ن. نازاربايەۆ: تاريح - كىم- كىمنەن دە جوعارى تۇرعان ۇعىم
«بۇگىنگى قازاق حالقى - سوناۋ ەستە جوق ەسكى زامانداردا- اق تۇلپارلاردىڭ تۇياعىمەن دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن كونە ساقتاردىڭ، ەجەلگى عۇنداردىڭ، بايىرعى تۇركىلەردىڭ ۇرپاعى، ۇلكەن ءۇيدىڭ قارا شاڭىراعىن اتاجۇرتتا ساقتاپ قالعان حالىق»، - دەپ سوناۋ 1992 -جىلدىڭ وزىندە، تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭ ءسارى شاعىندا، دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايىندا ايتقان ەلباسىمىز وسى جىلداردىڭ ءون بويىندا تاريحقا قۇرمەتپەن قاراۋدىڭ، وتكەنىمىزدەن ونەگە الۋدىڭ ۇيرەنەرلىك ۇلگىسىن كورسەتۋمەن كەلەدى. قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ 550 -جىلدىعىن بۇكىل حالىق بولىپ مەرەكەلەۋ تاۋەلسىزدىكتىڭ، تەك قانا تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى ەكەندىگى ايدان انىق.
تاريحىمىزدىڭ وسىناۋ ابىرويلى بەلەسىنىڭ ءوز دەڭگەيىندە، لايىقتى اتالۋى حالىقتىڭ وتكەنىنەن ونەگە، تاعىلىمىنان ساباق الۋدى تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر تىرەگى، ەڭسەلى ەرتەڭىمىزدىڭ سەنىمدى كەپىلى سانايتىن ەلباسىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەگى ەكەندىگى تاعى تالاسسىز. باسقانى بىلاي قويعاندا، نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ وسى تاقىرىپقا «تاريح تولقىنىندا» اتتى تۇتاس كىتاپ شىعارۋىنىڭ ءوزى ەلباسىمىزدىڭ تاريحقا قاندايلىق ءمان بەرەتىنىن كورسەتەدى.
پرەزيدەنتتىڭ «قازاق تاريحىندا قازاق ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ ءوزى ءبىزدى اتا- بابالارىمىز ءۇشىن ماقتانىش سەزىمىنە بولەيدى، قازاقتىڭ ەندىگى تاريحىندا دا سونداي ىزگى ءىز قالدىرۋعا ۇندەيدى. نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ وسى شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ارالىعىندا سويلەگەن سوزدەرىن، جاساعان باياندامالارىن، بەرگەن سۇحباتتارىن زەردەلەپ قاراعاندا ءبىز ۇلى دالا ەلىنىڭ بۇگىنگى بيىگى تاريح تاعىلىمىن ۇعىنۋداعى دارا دانالىقتىڭ دا ارقاسى ەكەنىن انىق كورەمىز.
ايتۋلى شاراعا وراي ەلباسىمىزدىڭ 2014 - جىلى جارىق كورگەن توعىز تومدىق «تاڭدامالى سوزدەرىندەگى» تاريح تۋرالى تولعانىستارىنان توپتاما ءتۇزىپ، ۇسىنىپ وتىرمىز.
* * *
قازاق حالقى - تامىرىن جەتى قابات جەر استىنا جىبەرگەن الىپ بايتەرەكتەي، وزەگىن عاسىرلار تەرەڭىنەن تارتىپ، وسىناۋ قاسيەتتى ۇلى دالاسىنان تابان اۋدارماي، داۋىلدارمەن الىسىپ، تاعدىرىمەن قارىسىپ، ءوسىپ- وركەندەپ كەلە جاتقان بايىرعى حالىق. ونىڭ تاريحى، كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، كەشەگى قازاق حاندىعى شاڭىراق كوتەرگەن XV عاسىردان باستالمايدى. حاندىقتىڭ قۇرىلۋى ءبىر باسقا، حالىقتىڭ قالىپتاسۋى ءبىر باسقا. بۇگىنگى قازاق حالقى - سوناۋ ەستە جوق ەسكى زامانداردا- اق تۇلپارلارىنىڭ تۇياعىمەن دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن كونە ساقتاردىڭ، ەجەلگى عۇنداردىڭ، بايىرعى تۇركىلەردىڭ ۇرپاعى، ۇلكەن ءۇيدىڭ قارا شاڭىراعىن اتاجۇرتتا ساقتاپ قالعان قازاق.
* * *
تاريحي تانىممەن ۇرپاق وسەدى، ۇلتتىق سانا قالىپتاسادى.
* * *
دەشتى قىپشاقتى بيلەپ تۇرعان ءشايبان تۇقىمىمەن ات قۇيرىعىن كەسىسىپ، قول استىنداعى ۇلىستارىن شۋ بويىنا الىپ كەلىپ، قازاق دەگەن ەل ەتكەن كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ورنى بولەك.
