اسكەري تەرميندەردىڭ تاريحىن بىلەمىز بە؟
مەديتسينا، تەحنيكالىق سالالارداعى سياقتى اسكەري قىزمەتكەرلەردە دە ءوزارا پايدالاناتىن تەرميندەر بار.
ول سوزدەر باسقا سالانىڭ لەكسيكونىندا قولدانىلمايدى، ونى تەك اسكەري قىزمەتشىلەر عانا تۇسىنەدى.
اسكەري- تەڭىز كۇشتەرىندە قىزمەت ەتەتىن تەڭىزشىلەردىڭ ءوزارا قولداناتىن ءتىلىن جاياۋ اسكەردىڭ جاۋىنگەرلەرى ۇقپاۋى مۇمكىن. مىسالى، ورىندىقتى تەڭىزشىلەر «بانكا»، ۇستەلدى «باك»، شەلەكتى «وبرەز» دەپ اتايدى. ودان باسقا دا «رانگوۋت»، «شپانگوۋت»، «ستاپسەل»، «ۆەرف»، «شكوت»، «كامبۋز»، «گاليۋن» سياقتى ەۋروپادان كەلگەن كىرمە سوزدەر تەڭىز فلوتىندا قازىرگە دەيىن قولدانىلادى.
«توۆس!» (دايىندال)، «پلي!» (ات) دەگەن سوزدەر جاياۋ اسكەرلەرگە تەڭىزشىلەردەن كەلگەن. ۇشقىشتار شتۋرۆال، كيل سوزدەرىن وسىلاردان الدى. تەڭىزشىلەردىڭ كوپتەگەن تەرميندەرى كەزىندە ورىستارعا كەمە جاساۋدى ۇيرەتكەن گوللاندىقتار مەن اعىلشىنداردان كىرگەن. تەڭىزشىلەردىڭ ۇستىنە كيەتىن جەيدەسىن رەسەي تەڭىزشىلەرى قازىرگە دەيىن «گوللانكا» دەپ اتايدى. ايتا بەرسە ابدەن ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن مۇنداي كىرمە سوزدەر وتە كوپ.
تەحنيكا، مەديسينا سالالارىندا قولدانىلاتىن تەرميندەر سياقتى قارۋلى كۇشتەردە دە وزىندىك اسكەري ءتىلى بار. ولار اسكەري كۇشتەردىڭ تۇرلەرىنە قاراي ىڭعايلانىپ، ءارتۇرلى ماعىنانى بىلدىرەدى. ءتىپتى كەيبىر بۇيرىقتار مەن وعان قايتارىلاتىن جاۋاپتاردىڭ جاتتاندى بولىپ كەتكەندىگى سونشالىق، ونىڭ ماعىناسىنا ەشكىم نازار اۋدارىپ، قايدان شىققانىن ويلاپ جاتپايدى. ماسەلەن، ورىس ارمياسىندا رەسەيلىك اسكەريلەر كەز كەلگەن بۇيرىققا نەگە «ەست!» دەپ جاۋاپ بەرەدى؟ ءبىزدىڭ قارۋلى كۇشتەردە سولاي قالىپتاسقان. قازىرگى كەزدە عانا بۇيرىق بەرىلگەندە جاۋىنگەر «قۇپ بولادى» دەگەن جاۋاپ بەرىپ ءجۇر. «قۇپ بولادى!» دەگەن ءسوزدى تۇرىك حالىقتارى اتام زاماننان بەرى قولدانادى، مىرزانىڭ نوكەرلەرى «قۇپ بولادى!»، قۇلدارى «ءلاپپاي، تاقسىر!» دەپ بۇيرىقتى ورىنداۋعا كىرىسەتىن بولعان. ال ورىستار ونداي ءسوزدى بەرتىندە، پەتر 1 تۇسىندا اعىلشىنداردان قابىلدادى.
