ەۋروپانىڭ ەكىنشى رەت ۇرلانۋى

استانا. قازاقپارات - الەم ەلدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ەۋروپاعا ەرتەگى ەلىندەي ەلىكتەپ، ۇلگى تۇتاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. «ەۋروجوندەۋ» ، «ەۋروستاندارت» دەپ سويلەمەسەك ءبىزدىڭ دە ءتىلىمىزدىڭ قۇشىرى قانبايدى.

 ءبارىمىزدىڭ جولباستاۋشى جۇلدىزىمىزداي بولعان سول كارى ەۋروپا الەمنىڭ كوز الدىندا ەكىنشى رەت ۇرلانعالى جاتىر. ءبىرىنشىسى -  «ەۋروپانىڭ ۇرلانۋى» دەگەن ايگىلى كارتينا، وعان نەگىز بولعان كونە گرەك اڭىزىن بىلەمىز. ال ەۋروپانى ەكىنشى رەت تاپا تال تۇستە، الەم جۇرتىنىڭ كوز الدىندا بوسقىندار ۇرلاپ كەتكەلى وتىر. دۇرىسى، بوسقىنداردىڭ وزدەرى ەمەس، ولاردىڭ ارتىندا تۇرعان كورىنبەيتىن الەۋەتى كۇشتى قولدار. ساياسات سەركەلەرى سولاي دەپ وتىر.

 ەۋروپا بۇگىنگى مامىراجاي توق كۇيىنە تەگىن جەتكەن جوق. كونە تاريحى قان ساسيدى. وبا اۋرۋى، ينكۆيزاتسيا، كرەست جورىقتارىنان كوز اشپاعان. ادامزات تاريحىنداعى ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ دا وتى ەۋروپادا تۇتانعان. ەۋروپا تاريحى دەگەندە ناپولەون، گيتلەر، ۆارفولەمەي ءتۇنى، كونتسلاگەر، فاشيزم، گەتتو ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. ءبىر ەۋروپالىق ەل ەكىنشى ەۋروپالىق ەلدى اياۋسىز بومبانىڭ استىنا العان. انگليا مەن فرانتسيا ۇزدىكسىز ءجۇز جىل سوعىسقان. گەرمانيا بۇكىل ەۋروپانى باسىپ العان. بالقان ەلدەرى ХХІ عاسىرعا قان ساسىعان سوعىسپەن جەتتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ عانا بەيبىت ومىرگە قول جەتكىزگەنى بولماسا، ەۋروپانىڭ وتكەن تاريحىندا قانتوگىسسىز كۇن بولماعان. ەندەشە، بۇگىنگى مامىراجاي توقمەيىل ەۋروپا قانشا جەردەن سۇلۋ كورىنسە دە، بەتپەردەسىن ىسىرساڭ، ار جاعىنان جاساندىلىعى كورىنىپ قالاتىن كەكسە سىلقىمداي. نەلىكتەن؟ ويتكەنى ەۋروپانىڭ حالقى وتە تىعىز ورنالاسقان، ونىڭ ۇستىنە جەراستى بايلىعىنا وتە كەدەي. سوندىقتان دا ەۋروپا ەجەلدەن ءبىر- ءبىرىنىڭ، ال سوڭعى ەلۋ جىلدا ازيا مەن افريكانىڭ جانە تاياۋ شىعىستىڭ ەسەبىنەن گۇلدەنىپ كەلدى.

 ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ باتىس ەۋروپانى ك س ر و- عا قارسى پايدالانۋ ءۇشىن ا ق ش پەن  ۇلىبريتانيا بارىنشا دامىتۋعا كۇش سالدى. سوتسياليزمگە قارسى كاپيتاليزمنىڭ كۇش- قايراتىن وسىلايشا، الەمگە تانىتتى. ك س ر و- دا وزىنە قاراستى شىعىس ەۋروپا ەلدەرىنە قولىنان كەلگەنشە دونور بولدى. وسىلايشا، ەۋروپا سوڭعى ەلۋ جىلداعى ەرەسەن بايلىققا وزگەنىڭ ەسەبىنەن قول جەتكىزدى دەۋگە بولادى.

 سوتسياليستىك لاگەر جويىلعان سوڭ، ەندى ا ق ش پەن  ۇلى بريتانياعا ەۋروپانى گۇلدەندىرۋدىڭ تۇككە كەرەگى بولماي قالدى. كەرەك بولعان كۇندە دە، ونى گۇلدەندىرەتىن رەسۋرس جوق. افريكا تونالىپ بىتكەن. تاياۋ شىعىستىڭ تەڭ جارتىسى تونالىپ، قان قاساپ سوعىس جۇرۋدە. ءوندىرىستىڭ ءبارى ارزان جۇمىس كۇشى كوپ ازيا ەلدەرىنە كوشىرىلگەن. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ ەندى ەۋروپانىڭ كاپيتالى، قۇندىلىعى، مىقتى عالىمدارى مەن وقىمىستىلارىنىڭ ا ق ش- قا بارىپ تىعىلعاننان باسقا قايرانى جوق. قالعاندارى انگلياعا نەمەسە گەرمانياعا جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. ونىڭ ار جاعىندا، ارينە، الپاۋىت ا ق ش تۇر.

 ەۋروپانى ەكىنشى رەت ۇرلاعالى وتىرعاندار -  ەۋرووداققا ميلليونداعان بوسقىنداردى بۇرىپ جىبەرگەندەر. ارينە، ەۋروپانىڭ ءوزىنىڭ كولونياسى بولعان ەلدەردەن ميگرانتتاردى قابىلداۋىنا تاريحي پروتسەستىڭ دە تامشىداي بولسىن ۇلەسى بار. دەگەنمەن، بوسقىنداردىڭ مۇنشالىقتى بوسۋىندا وزدەرىنە جايلى دا جۇماق جەر ىزدەۋدەن دە باسقا مۇددە جاسىرۋلى جاتقانداي. نەگە دەيسىز بە؟ يراك پەن ليۆيا، سيريا وزدىگىنەن قيراعان جوق، يگيل جوق جەردەن پايدا بولعان جوق. كاددافي ءوزىن- ءوزى ولتىرگەن جوق. ەندى مىنە، ەۋروپاعا ميلليونداعان بوسقىندار توگىلىپ جاتىر. بۇل ءالى باسى عانا سياقتى. ەندى ونى توقتاتۋ قيىن. ونىڭ ءبارىن كارى قۇرلىق قابىلداۋعا دايىن با؟ بوسقىنداردى توقتاتۋ ءۇشىن سيريا مەن يراكتا، ليۆيادا بەيبىتشىلىك ورناۋى ءتيىس. ال ونىڭ ورناعىسى، دۇرىسى، ورناتقىسى جوق.

 سىرت ەلدەردەن كەلگەن مۇسىلمانداردان قۇتىلا الماي جۇرگەنىن بۇرىن دا قاقساۋمەن جۇرگەن ەۋروپا ەندى ودان ون ەسە كوپ بوسقىندى قابىلداۋعا ءماجبۇر. ءدال سول كەزدە تولەرانتتىلىعىمەن تانىلعان ەۋروپانىڭ بەتپەردەسى اشىلىپ، تاريحتان تانىس ءجۇزى جارق ەتە قالۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى ەۋرووداقتى ميگرانتتار ارالىنا اينالدىرۋ الدەكىمدەردىڭ كوپتەن كوكسەگەن ارمانى ەكەنى ايقىن اڭعارىلىپ كەلە جاتقانداي. ال ەۋروپانىڭ ەجەلگى حالقى گيتلەر مەن مۋسسولينيدىڭ يدەياسىن قايتا ەسىنە تۇسىرسە، جەتىپ جاتىر.

ەۋروپا ەلدەرى قازىر قاي ەل قانشا بوسقىن قابىلداۋى كەرەك دەگەن ماسەلەمەن باسى قاتىپ جاتىر. ساراپشىلار بوسقىنداردىڭ اعىلۋىن روتشيلدەردىڭ ەۋروپالىق حالىقتاردىڭ مادەنيەتىنە قارسى جاريالاعان سوعىسى دەپ باعالاۋدا. بوسقىنداردىڭ ەۋرووداققا جەتۋ جولىن قارجىلاندىرىپ وتىرعان سول روتشيلدەر ەكەنى انىق. ولاردىڭ كوزدەگەنى - حالىقتاردى ءبىر- بىرىمەن ميداي ساپىرىلىستىرىپ، تامىرىنان، ۇلتتىق قۇندىلىعىنان، وتانىنان ايىرۋ. سوندا قارنى توق بولسا بولدى، ادامزاتتى مومىن قوي سەكىلدى باسقارۋ وزدەرىنە وڭايعا تۇسەدى. ايتپەسە، اراب پەن نەمىستى بايلانىستىراتىن ورتاق نارسە بار ما؟ بىزدىڭشە، جوق. ونىڭ ۇستىنە ەۋروپاعا كەلىپ جاتقانداردىڭ سەكسەن پايىزدايى جاس جىگىتتەر. ولاردىڭ اراسىندا بوسقىن مارتەبەسىن يەلەنگەن كۇدىكتى باسكەسەرلەر تولىپ ءجۇرۋى مۇمكىن. ەندەشە، بوسقىنداردى ەۋروپاعا اعىلتۋ ارقىلى ءبىرىڭعاي مادەنيەتتى، ءدىندى جويۋ، سول ارقىلى ۇلتتى جويۋ جوسپارى جاسالىنىپ قويىلعان، - دەيدى ەۋروپالىق ساراپشىلار.

 

تورەعالي تاشەنوۆ

«ايقىن»