* * *
قازاقستان تاۋەلسىزدىگى - ەڭ الدىمەن ۇلتىمىزدىڭ ەجەلدەن بوستاندىققا دەگەن اسقاق رۋحىنىڭ جەڭىسى. ازاتتىق رۋحى كەڭ كوسىلگەن ارقادان كەربەز الاتاۋعا دەيىنگى، التىن تامىر التايدان كارى كاسپييگە دەيىنگى ارالىقتا ۇلان- عايىر دالانىڭ ۇلى وركەنيەتىن قالىپتاستىرعان باتىر بابالارىمىزدىڭ قايسار مىنەزىنەن ويانعان ەدى. كەرەي مەن جانىبەككە العاشقى قازاق حاندىعىن قۇرعىزعان دا سول بوستانشىل رۋح ەمەس پە؟
* * *
قازاق حاندىعىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى بۇرىن قازاقستاننىڭ بارلىق اۋماعىندا ءورىس العان الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جانە ەتنوساياسي ۇدەرىستەردىڭ زاڭدى ناتيجەسى بولدى.
* * *
التايدان اتىراۋعا دەيىن، سىر بويىنان توبىلعا دەيىن سوزىلعان كەڭ- بايتاق دالادا XV عاسىردا قۇرىلعان قازاق حاندىعى ۇلى دالادا بۇرىن- سوڭدى بولماعان ۇلى مەملەكەتتەردىڭ زاڭدى جانە لايىقتى مۇراگەرى بولىپ سانالادى.
* * *
قازاق ۇلتىنىڭ بۇگىنگىگە دەيىنگى قات- قابات تاريحىنىڭ مازمۇنى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكە سايىپ كەلەدى. ەلدىك پەن بوستاندىق جولىنداعى كۇرەسىمىزدىڭ بايىرعى سكيف، عۇن، وعىز، ساق، ءۇيسىن، قاڭلى، قىپشاق زاماندارىنان كەشەگى شەرلى جەلتوقسانعا دەيىنگى سان عاسىرلىق شەجىرەسى بار.
* * *
حالقىمىزدىڭ قاتپار- قاتپار تاريح قويناۋلارىنا تامىرىن جايعان، بىردە قاسىرەتتى، بىردە مەيىربان تاعدىرى ۇدايى تاۋەلسىزدىككە تالپىنۋمەن ءوتتى.
* * *
تاريح دەگەنىمىز تەك وتكەننىڭ ساباعى عانا ەمەس. ول - ەداۋىر دارەجەدە بولاشاقتىڭ دا كورىنىسى.
* * *
قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ تاريحى اپپاق پاراق بەتىنە وزدىگىنەن تۇسە قالعان جوق، ونىڭ كونە داستۇرلەرى بار. بۇگىنگى كۇندى ءتۇسىنىپ- ءتۇيسىنۋ جانە بولاشاقتىڭ ديدارىن كوزگە ەلەستەتۋ ءۇشىن ءبىز وتكەنگە كوز جىبەرۋىمىز كەرەك.
* * *
بۇگىنگى ىسىمىزگە قاراپ ۇرپاقتارىمىز بىزگە باعا بەرەتىن بولادى.
* * *
تۇركى كوشپەندىلەرىنىڭ الەم تاريحىندا الار ورنى ەرەكشە. سان عاسىرلار بويىندا تۇركىلەر قۇرعان يمپەريالار، ءاۋ باستا جاۋگەرشىلىكتىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە كەلگەنىمەن، بارا- بارا ەداۋىر دارەجەدە وركەنيەتتى ەندىرۋشى ءرول اتقاردى.
* * *
قاسيەتتى قازاق جەرى - اتا- بابالارىمىزدىڭ داڭقتى تاريحىن اتىنىڭ تۇياعىمەن جازىپ كەتكەن جەر.
* * *
تاريحىمىزدىڭ تەرەڭدىگى مەن تۇتاستىعىنا ەشبىر بايىپتى زەرتتەۋشىلەر بۇگىندە تالاسا المايدى.
* * *
تاريح - كىم- كىمنەن دە جوعارى تۇرعان ۇعىم.
* * *
تاريحتى تانىپ، زەردەلەۋ كەرەك، تاريحتى تارازىلاۋ كەرەك، سوندا تاعدىرىڭدى، بۇگىنگى تۇرپاتىڭدى تانيسىڭ، كەلەشەگىڭدى باعدارلايسىڭ، الداعى جۇرەر جولىڭنىڭ سىلەمىن تاباسىڭ.
* * *
تاريح - وتكەننىڭ ساباعى، الداعىنىڭ كەيىنگىگە ونەگەسى.
* * *
حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن تاۋقىمەت قابىرعاسىن قايىستىرىپ، سول جولدا باسىن باسكە تىگىپ، قاسىقتاي قانىن اياماي، شىبىن جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن ءور تۇلعالاردىڭ تاعدىرىن تانىتاتىن دا، ۇرپاققا ونەگە ەتىپ، الدىنا تارتاتىن دا - تاريح.
