدى، سونىڭ سالدارىنان ونداعان ەلدەر جويىلىپ، ورنىندا جاڭا مەملەكەتتەر پايدا بولدى.

جاھاندىق ولشەممەن العاندا ءجۇز جىل دەگەن قاس- قاعىم مەزەت قانا، الايدا ۋاقىت شىركىن وسى قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە ءبىز ءۇشىن عالامدىق وزگەرىستەر جاسادى. ادامزاتقا الاپات قاسىرەت اكەلگەن وتكەن ءجۇزجىلدىق ءبىر كەزدەردە بايلىعى شالقىپ، كۇشى تاسىعان تالاي الەۋەتتى مەملەكەتتەردىڭ ءوزىن جوق قىلىپ جىبەردى. مىسالى، سولاردىڭ ىشىندە ءبىر كەزدەردە الەمدەگى ەڭ مىقتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى، ءوزىمىز قۇرامىندا بولعان ك س ر و دا بار. ون بەس باۋىرلاس رەسپۋبليكادان قۇرىلعان وسىنداي الىپ ەلدىڭ جەتپىس جىل عانا عۇمىرى بولدى. تاريح سپيرال سياقتى، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت وتكەندە اينالىپ كەلىپ، قايتالانىپ وتىراتىن زاڭدىلىقتاردان تۇرادى، دەگەن ۇعىم بار. وتكەنگە قاراپ بولاشاقتى بولجاۋعا بولادى، دەيدى عالىمدار. ەندى باستالىپ جاتقان ХХІ  عاسىردا قانداي وزگەرىستەر بولار ەكەن؟

اۆستريا- ۆەنگەر يمپەرياسى

 1867 -جىلى قۇرىلىپ، 1918 -جىلى تارادى. ەلۋ جىلدان ءسال استام ۋاقىت ءومىر سۇرگەن اۆستريا- ۆەنگەر يمپەرياسى 1 - دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ناتيجەسىندە كوپ جەرىنەن ايىرىلىپ قالدى دا بىرنەشە بولىككە ءبولىنىپ كەتتى. ال قانشاما ۋاقىت بويى ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىڭ حالقىن قۇراعان ءارتۇرلى ۇلتتار ەشقانداي ويلانباستان تاۋەلسىز مەملەكەتتەر قۇرىپ الدى نەمەسە كورشى ەلدەردىڭ قۇشاعىنا ءسىڭىپ كەتتى.

وسمان يمپەرياسى

 وسمان يمپەرياسى 600 دەن استام ۋاقىت تۇرعان، ەۋروپادا ەڭ ۇزاق ۇستەمدىك قۇرعان مىقتى مەملەكەت بولدى. ول 1299 -جىلى قۇرىلدى، 1922 -جىلى تارادى. وسمان يمپەرياسى قاتتى دامىپ، گۇلدەنگەن ءداۋىردى دە كوردى، جەڭىلىستى دە باستان كەشىردى. І دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن كۇشى تولىقتاي سارقىلىپ، قول استىنداعى مەملەكەتتەرگە ىقپالىن جوعالتتى. ءبىر كەزدەردە جاۋلاپ العان ۇلكەن اۋماقتان ايىرىلىپ قالدى.

تيبەت

 تيبەت مەملەكەتى 1913 -جىلى قۇرىلىپ، 1951 -جىلى مەملەكەت مارتەبەسىنەن ايىرىلدى. الەمدىك ساياسي كارتادا 1913 -جىلى پايدا بولعان تيبەت بۇعان دەيىن دە مىڭ جىلدان استام جەكە ەل رەتىندە تانىلعانمەن، ەشقاشان مەملەكەت بولىپ كورمەگەن. ءبىراق ونى سول جىلداردىڭ ىشىندە دە ەشكىم جەكە مەملەكەت رەتىندە قابىلداعان جوق. قازىرگە دەيىن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىندا قالىپ وتىر.

 كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى (ك س ر و)

 كەڭەس وداعى 1922 -جىلى قۇرىلىپ، 1991 -جىلى جەلتوقساندا تارادى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ الاساپىرانى، ودان كەيىنگى ازامات سوعىسىنىڭ دۇربەلەڭىنەن سوڭ الەمدىك كارتادا ك س ر و دەگەن جاڭا مەملەكەت پايدا بولدى. رەسەي يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىن ءوزىن جۇمىسشىلار مەن شارۋالار مەملەكەتى دەپ اتاعان الەمدەگى العاشقى مەملەكەت. ك س ر و ۇزاق جىلدار بويى عالامدىق دەڭگەيدەگى الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ ءبىرى بولىپ تانىلدى. ادامدى عارىشقا ۇشىرۋ نەمەسە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس سياقتى الەمدىك ماسشابتا عى ءىرى وقيعالاردىڭ بىردە- ءبىرى ونىڭ قاتىسۋىنسىز وتكەن جوق. الايدا پروگرەسسيۆتىك الەمنىڭ باسەكەلەستىگىنە توتەپ بەرە الماي، ەكونوميكالىق كوللاپس پەن كوررۋپتسياعا بەلشەدەن باتقان الىپ مەملەكەت 80-جىلداردىڭ اياعىندا السىرەپ، الەۋەتى سىر بەرە باستادى. ءسويتىپ، وسىدان شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن بىرىككەن ون رەسپۋبليكا ىدىراپ، جەكە- جەكە تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە اينالدى.

يۋگوسلاۆيا

 يۋگوسلاۆيا - Ⅱدۇنيەجۇزىلىك سوعىس- تان كەيىن كۇيرەگەن اۆستريا- ۆەنگەر يمپەرياسىنىڭ ورنىندا پايدا بولدى. بۇل مەملەكەت 1918 -جىلى قۇرىلىپ، 1992 -جىلى تارادى. العاشىندا ول سەرب، حورۆات، سلوۆەندىكتەر كورولدىگى بولدى. 1929 -جىلدان باستاپ يۋگوسلاۆيا دەپ اتالدى. Ⅱدۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن سوتسياليستىك مەملەكەت بولعانمەن، ك س ر و- عا باسقالار سياقتى قاتتى تاۋەلدى بولعان ەمەس. يۋگوسلاۆيانىڭ الەمدىك كارتادان جوعالۋىنا كوپتەگەن قانتوگىستەر سەبەپ بولدى. تەك قانا سوعىس كەزىندە عانا ەمەس، ۇلتتىق نەگىزدە جاپپاي قانتوگىستەر بولدى. سەربيا باسشىلىعى مەن ۇزاق ۋاقىت كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، ناتيجە شىقپاعان سوڭ ناتو بلوگىنىڭ اسكەرلەرى بەلگرادتى بومبالادى. ادام قۇقىقتارى جاپپاي بۇزىلىپ، اسا قاتىگەزدىكپەن ەتنوستىق تازارتۋلار جۇرگىزىلگەن ازامات سوعىسى مۇندا ون جىلعا سوزىلدى. قىرعىننىڭ سوڭى مەملەكەتتىڭ ىدىراۋىنا اكەلىپ، ول جەردە التى تاۋەلسىز ەل -  حورۆاتيا، سلوۆەنيا، بوسنيا جانە گەرتسەگوۆينا، ماكەدونيا، كوسوۆو جانە كىشى يۋگوسلاۆيا دەپ اتالاتىن -  سەربيا مەن چەرنوگوريا وداعى پايدا بولدى. بۇل پروتسەس 2006 -جىلى ەشقانداي اتىس- شابىسسىز ءوتتى.

چەحوسلوۆاكيا

 چەحوسلوۆاكيا دا يۋگوسلاۆيا سياقتى جويىلعان اۆستريا- ۆەنگەر جۇرتىندا 1918 -جىلى قۇرىلىپ 1938 -جىلعا دەيىن گيتلەر اسكەرىن كىرگىزگەنشە تاۋەلسىز ءومىر ءسۇردى. 1945 -جىلعا دەيىن فاشيستەردىڭ وككۋپاتسياسىندا بولدى. 1945 -جىلى كەڭەس وداعى ازات ەتكەننەن كەيىن بيلىك باسىنا ك س ر و ساياساتىن جاقتايتىندار كەلدى. كەيىننەن دەموكراتيالىق مەملەكەتتە ءومىر سۇرگىسى كەلگەن تۇرعىنداردىڭ ارماندارىن ازات ەتۋشىلەر ەلىنىڭ تانكتەرى جانشىپ تاستادى. بۇل وقيعا پراگا كوكتەمى دەگەن اتپەن تاريحتا قالدى. ك س ر و ىدىراعاننان كەيىن چەحوسلوۆاكيا سوتسياليستىك قوعامنان ىڭ- شىڭسىز تەرىس اينالىپ، دامۋ جولىنا بەت بۇردى. 1992 -جىلى چەحتار مەن سلوۆاكتار ءبولىنىپ كەتتى دە، چەحوسلوۆاكيا دەگەن مەملەكەت جويىلدى.

