باتىل دا، باتىر ءاز جانىبەك حان
1456 -جىلى دەشتى- قىپشاقتا شايباندىق ءابىلحايىر حان بيلىكتى قولىنا العان سوڭ، كوشپەندى حالىقتىڭ جانىبەك پەن كەرەي باستاعان ءبىر بولىگى موعولستانعا قونىس اۋدارىپ، شۋ مەن قوزىباسى وزەندەرىنىڭ اڭعارىندا ورىن تەپتى. موعولستان حانى ءوز قارسىلاستارىمەن بولاتىن كۇرەستە كومەكتەسەر دەگەن ەسەپپەن قازاق باسشىلارىمەن وداقتاس بولدى. ءوزارا قىرقىسۋلار مەن سوعىستاردان جاپا شەككەن 200 مىڭعا جۋىق كوشپەندىلەر جانىبەك حان مەن كەرەي حاننىڭ ماڭىنا توپتاستى، ولاردىڭ بيلىگىنىڭ كۇشەيۋى 1468 -جىلى موعولستانعا اسكەري جورىق جاساماق بولىپ، ءبىراق جول ۇستىندە كەنەتتەن قايتىس بولعان ءابىلقايىرعا ولار تاراپىنان قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن دەگەن وي سالدى. جانىبەك حان قازىرگى شۋ ستانساسىنىڭ سولتۇستىك - شىعىس جاعىنداعى حانتاۋدى قونىستانعان.
ءابىلقايىر حان ولىمىنەن كەيىن حان تاعى ءۇشىن بولعان ءوزارا قىرقىسۋلار دەشتى- قىپشاقتا ءورشي ءتۇستى، وعان تۋعان جەرگە ورالۋدى كوزدەپ جۇرگەن جانىبەك حان مەن كەرەي حان دا ارالاسىپ كەتتى. ولار ءابىلقايىر مۇراگەرى شەيح- حايدار حانمەن كەسكىلەسكەن شايقاسقا ءتۇستى. ءوز امىرشىلەرى تاراپىنان ەشقانداي كومەك الا الماعان شەيح- حايدار بيلىك ءۇشىن كۇرەستە جەڭىلىسكە ۇشىرادى. بۇدان كەيىن دەشتى- قىپشاقتاعى بيلىك ورىس حاننىڭ تۇقىمدارى - جانىىبەك حان مەن كەرەي حاننىڭ قولدارىنا ءوتتى. ولار تاعى دا وتىز جىل بويى شايبانيلىقتارمەن تابان تىرەسە شايقاستى.
بيلىكتىڭ ورىس حان تۇقىمدارىنىڭ قولىنا ءوتۋى دە «كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتىندەگى» ساياسي جاعدايدى وزگەرتكەن جوق. دەگەنمەن، بۇل وقيعا «كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى» اتىنىڭ دەشتى- قىپشاق بولىپ وزگەرۋىنە ىقپال ەتتى. ءبىر كەزدەرى موعولستانعا قونىس اۋدارعان ادامدار وزبەك ۇلىسىندا «قازاقتار» دەپ اتالا باستادى جانە بۇل اتاۋ بۇكىل حاندىققا تاراي باستادى. بيلىك ءۇشىن كۇرەس جانىبەك حان مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرى قازاقتاردىڭ بىرىگۋى مەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا ۇلەس قوستى.
15 - عاسىر ورتا شانىندە ەجەلدەن جەتىسۋ ءوڭىرىن مەكەندەگەن تۇركى تايپالارى ءبىر ەتنيكالىق توپقا بىرىگە كەلە، قازاق حالقىن قۇرادى. جانىبەك حان مەن كەرەي حان جەتىسۋ ءوڭىرى، شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ بويىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ باسىن قوسۋدا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. بۇل ماقساتپەن ولار ءوزارا قىرقىسۋلاردى باسىپ، ءىرى فەودالداردى ماڭايىنا توپتاستىردى.
جانىبەك حاننىڭ دەشتى- قىپشاققا ورالعاننان كەيىن بيلىگىن كۇشەيتكەنى تۋرالى، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى مەن ءولىمى تۋرالى دەرەكتەر جوق. ونىڭ ەسىمى تاريحي دەرەكتەردە سوڭعى رەت 1473 ج. كەزدەسەدى. بۇدان كەيىنگى جىلدارى كەرەي حان تۋرالى عانا ايتىلعان. جانىبەك حان ءجيى بولاتىن شايقاستاردىڭ بىرىندە قازا تاپقان دەپ بولجاۋعا بولادى. ساقتالىپ قالعان حالىق اڭىزدارى مەن ولەڭدەرىندە جانىبەك حاندى ءاز جانىبەك دەپ اتاعان.
ءومىر سۇرگەن كەزەڭى
استراحانداعى اق سارايىندا وتىرىپ ءاز- جانىبەك حان بىردە ءوزىنىڭ كەمەڭگەر اقىلشىسى اسان قايعىدان:
- دۇنيەدە اشۋلانبايتىن، وكپەلەمەيتىن، ايەلدى قىزعانبايتىن، قورىقپايتىن، ءوزى مىرزا ادام بارما ەكەن؟ - دەپ سۇراپتى.
اسان قايعى:
- بار، حان يەم. وسى، قاسيەتتەردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ اباتتان تابىلاتىن شىعار، - دەپ جاۋاپ قاتىپتى.
ابات - اسان قايعىنىڭ جالعىز ۇلى. قادىر- قاسيەتىمەن حالىققا جاققان، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى، شىركىن اساننىڭ ۇلىنداي دەگىزىپ، ەلدى تامساندىرعان، جاسى وتىزدارعا شىققان جىگىت ەكەن.
- مۇنداي قاسيەتتەردىڭ ءبارى ءبىر ادامنىڭ باسىنا قالاي سيادى؟ - دەپ تاڭ قالعان ءاز جانىبەك حان اباتتى سىناماق بولادى.
ءبىر كۇنى جورىققا كەتكەندە حان ايەلىنىڭ قاسىنا ءبىر قۇلدى اكەپ سالادى. تاڭ ەلەڭ- الاڭدا جورىقتان قايتقان ابات ايەلىنىڭ قوينىندا جاتقان قۇلدى كورەدى. قارا قۇلدىڭ قولى ايەلىنىڭ موينىنا اسىلىپ، باسىنىڭ استىندا قالىپتى.
- ەردىڭ قولى ۇرعاشىنىڭ موينىنىڭ استىندا جاتپاۋى كەرەك، ايتسە ەردىڭ كۇشى قايتادى، - دەپ قۇلىنىڭ قولىن الىپ، ايەلىنىڭ ۇستىنە سالادى دا، ءوزى كورشى بولمەگە بارىپ، توسەك- ورنىن جايعاپ تىنىعۋعا كىرىسەدى. بۇل - ءبىر.
ءاز جانىبەك جايلاۋعا شىعىپ، اتا- بابالارىن ەسكە الىپ، ۇلان- اسىر توي جاسايدى، شۇلەن تاراتادى. تويدىڭ سوڭىنا كەلگەن اباتقا حان ىشەك- قارىن بەرگىزىپتى. سوندا ابات ەش وكپەلەمەستەن حانعا تويىڭ قۇتتى بولسىن دەپ، جۇرە بەرگەن ەكەن. بۇل - ەكى.
تاعى ءبىر تۇندە جولاۋشىلاپ كەلە جاتقان اباتتى حاننىڭ كوپ قاراقشىلارى قامايدى. ابات قورقىپ- ساسىپ قاشپايدى، قاسقيىپ ورتادا تۇرادى. بۇل - ءۇش.
اباتتىڭ بارلىق سىننان مۇدىرمەي وتكەنىنە كوزى جەتكەن حان ورداسىنا شاقىرىپ، قوناق قىلىپ:
- وسى قاسيەتتەردى قايدان الدىڭ، قالاي بويىڭا دارىتتىن، نەندەي سىرى بار ەدى؟ - دەپ سۇراپتى.
الدىمەن:
- ايەلدى نەگە قىزعانبايسىڭ، وسىنىڭ سەبەبى نە؟ - دەپ سۇراق قويادى حان.
- حان يەم، ءبىر جورتۋىلدا قىرىق جىگىتپەن جورتۋىلداپ ءجۇرىپ جاۋ جاقتىڭ ەكى قىزىن قولعا تۇسىردىك، - دەپ باستايدى اڭگىمەسىن ابات. - سول ەكى قىزدى الىپ كەلە جاتىپ، ءتۇن بولعاندا اسكەر ەكىگە جارىلىپ، ءبىر جاعى جيىرما بولىپ، ەكىنشىسى جيىرما ءبىر بولىپ ۇيىقتاپ دەم الادى. ەكى قىز ەكى جاققا ءبولىنىپ جاتتى. ەرتەڭىنە قىزدار ءبىر- بىرىمەن كەلىسە الماي ۇرسىسىپ جاتىر ەكەن. سوزدەرىنە قۇلاق تۇرسەم بىرەۋى ەكىنشىسىنە: " سەنىڭ ۇستەم سويلەپ تۇرعانىڭ، ءبىر بايىڭنىڭ ارتىقتىعى"، - دەيدى.
سودان كەيىن- اق بۇل ايەل زاتىنا داۋا جوق ەكەن عوي، - دەپ ايەلدى قىزعانبايتىندى سودان الدىم، - دەيدى ابات.
- قورىقپايتىندى نەدەن تاپتىڭ؟ - دەيدى حان.
- قىرىق كىسى نوكەر الىپ، اڭعا شىقتىم. ءبارى مەرگەن، ءبارى اتقىش. شاپقىلاپ كەلە جاتقاندا، ورتامىزدان تۇرا قاشقان ءبىر قوياندى قورشاپ تۇرا قالدىق. بۇتا تۇبىنە جاسىرىنعان قوياندى ساداقتارىمىزدى سايلاپ ءبىز ولدىگە، قۇتىلماسقا ساناپ تۇردىق. سول مەزەتتە قويان قورشاپ تۇرعان جىگىتتەردىڭ بىرەۋىنىن ۇستىنەن اتا جونەلدى. ءبارى اتىپ جاتتى، سول قويانعا نە ءبىر قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندەردىڭ وعى دارىمادى. ءولىم مەن ءومىر اراسىندا تۇرعان قويان قۇتىلۋدىڭ ءبىر- اق جولىن ىزدەدى. اجال نەمەسە جاسانعان جاۋدان قورقۋعا بولمايدى. قورىقپايتىندى، باتىرلىقتى قورقاق قوياننان ۇيرەندىم، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى وعان ابات.
- وكپەلەمەيتىندى، اشۋلانبايتىندى قايدان الدىڭ؟ - دەپ سۇرايدى ءاز جانىبەك.
- قىرىق كۇن جورىقتا جۇرگەندە، قىرىق اسىمنىڭ بارلىعىن شەشەم ساقتاپ قويۋشى ەدى، تەك ءبىر كۇنگى تاماعىمدى عانا ساقتاماعان ەكەن. قىرىق كۇندىك استى ءبارىبىر تاۋىسا المايمىن عوي، سوندىقتان ءبىر كۇنگى اسىمدى سۇرامادىم. - وكپەلەمەيتىندى،
اشۋلانبايتىندى سودان الدىم، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى ابات.
اباتتىڭ بۇكىل ەلىندەگى جارلى- جاقىبايلارعا كومەكتەسەتىن، تاپقان- تايانعانىن حالقىنا تاراتىپ بەرەتىن جومارتتىعىن ەستىگەن حان ونى بۇل جولى سىناماي:
- نەلىكتەن مىرزا بولدىڭ؟ - دەپ قانا سۇرايدى.
- مەن جاھاندى كوپ كەزەمىن، تالاي جەردى ارالادىم، ءسويتىپ ءجۇرىپ بەيىت- مولالاردىڭ ۇستىنەن شىعامىن، باسىنا قونىپ تا قالامىن. سوندا ءبىر كەزدە داڭقى شىققان وتە باي ادامداردىڭ سۇيەگى شىعىپ قۋراپ جاتادى. وسىنى كورىپ باي بولساڭ دا، ءولىپ وسىلاي سۇيەگىمىز قۇرايدى ەكەن عوي. تىرشىلىكتە وزىنە- ءوزى قيماي، ىشپەي- جەمەي جيعان مال، ەشكىمگە اۋىستىرعىسى كەلمەگەن دۇنيە ءبارى دە ادام ءۇشىن قۇر اۋرە ەسەبىندە قالادى ەكەن. ولاي بولسا تىرشىلىكتە باي بولىپ، مال جيناماي- اق، ساراڭ بولىپ اتاعىڭ شىقپاي- اق، ەل قاتارىندا كۇن كورۋگە بولادى دەپ ويلايمىن.
ءاز جونىبەك اباتتىڭ سوزىنە ريزا بولىپ، ءوزىنىڭ ساراي كەڭەسشىسى ەتىپ الىپتى. ابات تۋرالى اڭىزداردىڭ قايسىسىن الىپ قاراساڭىز دا حالىقتىق، ەلدىك تۇرعىدان ويلايتىن قايراتكەر، اكەسى اسانقايعىنىڭ ءىزىن جالعاستىرىپ، حالقىن باقىتتى ەتپەكشى بولىپ جەرۇيىق ىزدەۋشى رەتىندە كورىنەدى. ابات جايىنداعى تاريحي اڭىزداردىڭ بارلىعى دا - قازاق ساۋلەت ونەرىنىڭ تاماشا بەلگىسى ورتاعاسىرلىق ابات- بايتاق كەسەنەسىنە كەلىپ تىرەلەدى. بۇل عيمارات - تەك ساۋلەت ونەرىنىڭ عانا ءىنجۋ- مارجانى ەمەس، كەلەشەك ۇرپاققا عيبراتنامالىق فيلوسوفيالىك وي سالاتىن تاستاعى داستانداي ۇلكەن مادەنيەت جادىگەرى ەكەنىن كورسەتەدى. ەسكەرتكىش اقتوبە وبلىسى، قوبدا اۋدانى، تالدىساي مەكەنىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى بەسقوپا جازىعىندا. اڭىز بويىنشا ماۆزولەيدە جەرۇيىكتى ىزدەپ ءجۇرىپ قازا بولعان ابات پەن ايەلى قوسا جەرلەنگەن. جالعىز ۇلىنىڭ قازاسى اسانعا ورنى تولماس قايعى اكەلەدى. ۇلىنىڭ ولگەن جەرىنە ماڭگىلىك ەسكەرتكىش ورناتۋ ءۇشىن حالقىنا ءبىر كۇندە ءزاۋلىم عيمرات سالۋعا جارلىق ەتەدى. اساننىڭ شەشىمى بويىنشا ءاربىر ءتۇتىن ءبىر كىرپىشتەن اكەلەدى. ءسويتىپ اباتتىڭ كەسەنەسىن بۇكىل حالىق بولىپ ءبىر كۇندە سالىپ بىتىرەدى. عيمراتتى بۇكىل حالىق، بايتاق ەل بولىپ جۇمىلا كىرىسىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ، ۇيىمداسىپ، بىرىگىپ تۇرعىزعاندىقتان ابات اتىنا بايتاق ءسوزى جالعانعان دەپ تۇسىندىرەدى قاريالار.
«الاش ايناسى»
