جەرلەۋدىڭ جايى جان اۋىرتادى
مىنا جالعان دۇنيەدە توزبايتۇعىن تەمىر، وزبايتۇعىن ءومىر جوق. كەز كەلگەن تىرشىلىك يەسىنىڭ تالقانىنىڭ قاشان، قاي جەردە، قالاي تاۋسىلاتىنىن ەشكىم ءدوپ باسىپ الدىن الا ايتا المايدى. ماقالا اۆتورى ناعاشىباي مۇقاتوۆ باسىلىم بەتىندە: «جالپى، بۇقارا جۇرتشىلىقتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا جارىق دۇنيەمەن قوش ايتىسقان جانداردى ماڭگىلىك ساپارعا شىعارىپ سالۋ ءراسىمىنىڭ مويىندالعان، قۋاتتالعان، ورتاق ءتارتىبى بايقالمايدى» دەپ ورىندى ماسەلە كوتەرىپتى. ويدى، ارينە، وي قوزعايدى. گازەتتە كوتەرىلگەن ماسەلەنى قولداي وتىرىپ، ول جايىندا كوڭىلدە جۇرگەن ءبىردى- ەكىلى وي- پىكىرىمىزدى ورتاعا سالساق دەيمىن. قايتىس بولعان ادامنىڭ ارتىنان ءدام بەرۋ - اتامزاماننان كەلە جاتقان سالت- ءداستۇر. بۇل - قازەكەڭنىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەت. وسىناۋ ءداستۇر ساباقتاستىعى كەشەگى قيىن كەزەڭدەردىڭ وزىندە دە ۇزىلگەن جوق. سول ءدام تاتىرۋ قازىر اۋىلدىق جەردە قايدام، قاراعاندى شاھارىندا كىشىگىرىم توي سياقتى وتەدى. باقي بولعان جاننىڭ قۇرمەتىنە العاشقى كۇنى كەشكە (مەشىت اسحاناسى كوبىنە بوس بولماعاندىقتان) مەيرامحانا نەمەسە تويحانادا 100-150 (كەيدە - 200) ادامعا ارنالىپ تاماق بەرىلەدى. داستارقان ۇستىنە نەشە ءتۇرلى تاعام قويىلادى. كەلەسى كۇنى «ءمايىتتى» جەرلەپ كەلگەن سوڭ، الگى مەيرامحانادا وسىنشاما ادامعا قايتادان اس دايىندالادى. وسى ورايدا: «ەرتەرەكتە تىنىسى ۇزىلگەن جاندى جەر- انانىڭ قوينىنا تاپسىرعان سوڭ عانا اس ىشىلەتىن. قازىر مۇلدە باسقاشا. اسحاناعا جينالعان جۇرت نازارى تاباق- تاباق ەتكە اۋدارىلادى. سويىلعان مال سەمىز بولسا، قازىسى ءۇش ەلى ەكەن، بولماسا كىرپىش ەكەن دەپ، ال ارىق بولسا، قوڭدىسىن تابا الماعان با؟ - دەپ جانە اڭگىمەگە اينالدىرادى» دەگەن ماقالا اۆتورىنىڭ ايتقانى ءبىزدىڭ جاقتا دا بار.
پايعامبارىمىز استىڭ ىسىراپ بولعانىن ەش قالاماعان. كەيدە قالىپ قويعان، باسى ارتىق استى كورگەندە ءىشىڭ ۋداي اشيدى. ىدىس- اياقتى جيناپ جۇرگەن داياشى قىزدىڭ ەتى بار تارەلكەلەردى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن نىعىزداپ جاتقانىن كورگەندە وزىڭنەن ءوزىڭ ىڭعايسىزداناسىڭ. قايران ءراسۋا بولعان تاماقتار- اي! ادامنىڭ ءبارى باي ەمەس، ءبىرىنىڭ جاعدايى بار، ال ەندى ءبىرى - جوق- جۇقانا. «قوياندى قامىس ولتىرەدى، ەركەكتى نامىس ولتىرەدى» دەگەندەي، ازالى جان الدىمەن سويىلاتىن مال مەن اس بەرەتىن مەكەنجايدى ىزدەيدى. ول دەگەنىڭىز بىردەن تابىلا قويادى دەيسىڭ بە؟ ابدەن اككى بولىپ العان مال ساتۋشى مەن مەيرامحاناداعىلار قىسىلىپ كەلگەن كىسىگە باعاسىن كوتەرىپ ايتادى. امال جوق، ايتقانىنا كەلىسەسىڭ. ارامىزدا وسىنداي قيىندىقتى باستان وتكىزىپ جۇرگەندەر قانشاما؟ ونىڭ ءمورالدىق، ماتەريالدىق جاعدايىن كىم ءتۇسىنىپ جاتىر؟ ارينە، ەل- جۇرت، اعايىن- تۋىس، باتا جاساپ كەلەر، ءبىراق ولاردان جينالعان شامالى تيىن- تەبەن نەگە جەتەدى؟ ءبىزدىڭ ءسوز ەتىپ وتىرعانىمىز تەك العاشقى كۇنگى اس بەرۋ ءراسىمى. وسىنى ۇلكەن اسحانا مەن مەيرامحانادا، ءتىپتى، تويحانادا وتكىزۋ قاجەت پە؟ اتالارىمىز ەرتەرەكتە ايتىپ وتىراتىن: قوناقاسى قايتىس بولعان ادامنىڭ ۇيىنە الىس- جاقىننان قونا كەلگەن كىسىلەرگە بەرىلەدى دەپ. ەندەشە، سونى نەگە ەسكەرمەيمىز؟ ! كوڭىل ايتىپ كەلگەندەرگە ۇيدە داستارقان جايىپ قويسا جەتەدى. ءارى- بەرىدەن سوڭ، ولار تاماق ءۇشىن كەلمەيدى عوي! كەلەشەكتە وسى ۇردىسكە بەت بۇرساق دەيمىن. ۇيگە ادامدار سىيماسا، ونى تۇسىنىستىكپەن قابىلدايىق. قارا جامىلعان شاڭىراقتىڭ شايىن سوراپتاپ، داستارقان باسىندا انانى- مىنانى ايتىپ، ۇزاق وتىراتىنداردى دا كەزدەستىرىپ ءجۇرمىز. بۇل دۇرىس ەمەس، ەسەسىنە جاڭادان كەلگەن كىسىلەرگە ءۇي ىشىنەن ورىن بوساتايىق. ال جەرلەپ كەلگەن سوڭ «قوناقاسىن» قايدا وتكىزسە دە قارسىلىعىمىز جوق.
ماقالا اۆتورى ن. مۇقاتوۆ: «زيرات باسىنداعى جاعداي دا ءماز ەمەس. ادامدار وزدەرىنىڭ بۇدان پالەنباي جىل بۇرىندارى قايتقان جاقىندارىن ارالاپ كەتەدى. ءتىپتى، باسىنا بارىپ قۇران باعىشتاپ وتىرادى» دەگەن پىكىرىنىڭ جانى بار. جاسىراتىنى جوق، ايماعىمىزدا بۇل جاعىمسىز ادەت جالعاسىپ كەلەدى. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن قازاقتىڭ تالانتتى جاس اقىنى، قاراعاندىلىق جۋرناليست بازار مامىردى تۋعان جەرى - شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ مايەمەر اۋىلىنا اپارىپ جەرلەدىك. تاۋ بوكتەرىندەگى بەيىتكە اۋىلدىڭ ۇلكەن- كىشىسى تۇگەل جينالعانداي. ءسۇيسىنىپ قالدىق. وكىنىشكە قاراي، قابىر باسىنداعى قۇران وقىعان ساتتە ولاردىڭ كوبى توبە كورسەتپەدى. سول جەردە جاڭادان تاعايىندالعان مەشىت مولداسى بەيىت جاعالاپ كەتكەندەرگە رەنجىپ: «قۇرمەتتى جاماعات! سىزدەردىڭ بۇل ءىس- ارەكەتتەرىڭىز دۇرىس ەمەس. اعامىزدى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋعا ارنايى كەلىپ، ءبىر ۋىس توپىراق سالۋعا جارامادىڭىزدار. ەسەسىنە قايتىس بولعان تۋىستارىڭىز بەن تانىستارىڭىزدىڭ باسىنا بارىپ، قۇران باعىشتاپ جۇردىڭىزدەر. سىزدەردىڭ بۇل تىلەك- نيەتتەرىڭىز قابىل بولعان جوق. بۇلاي جاساۋعا بولمايدى. پايعامبارىمىز 467- حاديسىندە: «قابىر باسىنا بارىپ دۇعا ەتىپ تۇرىڭدار، بۇل سەندەرگە بولاشاق ءومىرىڭ جايلى ەسكەرتەدى» ، - دەلىنگەن. ءبىراق، قۇدايدىڭ كۇنى كوپ، قالاعان ۋاقىتتا بارىڭىزدار!» - دەپ اشى دا بولسا اشىعىن ايتتى.
جاقىندا سول جاقتان كەلگەن ازاماتتاردان ەستىپ- ءبىلدىم، الگى يمامنىڭ بۇل ەسكەرتپەسى وڭ ناتيجەسىن بەرە باستاپتى. ەندەشە، ءبىز دە مۇنى قولدايىق! تاعى ءبىر ماسەلەگە نازارلارىڭىزدى اۋدارسام دەيمىن. جاقىندا ەلگە سىيلى ارداقتى انا دۇنيە سالدى. اۋىل بەيىتىنىڭ باسىندا جاڭبىر سىركىرەپ تۇر. مۇنى ءبارىمىز جاقسىلىققا جورىدىق. قۇران وقۋ باستالدى. ءبارىمىز تىزە بۇكتىك، جايعاسىپ وتىرۋعا جاعداي جوق. بەس ادام قۇران وقۋعا كىرىستى. وزدەرى ورىندىققا وتىرىپ العان، اراسىندا ءبىر مولداسى بار. قۇداي كەشىرسىن، ۇشەۋىنىڭ «قۇرانعا» ءتىلى كەلمەيدى، نە ايتىپ جاتقانىن ءتۇسىنۋ قيىن. ونىڭ ۇستىنە وقۋ مانەرىنىڭ وڭىپ تۇرعانى دا شامالى. ۋاقىت سوزىلىپ كەتتى. جينالعاندار مازاسىزدانا باستادى. ءبىرى قىسىلىپ.. .ەندى ءبىرى جۇمىسقا كەشىگىپ، قايسى ءبىرىنىڭ اياعى تالىپ دەگەندەي. مۇنداي ىڭعايسىز كورىنىس كەز كەلگەن ايماقتا كەزدەسەتىنى حاق. وسى ءۇردىس قاجەت پە؟ ءدىن باسشىلارى ونى نەگە رەتكە كەلتىرىپ، ەل اراسىندا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەيدى؟ بارلىق جەردە وسىنداي دەپ كوپكە توپىراق شاشا المايمىن. دەگەنمەن، وبلىستىڭ وكىل يمامدارى بۇعان دا ءبىر ءسات كوڭىل بولسە، ساننان ساپاعا كوشىپ، قۇراندى ءبىر مولداعا وقىتقىزعانى ءجون بولار. قۇراننىڭ قۇنىن تۇسىرمەيىك، اعايىن! وي- پىكىرىمىزدى ورتاعا سالۋعا تۇرتكى بولعان «جەرلەۋ ءراسىمى ءبىر جۇيەگە كەلسە» دەگەن ماقالادا: «داستارقان باسىنداعى ادەپسىزدىك كۇن سايىن ۇلكەيىپ، ۇدەپ بارادى. بۇل جونىنەن ەلوردا - استانا قالاسى ەڭ الدىڭعى ورىندا. مۇندا ەت مۇشە- مۇشەسىمەن ءۇيىلىپ اكەلىنەدى. از تۋرالادى. جينالعاندار ىشىنەن ءبىر بەلسەندى جەڭىن ءتۇرىپ، سۋىرىلا شىعادى دا ۇستەل باسىندا وتىرعاندارعا ەتتى ءبولىپ بەرەدى. قۋانىش بولسا ءبىر ءسارى، قايعىدا داستارقان باسىنداعى تاعامداردى سالىپ الىپ، ءبۇيىرى بۇلتيعان پاكەتتەردى ۇيلەرىنە اكەتۋگە جۇرت داعدىلانىپ العان» دەلىنگەن. شىندىعىندا سولاي ەكەن.
وتكەن جىلى استانا قالاسىنىڭ ماڭىنداعى «قوسشى» ەلدى مەكەنىنىڭ تۇرعىنى بولعان قۇدا بالامىزدىڭ قىرقىنا باردىق. مەيرامحانادا وتكەن اس بەرۋ راسىمىندە سونىڭ كۋاسى بولىپ، جاعامىزدى ۇستادىق. الگىندەي «شابۋىلدان سوڭ» ەتى جوق تاباقتاعى قامىردان اۋىز تيدىك. جاس ولىكتەگى وسىناۋ جاعىمسىز ادەت جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءۇشىن اسا ەرسى كورىنبەدى. بۇرىن اتا- انالارىمىز قايتىس بولعان قاريالاردىڭ عانا داستارقانىنان ىرىمداپ بالالارىنا ءبىر- ەكى كامپيت اكەلەتىن. ال مۇنىڭ ورنى مۇلدە بولەك عوي! ءبىز نەگە ۇساقتالىپ بارامىز؟ ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، بۇل «كەلەڭسىز كورىنىس» استانا مەن اقمولا وبلىسىنىڭ كەز كەلگەن توي- دۋمانىندا كەزدەسەدى. قابىر باسىنا قايتا ورالايىق. ءار جەردىڭ، ءار ايماقتىڭ سالتى باسقا. مۇنى ءبىر كىسىدەي ۇعىنامىز. ءبىراق، ونىڭ كوڭىلگە قونىمدىسى دا، كولەڭكە تۇسىرەتىن تۇستارى دا بار. ايتالىق، قاراعاندى وبلىسىنىڭ جاڭاارقا، اقتوعاي، شەت اۋداندارىندا كادىمگى بەيىت قابىرعالارىنا مارقۇم بولعان كىسىلەردىڭ ەسىمدەرىن مايلى بوياۋمەن نەمەسە ءتۇرلى- ءتۇستى كىرپىشپەن بادىرايتىپ جازىپ قويادى. مىسالعا: «مارات» ، «بەيسەنباي» ، «قالامقاس» .. . دەگەن اتاۋلار الىستان قاراعاندا كوزگە وعاش كورىنەدى ەكەن. مۇنىسى نەسى؟ !
