داعدارىس. سوعىس. تەكەتىرەس
قور بيرجالارىنداعى سەرگەلدەڭ، ۇلتتىق ۆاليۋتالاردىڭ قۇلاۋى، مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋى، باعالى تەمىرلەردىڭ قۇنسىزدانۋى، الپاۋىت ەلدەر ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمى باياۋلاۋى، جەر- جەردە ايماقتىق قاقتىعىستاردىڭ ورىن الا باستاۋى، مەملەكەتارالىق تەكەتىرەستەردىڭ كوبەيۋى، بوسقىنداردىڭ شۇبىرىنى، ت. ب. جاعدايلار الەمدى ءتۇپسىز شىڭىراۋعا جەتەلەپ بارا جاتقانداي. اۋزى دۋالى الەمدىك دەڭگەيدەگى ساراپشىلار «وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارى ا ق ش باسىنان وتكەرگەن «ۇلى دەپرەسسيا» قايتىپ ورالدى. تەك بۇل جولى ءبىر مەملەكەتتى عانا قامتىمايدى. الەمدىك دەڭگەيدە بولماق. مۇنىڭ قاسىرەتى كوپتەگەن مەملەكەتتەر ءۇشىن اۋىر بولماق. ءتىپتى كەيبىرى مەملەكەتتىگىن، تاۋەلسىزدىگىن جويىپ الۋى مۇمكىن» دەسەدى. بۇعان قارسى داۋ ايتۋ قيىن. ويتكەنى جۇمىر جەر قايتىپ شىعۋى قيىن داعدارىس اتتى ءتۇپسىز شىڭىراۋعا قۇلاپ بارا جاتقانى راس.
جىل باسىنان بەرى الەمنىڭ ءار قيىرىندا قاندى قاقتىعىستار كوبەيىپ كەتتى. اسىرەسە، تاياۋ شىعىس قىزىل الا قانعا بوگىپ جاتىر دەسەك تە بولادى. اتىشۋلى «يسلام مەملەكەتى» (ي م) سودىرلارى جىل باسىنان بەرى مايدان الاڭىن كەڭەيتە ءتۇستى. قازىر يراكتىڭ جارتىسى، سيريانىڭ تەڭ جارىمى ولاردىڭ يەلىگىندە. ليۆيانىڭ ءبىراز بولىگى دە ي م- نىڭ باقىلاۋىندا. سيرياداعى مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار قازىنالى ورىندار كۇل- تالقان بولدى. ي م شولمەكتەن شىققان جىنعا ۇقساپ قالعانى راس. بۇگىنگى كۇنى وعان تويتارىس بەرەتىن كۇش جوق سىندى. ارينە ا ق ش باستاعان، تۇركيا قوستاعان كواليتسيالىق كۇشتەر اۋەدەن سوققى بەرگەنمەن، ي م- دى بۇتىندەي تالقانداۋ مۇمكىن ەمەس. وسى ايماقتا جەكە مەملەكەت قۇرۋعا تىرىسقان كۇرد توپتارى دا الاسۇرۋدا. ولاردىڭ باعى جانىپ، تاۋەلسىز كۇردستاندى قۇرا الا ما، جوق پا؟ بەلگىسىز. بۇدان قالسا، يەمەندەگى حۇسەيتتەرمەن اراب كواليتسياسى اراسىنداعى قاقتىعىس ءوز الدىنا. قىسقاسى، اراب تۇبەگى جالىن قۇشاعىندا دەۋگە بولادى. ازيانىڭ ەكىنشى ءبىر قيىرىندا تاعى ءبىر ۇلكەن سوعىستىڭ سۇلباسى كورىنىپ تۇر. ول - وڭتۇستىك كورەيا مەن سولتۇستىك كورەيا اراسىنداعى داعدارىس. بۇل ەكى مەملەكەت ءبىر- بىرىنە دويىر سىلتەۋدىڭ الدىندا شاق تۇر دەسەك تە بولادى. ءتىپتى بۇدان ءبىر اپتا بۇرىن قاندى قاقتىعىس باستالىپ كەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى؟ ايتەۋىر ەكى ەل اراسىندا جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەر ءسال دە بولسا كىدىرتكەن. داۋدىڭ باسى وڭتۇستىك كورەيانىڭ داۋىس زورايتقىش قۇرالدار ارقىلى سولتۇستىكتەردى وزدەرىنە قوسىلۋعا ۇگىتتەۋى. بۇعان ۇر دا جىق سولتۇستىك كورەيانىڭ باسشىسى كيم چەن ىن كونسىن بە؟ «نە ۇگىت ناسيحات جۇرگىزەتىن قۇرالداردى قۇرتىڭدار، كونبەسەڭدەر، تۇراتىن جەرلەرىڭدى ايتىڭدار» دەدى. ارمياسىن ازىرلەپ، قاجەت بولسا، لاپ بەرۋگە دايار تۇرۋىنا بۇيرىق بەردى. بالكىم، وڭتۇسىك كورەيا يلىكپەگەندە، قيىر شىعىستا جاڭا ءبىر سوعىس ءورتى بۇرق ەتە تۇسەر مە ەدى؟ دەگەنمەن بۇل ماڭدا بەيبىتشىلىك ۇزاققا ورنادى دەۋ ارتىق. كەز كەلگەن ۋاقىتتا سوعىس بۇرق ەتە ءتۇسۋى ابدەن ىقتيمال.