رەسەي ارمياسىنداعى «ەست!» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ- توركىنى اعىلشىننىڭ «Yes, sir!» دەگەن سوزىنەن شىققان. ونىڭ قولدانىسقا كىرۋىن ورىس تاريحشىلارى بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى. وسمان يمپەرياسىنىڭ قولىنداعى، دون وزەنىنىڭ ازوۆ تەڭىزىنە قۇياتىن ساعاسىندا ورنالاسقان ازوۆ بەكىنىسىن الۋ ءۇشىن رەسەيگە اسكەري فلوت كەرەك بولدى. وسى ماقساتپەن ورىستار 1696 - جىلى كوكتەمدە ۆورونەج قالاسىندا ەسكەكتى كەمە (گالەرا) جاساۋدى قولعا الدى. بۇلار گوللانديادان ساتىپ اكەلگەن جاۋىنگەرلىك كەمەنىڭ دالمە- ءدال كوشىرمەلەرىن جاساي باستادى.
رەسەيدە مۇنداي كەمەلەرگە گرەكتەردەن كىرگەن تەرمين - «كاتورگا» دەگەن اتاۋدى بەردى. كاتورگا دەگەن ءسوز وسىدان شىققان، گرەك تىلىندە ول وتە اۋىر جۇمىس دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. قىلمىسكەرلەردى سۋىق سىبىرگە، ودان ءارى تۋندراداعى يتجەكەنگە ايداۋدى «كاتورگاعا جىبەردى» دەپ ايتاتىندارى سوندىقتان. گالەرالارعا ەسكەك ەسۋگە ءوز ەركىمەن ەشكىم بارمايتىن، سوندىقتان بۇل جۇمىسقا اۋىر قىلمىس جاساعاندار جىبەرىلدى.
ەسكەكشى- كاتورگاشىلاردىڭ ورنىن تولتىرۋ وڭاي بولعانمەن تەڭىزدە ءجۇزۋدى، سۋداعى سوعىس ءىسىن بىلەتىن ساۋاتتى كاسىبي تەڭىزشىلەر جوقتىڭ قاسى ەدى. رەسەي پاتشاسى پەتر I كەمەلەرگە سوعىس كورگەن تاجىريبەلى جاۋىنگەرلەردى مىنگىزىپ، سول جىلى ارحانگەلسك قالاسىندا قىستاپ جاتقان ساۋدا كەمەسىندەگى اعىلشىن تەڭىزشىلەرىن ولارعا ساباق بەرۋگە جالدايدى. ورىس كەمەلەرىندە قىزمەت ەتۋگە قۇلىق بىلدىرگەن اعىلشىندار از بولعان، ءاربىر گالەراعا ەكى اعىلشىننان كەلىپتى. ءسويتىپ، بۇلار ورىستاردى تەڭىز ىسىنە ۇيرەتە باستادى.
كوپ ۇزاماي گالەرالار ۆورونەجدەن دوننىڭ بويىمەن تومەنگى اعىسقا قاراي جىلجىدى. گالەراداعى ورىستار بريتاندىقتاردىڭ ءاربىر ءىسىن اينىتپاي قايتالاۋعا ءتيىس بولدى. كوپتەگەن زاتتاردىڭ اتاۋلارى وسى كەزدە اعىلشىن تىلىنەن ورىس تىلىنە ءوتتى. سونىڭ ىشىندە، اعىلشىن تىلىندەگى ءاربىر بۇيرىقتى ەستىگەن كەزدە قاتتى داۋىسپەن («ءيا، سەر» ) دەپ جاۋاپ بەرۋدى دە بويلارىنا ءسىڭىردى، سودان بەرى ول قازىرگە دەيىن قاتىپ قالعان اسكەري جارعىعا ەنگىزىلىدى. ارينە، بىردەن ەمەس، الدىمەن اسكەري- تەڭىز فلوتىنداعىلار، سودان كەيىن گۆارديا پولكتارىنىڭ جاياۋ اسكەرلەرى ءاربىر بۇيرىقتان كەيىن «ەست!» دەپ ايقايلايتىن بولدى. سودان بارىپ «Yes, sir!» دەگەن ءسوزدىڭ «سەرى» ءتۇسىپ قالىپ، بۇكىل ارميادا «ەست!» بولىپ قالىپتاستى.
قايىرجان تورەجان
«ايقىن» گازەتى