گەرمانيا دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا (گ د ر)

 گ د ر - 1949 -جىلى قۇرىلىپ، 1990 -جىلى تارادى. كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ Ⅱدۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىسكە جەتۋ ناتيجەسىندە گەرمانيا اۋماعىندا ۇزاق جىلدار ك س ر و- مەن دوستىقتىڭ تىرەگىنە، ەۋروپاداعى كسرو ناسيحاتىنىڭ پلاتسدارمىنا اينالعان جاڭا مەملەكەت پايدا بولدى. گ د ر- دا كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ مىقتى اسكەري كونتينگەنتى تۇردى، ال بەرليندە تەك يدەولوگيانى عانا ەمەس، ءبىر ۇلتتى ەكىگە بولگەن الەمگە ايگىلى بەرلين قابىرعاسى تۇرعىزىلدى. ال قابىرعانىڭ باتىس جاعىنداعى ا ق ش پەن  ۇلى بريتانيا باسىپ العان اۋماقتا فرگ مەملەكەتى ورنادى. مۇنىڭ ءبارى ميحايل گورباچيەۆ ك س ر و- عا باسشىلىق جاساپ تۇرعان قايتا قۇرۋ كەزىندە، 1989 -جىلى بەرلين قابىرعاسىنىڭ قۇلاۋىمەن اياقتالدى. كەلەسى جىلىندا گ د ر دەگەن مەملەكەت جوق بولدى، ف ر گ- مەن قوسىلىپ، نەمىس حالقى ءبىرتۇتاس ەلگە اينالدى.

وڭتۇستىك ۆەتنام

 1955 -جىلى قۇرىلىپ، 1975 -جىلى مەملەكەتتىك مارتەبەسىن جوعالتتى. فرانسۋزداردىڭ بۇرىنعى كولونياسى بولىپ تۇرعان كەزدە قۇرىلعان وڭتۇستىك ۆەتنام سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىمەن اۋىر سوعىستاردى باستان وتكەردى. اقىرى سولارعا جەڭىلىپ، ءبىرتۇتاس مەملەكەتكە اينالدى. بۇل 1959 -جىلعى وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك اراسىنداعى ازامات سوعىسىنان باستالدى. سولتۇستىك بيلىگىنە كوممۋنيستەر كەلدى، ال وڭتۇستىكتى بيلەپ وتىرعان فرانسۋزدار ونى قالامادى، جەكە مەملەكەت قۇرعىسى كەلدى. بۇعان امەريكالىقتار ارالاستى، ءبىراق كومەكتەسە المادى. 1973 -جىلى ا ق ش كەتۋگە ءماجبۇر بولدى، سودان كەيىن ەكى جىلدان سوڭ كوممۋنيستەر تولىقتاي جەڭىسكە جەتتى.

يەمەن حالىقتىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى

 1967 -جىلى قۇرىلعان، 1990 -جىلى جويىلدى. ك س ر و- نىڭ كومەگىمەن سوتسياليستىك مەملەكەت قۇرماقشى بولعان ارابتار 23  جىلدان كەيىن كورشى يەمەن اراب رەسپۋبليكاسىمەن قوسىلىپ، مەملەكەتتىك ستاتۋسىنان باس تارتتى.

بىرىككەن اراب رەسپۋبليكاسى (ب ا ر)

 مىسىر مەن سيريا وداعى -  بىرىككەن اراب رەسپۋبليكاسى 1958-1961 -جىلدار ارالىعىندا، ءۇش- اق جىل ءومىر ءسۇردى. ⅩⅩ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا مىسىر ساياساتكەرى ناسەردىڭ سوتسياليزم تۋىنىڭ استىندا اراب حاليفاتىن قۇرۋ يدەياسى ىسكە اسپادى. داماسكىگە باسا- كوكتەپ كىرىپ العان مىسىرلىقتاردىڭ وزبىرلىعىنا، ساياسي پارتيالارعا تىيىم سالعاندارىنا، جاپپاي ۇلتتاندىرۋعا نارازى بولعان سيريا اسكەرى 1961 -جىلى مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساپ، سيريانىڭ بۇل وداقتان شىعاتىنىن جاريالادى. ال مىسىر بولسا تاعى دا ون جىل جالعىز ءوزى بار دەگەن اتپەن مەملەكەت بولىپ ءجۇردى.

 

قايىرجان تورەجان

«ايقىن»