* * *
قاي زاماندا بولسىن تاريح جولى تىلسىم دا قاتەرلى. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا دا ورلەۋ مەن قۇلدىراۋ كەزەڭدەرى از بولعان جوق، حالقىمىز تالاي تاۋقىمەت پەن اۋىرتپالىقتى باستان كەشىرگەن قارالى، قايعىلى شاقتار دا بولدى. سوناۋ باعزى زاماننان وسى كۇنىمىزگە دەيىن دەربەس مەملەكەتتىگىمىز جولىندا قاسىقتاي قانىن، شىبىنداي جانىن قيعان ارداقتارىمىزدىڭ ءىسى مەن ەسىمىن وراسان زور قۇرمەتپەن ەسكە الاتىنىمىز تەگىن ەمەس.
* * *
تاريح جولى قاشاندا تايعاق.
* * *
شىن مانىندە، ءتۇپ شەجىرەسى سوناۋ تۇركىلەردەن باس الاتىن قازاق حالقى ءوزىنىڭ جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتپەي، ىرگەلى ەل، جورالى جۇرت قالپىن ساقتاپ قالعانى - ونىڭ ەركىندىك سۇيگىش ەرىك- جىگەرىنىڭ، اسقاق رۋحىنىڭ ارقاسى. وسى جولدا ارعى- بەرگى زامانداردا ورىن العان باس كوتەرۋلەردىڭ، قوزعالىس- كوتەرىلىستەردىڭ ارقاسى. ەلى مەن جەرى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن بوزداقتاردىڭ ارقاسى.
* * *
تاريحتىڭ ۇلى قايدا باعىت ۇستاپ، شەرلى شەجىرە پاراقتارى قانشا اۋدارىلسا دا، مىڭداعان جىلدار بويى ەۋرازيا اتتى قارت ماتەريك تالاي الاساپىران وقيعالاردى باسىنان وتكىزسە دە، وسى ءاپايتوس قۇرلىقتىڭ ءدال ورتاسىنداعى ۇشى- قيىرى جوق ۇلى دالانى «ۇستىندە كوك اسپان، استىندا قارا جەر جارالعاننان بەرى» مەكەن ەتىپ كەلە جاتقان حالىق ءار كەزدە دە بوستاندىق، ەركىندىك، ازاتتىق ۇعىمدارىمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.
* * *
وتكەننىڭ ونەگەسى - بۇگىنگىنىڭ باعا جەتپەس بايلىعى.
* * *
قازاق حالقى ءوزىنىڭ باۋىرمالدىعىمەن، كورشى حالقىنا ادالدىعىمەن، قۇشاعىنىڭ كەڭدىگىمەن جانە قوناقجايلىلىعىمەن ەجەلدەن اتى شىققان. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىمىزدى قۇرايتىن اسىل قاسيەت. وسى قاسيەتتىڭ ارقاسىندا حالقىمىز مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت رەتىندە تاتۋلىق پەن كەلىسىمنىڭ ۇيىتقىسى بولىپ كەلەدى.
* * *
بابالارىن قالتقىسىز قاستەرلەي العان حالىق بالالارىنىڭ بولاشاعىن دا قاپىسىز قامداي الماقشى.
* * *
تاريحتان تاعىلىم الماعاندار وتەمىن ءوز قانىمەن تولەيدى.
* * *
تاۋەلسىزدىكتىڭ تايعاق كەشۋلى جولىندا الدىمىزدان شىعاتىن اسۋ- اسۋ بەلدەر دە بولادى. ۇلتتىڭ ۇلان اسۋىندا ۇيىتقي سوعاتىن جەلدەر دە بولادى. سول اسۋ- اسۋ بەلدەردە بەلىمىزدى تالدىرماۋىمىز كەرەك. سول ۇيىتقي سوعاتىن جەلدەردە ۇلى مۇراتتارىمىزدى ۇمىت قالدىرماۋىمىز كەرەك. ناعىز تاۋەلسىزدىككە قيىن ىستە تاۋەكەلگە بارا الاتىنداردىڭ عانا قولى جەتەدى.
* * *
ءوز تاريحىن سىيلاماعان، ءوزىن دە سىيلامايدى.
* * *
ءبىز التىن تاققا وتىرعان اسقاق داۋىرلەردى دە، وزگەنىڭ بوداۋىندا بولعان كەر زاماندى دا باستان كەشكەن ەلمىز. سوندىقتان حالقىمىز ازاتتىق رۋحىن تەرەڭ سەزىنىپ، جان- جۇرەگىمەن تۇسىنە بىلەدى.
* * *
ءبىز تاريحتى ۇعىنۋدا دانا بولۋعا جانە بۇل تاقىرىپتى ساياساتتاندىرۋعا جول بەرمەۋگە ءتيىسپىز.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنەن
