ۆانگا باعالاعان قارامولدا

 استانا. قازاقپارات - بۇدان بۇرىنىراقتا «ايقىن» گازەتىندە «قازالىدان تابىلعان قازىنا قويشىنىڭ ۇيىندە ساقتاۋلى» دەگەن ماقالا جاريالاعان بولاتىنبىز.

 كەيىپكەرىمىز امانجول قاريامەن سىرتتاي تانىسۋىمىزعا مۇرىندىق بولىپ، تەلەفونىن تاۋىپ بەرگەن -  تۇركىستان قالاسىنىڭ تۇرعىنى، ولكەتانۋشى ەرلان سىزدىق دەگەن مادەنيەتكە جاناشىر ازامات. ەل قۇلاقتانعان سوڭ امانجول اعانىڭ اتى اۋىزعا ىلىگىپ، ىزدەۋشىلەرى كوبەيدى. تەلەديدارعا شىقتى. قازالى وڭىرىندەگى قاراقۇمدا تاپا دەگەن ەلدى مەكەندە قۇمنىڭ ىشىندە تۇراتىن امانجول قاريا 20  جىلدان بەرى قۇم اراسىنان تابىلىپ جاتقان قانشاما تاريحي جادىگەرلەردى جيناقتاپ ءجۇر. سوڭعى رەت سويلەسكەنىمىزدە سول جادىگەرلەرگە ەشكىم ءمان بەرىپ جاتپاعانىن، الىپ بارعان مۇراجايلارى اسا ءبىر قىزىعۋشىلىق تانىتپايتىندىعىن العا تارتتى قاريا. بىرنەشە مەكەمەنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپتى. اقىرى كوڭىلى قالعان جايى بار. امانجول اعا تۇراتىن بۇل وڭىردە ءۇش جۇزگە ءپىر بولعان ءمۇسىرالى كەسەنەسى، سارامان- قوسا مۇناراسى، بەگىم انا مۇناراسى، قوسىم بابا، قۋاندىق اۋليە، جانقوجا باتىر كەسەنەسى، قورقىت بابامىزدىڭ كىندىك قانى تامعان جانكەنت قالاسى ورنالاسقان. الەمدى اۋزىنا قاراتقان كورىپكەل، بولگاريالىق ۆانگا تانىپ، بىلگەن قاراقۇمنىڭ قاراشالى قارامولدا اۋليە دە وسى جەردە.

  -  پىشاقسىز سۇندەتكە وتىرعىزعان قارامولدا اتانى حالىق ءالى ۇمىتا قويعان جوق. «مەنى مۇسىلمان قىلعان قارامولدا اتا» دەيتىن ەر ازاماتتار بۇل ايماقتا جەتىپ ارتىلادى، -  دەگەن امانجول اعا، ەل ىشىندە قارامولدا اتالىپ كەتكەن، 1992 -جىلى 100 جاسىندا قايتىس بولعان المۇحاممەد قالدىباي ۇلى دەگەن قاريا تۋرالى بىزگە بىلايشا اڭگىمەلەپ بەردى: «قارامولدانىڭ اكەسى قاراپايىم شارۋا ادام بولعان ەكەن. قارامولدانىڭ ءوزى 12-13 جاسىندا كوشكە ىلەسىپ، ەلگە كەلىپ، تاشكەنتكە كەتكەن. ءسويتىپ، سونداعى «كوكىلتاش» مەدرەسەسىندە ءىلىم الىپ، ەلگە سەگىز جىل دەگەندە ورالادى. جىلدار بويى حابارسىز كەتكەندىكتەن اتا- اناسى المۇحاممەدتى قايتىس بولدى دەپ ويلاپ، سىرتىنان جانازاسىن وقىپ، جەتىسى، قىرقى، جىلدىق اسىن دا وتكىزىپ قويعان ەكەن. سونىمەن، ەلگە ورالعان سوڭ قارامولدا ادام ەمدەي باستايدى. ءبىزدىڭ قازالى وڭىرىندە ول كىسىگە ەمدەلمەگەن ادام كەمدە- كەم شىعار. ءوزى كوپ سويلەمەيتىن، سابىرلى بولاتىن. ابايدىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتاتىن، ليەۆ تولستويدىڭ شىعارمالارىن وقيتىن. ەمدەلۋگە كەلگەن ادامدارعا: «مەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى؟ ءبارى اللا تاعالانىڭ قولىندا، اللادان جاردەم سۇراڭدار» دەپ وتىرۋشى ەدى. ەمدەگەنى ءۇشىن ەشكىمنەن اقى سۇراعان ەمەس. سودان سوڭ وقىتىلۋعا تاعى دا كەلەيىن بە دەپ سۇراعان ادامدارعا: «سونشا جەردەن جولاقىسىن شىعىنداپ، ۋاقىتىڭدى كەتىرىپ شارشاپ نەعىلاسىڭ، اللادان مەدەت سۇرا» دەپ اقىل- كەڭەس ايتقاندارىن ەستىگەنمىن. مەنىڭ اكەم ول كىسىدەن ءبىراز جاس كىشى بولسا دا، اراق ىشپەيتىن ادام بولعان سوڭ با ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ، ارالاس- قۇرالاس بولىپ تۇرعان.  كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادامدار ول كىسىنىڭ ۇيىنە بالالارىن اپارىپ، سۇندەتكە وتىرعىزىپ قايتادى. قاراشاڭىراقتا بۇگىندە 72 جاستاعى ۇلى جاقسىلىق وتىر.

وتكەن اپتادا مەنىڭ قۇدام ەكى نەمەرەسىن اپارىپ جاتقىزىپ كەلدى. جاكەڭ بالاسىن ەرتىپ بارعاندارعا: « ءبارى اللانىڭ قولىندا، بەيىتىنىڭ باسىنا قۇران وقىپ، توسەگىنە اۋناتىپ كورىڭىزدەر، اللا قالاسا، سۇندەتتەلىپ قالار» دەيدى. شىنىندا دا، وسىلاي جاساعاندا بالا سۇندەتتەلىپ قايتادى. ءارى بالالاردى كيەلى ادامنىڭ باتاسىن الىپ قايتسىن دەپ اپارامىز. جاكەڭنىڭ دە ءىلىمى كۇشتى. ول كىسى ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىن جاتقا ايتىپ، كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى ەتىپ وتىرادى.

 1963-64 -جىلدارى وسى قارامولداعا بولگارياداعى ۆانگا ۋكراينالىق 3-4 ادامدى ەمدەلۋگە جىبەرىپتى. «قازاقستاندا قۇمنىڭ اراسىندا ءبىر قاريا كىسى وتىرادى، سەندەردىڭ ناۋقاستارىڭنىڭ ەمى سول كىسىدەن» دەگەن ەكەن. انىق قانداي اۋرۋمەن اۋىرىپ كەلگەنىن ءبىز بىلمەيمىز، ول كەزدە جاستاۋ ەدىك. ءبىراق ەستىگەنىمىز بار. ونى قارامولدانىڭ ۇلى جاقسىلىق بىزگە بىلايشا اڭگىمەلەپ بەرگەن: «اكەمە ەمدەلۋگە جەر- جەردەن ادام كەلۋشى ەدى عوي، -  دەگەن ول. -  ۆانگا جىبەردى دەپ كەلگەن سول ادامدار ەكى قاپ كونسەرۆى اكەلگەنى ەسىمدە. مۇسىلماندار ۇيىنەن تاماق بەرمەيدى دەپ ەستىپتى. اكەم مال سويدىرىپ كۇتىپ الدى. كەتەرىندە اكەلگەن كونسەرۆىلەرىن بىزگە تاستاپ كەتتى. ول كەزدە كونسەرۆى دەگەندى كورمەگەنبىز، تاڭسىق قوي، سونى جەپ ءماز بولعانىمىز ەسىمدە. ول كەزدە ءبىز بالا ەدىك قوي» دەپ كۇلىپ ەدى، -  دەيدى امانجول اعا.

 زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، قارامولدا قازالى ۋەزىندە 17 اۋىلدا (قازىرگى مۇراتبايەۆ اۋىلى) 1892 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن. قازالى اۋدانىنىڭ قازىرگى جانقوجا باتىر اۋىلىنا قاراستى قاراقۇمنىڭ جەتىمشاعىل دەگەن جەرىندە (شاكەن) 1992 -جىلى قايتىس بولعان.

 بۇقاراداعى ايگىلى «كوكىلتاش» مەدرەسەسىن ءبىتىرىپ ەلگە كەلگەسىن 1925 -جىلعا دەيىن جاسىرىن بالا وقىتىپ، مولدالىقپەن اينالىسقان ەكەن. كەيىن قىزىل وكىمەتتىڭ قاھارىنان قورقىپ، 1925 -  1936 -جىلدارى ارال اۋدانىندا بالىق ترەسىندە بالىقشى، جۇمىسشى بولادى. 1937 -جىلدان 1957 -جىلعا دەيىن قازىرگى مۇراتبايەۆ اۋىلىنىڭ جىلقىسىن باعىپ، قاراقۇمعا قونىستانادى.