زيرات باسىنداعى قۇلپىتاستا ونسىز دا قايتىس بولعان ادامنىڭ اتى- ءجونى، رۋى مەن تۋعان جىلى، كوز جۇمعان كۇنى تولىقتاي جازىلعان عوي. تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. ال، الاشتىڭ ءۇش ارىسى دۇنيەگە كەلگەن اقتوعاي اۋدانىندا ەلىمىزدىڭ ەش جەرىندە كەزدەسپەيتىن ءداستۇر بار. ول - ساقىلداعان سارى ايازعا، قارلى بورانعا، نوسەرلەتىپ جاۋعان جاڭبىرعا قاراماي، مارقۇم بولعان جاننىڭ مۇردەسىن كۇن شىقپاي ماڭگىلىك مەكەنىنە جەرلەۋ. بۇل ەرتەدەن كەلە جاتقان ءۇردىس كورىنەدى. مۇنى ەستىگەندە ءبىر ۋىس توپىراق سالۋعا كەلەتىن اعايىن- تۋىس تۇنىمەن ۇيىقتامايدى ەكەن عوي! - دەپ تاڭداناسىز دا قوياسىز. جەرلەۋ ءراسىمى ەلىمىزدە ءار الۋان. مىسالعا، وڭتۇستىكتە قايتىس بولعان كىسىنىڭ دەنەسىن لاقاتتاپ قويادى. ياعني، قابىردى تەرەڭ قازىپ، ءبىر قابىرعانى دوڭگەلەتىپ ويادى دا، ودان ءارى ونى ۇڭگي تۇسەدى. ناتيجەسىندە كىشىگىرىم ۇيشىك پايدا بولادى. الدىمەن وعان جان تاپسىرعان ادامنىڭ ەڭ جاقىن تۋىسى كىرىپ، تەكسەرىپ شىعادى. وتىرعاندا باسى توبەگە تيمەۋى كەرەك. سودان كەيىن ول جەرگە مەرت بولعان كىسىنىڭ دەنەسى جاتقىزىلادى. بۇل ءداستۇر ورتالىق پەن سولتۇستىك وبلىستاردا باسقاشا. جەر ءبىر جارىم مەتردەي تىك قازىلىپ، ءمايىت سياتىن شۇڭقىر جاسالادى دا، ونىڭ ءۇستى بەتونمەن جابىلادى. جەر قىرتىستارىنىڭ قولايسىز بولۋىنا بايلانىستى لاقاتتاپ جەرلەۋ ءتيىمسىز، دەيدى جەرگىلىكتى تۇرعىندار. قالاي دەسەك تە لاقاتتاۋ ءداستۇرى شاريعاتقا جاقىنداۋ سياقتى.
بۇل كۇندەرى جەر- جەردە الاسا بەيىتتەردەن گورى، كوك تىرەگەن كۇمبەزدەردىڭ قاتارى كوبەيە باستادى. ادەمى- اق! ءبىراق، وسى دۇرىس پا؟ قاسيەتتى يسلام ءدىنى نە دەيدى؟ ايتقانداي، سوڭعى كەزدەرى جەرلەنەتىن جەرىڭىز ساتىلا باستادى. باعاسى ۋداي، ونى ءبارىنىڭ قالتاسى كوتەرە بەرمەيدى! قىزمەت كورسەتۋ باعاسىنا كەلىسەمىز، ءبىراق الاقانداي جەردەن اقشا تاۋىپ، بيزنەسمەن بولىپ جۇرگەندەردى جەرگىلىكتى باسشىلىقتار ساباسىنا تۇسىرگەنى ءجون- اۋ! ايتپەسە، كوبىمىز كومۋسىز قالۋىمىز عاجاپ ەمەس. «قۇران - اللانىڭ ءسوزى، ۇكىمى. ەرەجەسى بارشاعا بىردەي» . پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س. ) 417- حاديسىندە وسىلاي دەلىنگەن. قاي جەردە بولسا دا قۇران وقىلعاندا ۇيىپ تىڭدايمىز. وكىنىشتىسى سول، سوڭعى كەزدەردە دۇعا باعىشتالىپ جاتقاندا قالتا تەلەفوننىڭ داۋىسىن ءجيى ەستيتىن بولدىق. ول ازداي- اق تەلەفوننىڭ تەتىگىن باسىپ جاۋاپ بەرەتىنىن قايتەرسىز! مۇنداي مادەنيەتسىزدىكتەن قاشان قۇتىلامىز؟ مولدالار ءوز مىندەتىنە كىرىسەر الدىندا نەگە وسىنى جۇرتشىلىققا ەسكەرتپەيدى؟ تاعى ءبىر ايتارىمىز بار. يمام دۇعا باعىشتاردا قايتىس بولعان ادامنىڭ اتى- ءجونىن الدىن الا قاعازعا جازىپ العانى، نەمەسە جاتتاپ العانى ءجون. ويتكەنى، قۇران سۇرەلەرىن وقىپ بولا بەرگەندە قاسىنداعى كىسىدەن: «ەسىمى كىم ەدى؟ » - دەپ سۇرايتىنىن، كەيدە اتى- ءجونىن شاتاستىرىپ الاتىنىن ءجيى كەزدەستىرىپ ءجۇرمىز.
ماقالادا كوتەرىلگەن تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە - جانازادا تۇشىمدى ءسوز سويلەۋ. بۇعان قوسارىمىز بار. ءبىزدىڭ وڭىردە قوناقاسى مەن قارالى جيىندا مارقۇم بولعان ادام تۋرالى ماقتاۋ ءسوزدى كوپىرتىپ ايتاتىندار كوبەيىپ كەتتى. قاراپ تۇرساڭىز، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى قايتالايدى. ميكروفون بەرمەسە رەنجيدى. ول كىمگە كەرەك؟ ! ايتپاسىن دەمەيمىز، قايتىس بولعان ادامنىڭ وزگەلەرگە ونەگە بولارلىق ادامدىق قاسيەتتەرىن تاراتىپ ايتسىن! ءبىراق، قۇرعاق سوزبەن ۇلى تۇلعا ەتىپ كورسەتۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ول كوپ جاعدايدا ايانىشتى كۇلكى تۋدىرادى. تاعى ءبىر نارسەگە نازار اۋدارعىم كەلەدى. جاقىندا وبلىسىمىزعا تانىمال ازامات دۇنيە سالعان باۋىرىنىڭ قىرقىن بەردى. مەيرامحاناعا كەلۋشىلەردىڭ قاراسى از بولعان جوق. وقىلعان قۇران سوڭىندا مولدا قولىن جايىپ: «بۇل دۇعانىڭ ساۋابى مىنا كىسىلەرگە تيە بەرسىن.. .» ، دەدى. سودان سوڭ سول اۋلەتكە اعايىن- تۋىس، قۇدا- جەكجات بولىپ كەلەتىن ۇزىن سانى 62 كىسىنىڭ اتى- ءجونىن قاقالىپ- شاشالىپ وقىپ شىقتى. كوپشىلىك ون مينۋت بويى قول جايۋعا ءماجبۇر بولادى. وسى دۇرىس پا؟ بەلەڭ الا باستاعان بۇل ءۇردىستىڭ سوڭى قالاي بولار ەكەن؟ ەل گازەتى «ەگەمەندە» جارىق كورگەن ماقالا اۆتورىنىڭ كوتەرگەن ماسەلەسىن قولدايمىز. باسىلىمنىڭ 30 جىلدان بەرگى تۇراقتى وقىرمانى رەتىندە كوڭىلدە جۇرگەن ويلارىمىزدى ورتاعا سالدىق. وعان قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى نازار اۋدارسا دەيمىز. ويتكەنى، ەلباسىمىز ايتقانداي، بۇگىنگى ۇرپاق ءدىلىمىزدى، قاسيەتتى ءدىنىمىزدى، تامىرى تەرەڭ تارتقان ءداستۇرىمىزدى بىلگەنى دۇرىس.
ءالي تويجىگىتوۆ، تەلەجۋرناليست، مادەنيەت قايراتكەرى.
«ەگەمەن قازاقستان»