سوعىس جىلدارى مايدانعا كەرەكتى جىلقى ءوسىرۋ ءۇشىن تاجىريبەلى جىلقىشى كەرەك بولعاندىقتان، قارامولدانى برونمەن مايدانعا جىبەرمەي الىپ قالادى. 1958 -جىلدان جەتىمشاعىلدان جەر باستىرما قازىپ قونىستانادى. وسى ارادا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تىرشىلىك ەتەدى. اتانىڭ 34  جىل قىستاعان قىستاۋى بۇزىلماي، سول كۇيىندە ساقتالعان ەكەن. زيارات ەتۋشىلەر تۇنەيتىن كورىنەدى.

 قارامولدا اتانىڭ ەسىمى جىل وتكەن سايىن جاڭعىرىپ، اڭىزعا اينالىپ بارا جاتقانداي. ەل اۋزىندا ول تۋرالى جەر استىندا پەرى وقۋىن وقىعان دەگەن دە اڭگىمە بار. سونداي اڭگىمەنىڭ ءبىرى مىناداي:

 قاراقۇمداعى قوستام دەگەن جەردە جىلقىشىلار اۋىلى بار ەكەن. ساياق اتتى ۇستاۋ جىلقىشىلارعا قيىن بولادى. قۇرىققا جەتكىزبەي، تۇزاققا تۇسپەي ابدەن ازاپقا تۇسىرەدى. استاۋعا سۋ قۇيىپ، تۇزاق قۇرىپ، ءتورت- بەس كۇن شولدەتىپ، بىرەۋىن ارەڭ ۇستايدى. ونى ەكى ايعىرعا قوسىپ بايلاپ، جەتىمشاعىلعا دەيىن سۇيرەپ الىپ بارادى. اتتاردى قازىققا بايلاپ، مولدا اتاعا سالەم بەرە بارادى.

دالاعا شىققاسىن مولدا اتا: «ءاي، جىگىتتەر اتقا ەر- توقىمدى سالىپ جۇگەندەڭدەر» دەيدى. بۇلار: «اعا- اۋ، بۇل اساۋ التى جىلدان بەرى باس بىلمەگەن جىلقى. مۇنى جايداق توقىممەن باس بىلدىرتەيىك» دەيدى. مولدا اتا وعان كونبەي: «ەرتتەڭدەر، جۇگەندەڭدەر» دەپ بۇيىرادى. جىلقىشىنىڭ ءبىرى اتتىڭ قۇلاعىنان باسىپ، شىڭعىرتىپ ۇستاپ تۇرادى.

 ەرتتەپ، جۇگەندەپ بولعاننان كەيىن: «مولدا اعا- اۋ، ءبىز باس ءبىلدىرتىپ بەرەيىك. مەرت بولاسىز» دەپ جالىنادى. مولدا اتا: «تاك- تاك، جانۋار! نىق.. .نىق.. .» دەپ تاڭدايىن قاعىپ، شىلبىردان ۇستاپ اتقا قاراي جاقىنداي بەرەدى. وسقىرىپ، دىرىلدەپ تۇرعان اساۋ اتتىڭ ماڭدايىنان، قۇلاعىنان، جالىنان، موينىنان سيپاپ، ۇزەڭگىگە اياعىن سالىپ، اتقا مىنەدى. بۇلار «اساۋ اتقا مىنگىزىپ، مولدانى ءولتىردى» دەگەن اڭگىمەگە قالاتىن بولدىق- اۋ دەپ، قىسىلادى. «ال بالالار، شىلبىردى جيناپ، ەرگە ءىل. ورەنى شەش» دەيدى مولدا اتا. «ەندى نە بولار ەكەن؟ » دەپ قورىققاننان جىلقىشىلاردىڭ ءۇنى شىقپاي قالادى. سويتسە دە، شىلبىردى ەرگە ءىلىپ، ات ۇرىكپەسىن دەپ ورەنى شەشەدى. مولدا اتا: «بالالار، اناۋ جالعا شىعىپ، تۇيەلەردى قاراپ كەلەيىن» دەپ ءجۇرىپ كەتەدى.

اساۋ اتتى بىردەن ءمىنىپ كەتكەنىنە تاڭعالىپ، قۇدىرەتكە ءتانتى بولىپ جىلقىشىلار سەلتيىپ تۇرىپ قالادى.

 اۋليەنى جەرلەستەرى ۇلىقتاپ، ارال قالاسىنىڭ ءبىر كورىكتى كوشەسىنە ەسىمى بەرىلىپتى. «قارامولدا اۋليە» مادەني قايىرىمدىلىق قوعامدىق قورى دا قۇرىلىپتى. ال ءجۇز جاساعان قارامولدا -  المۇحاممەد قالدىباي ۇلى تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەردىڭ ءبىرسىپىراسى جوعارىداعىداي.

 

اقتان قوڭىر

«ايقىن»