ورتا ازيادا دا جاڭا ءبىر قاۋىپتىڭ بۇلتى قويۋلانىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرمەۋگە بولمايدى. ول تاياۋ شىعىستى قانعا بوكتىرگەن «يسلام مەملەكەتى» سودىرلارىنىڭ ورتا ازيادا قارا تۋىن جەلبىرەتە باستاۋى. بۇل جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. وسى وڭىردەن اتتانىپ، يراك جانە سيريادا ي م- نىڭ توپتىڭ قۇرامىندا سوعىسىپ جۇرگەندەر ەلگە ورالىپ، ىرىتكى سالا باستاعانى جونىندە دەرەك كوپ. ەگەر ول توپ جەرگىلىكتى جەردەن قولداۋ تاپسا، ورتا ازيادا دا ۇلكەن ءبىر جانجال بەل الۋى ىقتيمال. تاعى ءبىر ماسەلە، ۋكرايناداعى جاعداي. بۇل ەلدەگى مەملەكەتتىك توڭكەرىسكە جىل وتسە دە، ەلدەگى جاعداي تىنشىعار ەمەس. كەرىسىنشە، وڭتۇستىك شىعىس ايماعىندا عى تەكەتىرەس تاعى دا قاندى سوعىسقا اينالىپ كەتۋى مۇمكىن. بۇعان ا ق ش، رەسەي باستاعان الپاۋىت ەلدەر ۇلكەن ءمان بەرىپ وتىر. نەگە دەسەڭ، بۇل جەردە الەمدەگى ەكى جۇيەنىڭ شەكىسۋى ءجۇرىپ جاتىر. ارتى نەمەن تىنادى؟ بەلگىسىز. تاعى ءبىر ماسەلە، قاپ تاۋىندا وقتىن- وقتىن اتىلعان وقتىڭ داۋىسى كۇشەيىپ بارادى. ماسەلە - ءازىربايجان مەن ارمەنيا اراسى. بۇل ەلدەر كوپ ۇزاماي تاۋلى قاراباق ءۇشىن ءبىر- ءبىرىن گۇرزىنىڭ استىنا الۋى مۇمكىن. بۇعان سەبەپ كوپ. وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى جۇرگىزىلگەن سوعىستىڭ كەسىرىنەن، ءازىربايجان جاعى تاۋلى قاراباق اۆتونوميالىق وبلىسى مەن جەتى اۋدانىنان ايىرىلىپ قالعان. سوعىستا ارمەنيا باسىم ءتۇستى. سودان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان تەكەتىرەستىڭ ارتى سوڭعى كۇندەرى ۇلكەن سوعىستىڭ باستالۋىنا سەبەپ بولايىن دەپ تۇر. ەكى جاق تا شەكارا تۇبىنە اسكەري تەحنيكا مەن ساربازدارىن توگىپ جاتىر. تەك شىرپى تارتىپ جىبەرسەڭ، قاپ تاۋىنداعى قاقتىعىس لاپ ەتەيىن دەپ تۇر.
قازىر مەملەكەتارالىق تەكەتىرەستەر دە قابىنىپ تۇر. ۋكرايناداعى جاعدايدى ۋشىقتىرعانى ءۇشىن ا ق ش باستاعان باتىس ەلدەرى رەسەيگە سانكتسيا سالدى. قانسىراتتى. السىرەتتى. ا ق ش ادەيى مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋىنە پارمەن بەردى. بۇل رەسەيگە سوققى ۇستىنە سوققى بولدى. ويتكەنى بۇل ەل قانشا الپاۋىت، اسكەري الەۋەتكە يە بولسا دا شيكىزات وتانى. قارا التىن مەن گازدىڭ باعاسىنا تاۋەلدى. مۇناي باعاسىنىڭ قۇلاۋى رەسەي ەكونوميكاسىن ابدەن تيتىقتاتتى دەۋگە بولادى. جالپى، «ەكى تۇيە سۇيكەنسە، ورتاسىندا شىبىن ولەدى» دەمەكشى، ا ق ش پەن رەسەيدىڭ تەكەتىرەسۋى وزگە ەلدەردىڭ سورىنا اينالدى. ويتكەنى ا ق ش قولىنداعى مۇمكىندىكتى جىبەرمەي مۇناي باعاسىن ارزانداتتى. بۇدان مۇناي وندىرەتىن ەلدەر ۇلكەن شىعىنعا ۇشىرادى دەۋگە بولادى. قازىر ا ق ش تەك رەسەيدى عانا ەمەس، ەكونوميكاسىنىڭ كولەمى جاعىنان وزىمەن شەڭدەسە باستاعان قىتايدى دا تاقىرعا وتىرعىزۋعا ۇمتىلۋ ۇستىندە. قىتاي قور بيرجالارىنداعى داعدارىس، ۇلتتىق ۆاليۋتا - يۋاننىڭ ديەۆالۆاتسياعا ۇشىراۋىنىڭ ءبىر ۇشىن ا ق ش- تان ىزدەۋگە بولادى. قىتاي قور بيرجالارىندا ورىن العان داعدارىستان 3 تريلليون 200 ميلليارد دوللار، ال يۋاندى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن 200 ميلليارد دوللار زيان شەكتى. سونداي- اق ا ق ش يۋاننىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى رەزەرۆتىك ۆاليۋتا بولۋىنا قارسى. بۇل ازداي، ا ق ش قىتايعا قارسى سانكتسيا دايارلاۋ ۇستىندە. ويتكەنى اسپاناستى ەلىنىڭ حاكەرلەرى تالاي مارتە وسى ەل ازاماتتارىنىڭ كومپيۋتەردەگى قۇجاتتارىن اقتارىپ- تەكسەرۋگە مۇمكىندىك العان. بۇل ازداي قاھارلى پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنا دا قول جەتكىزدى. وسىنىڭ ءبارى اق ءۇيدىڭ اشۋ- ىزاسىن تۋعىزعانى انىق. ا ق ش- تىڭ قىتايعا قارسى قولداناتىن سانكتسياسى قانداي؟ ول كوپ ۇزاماي جاريا بولماق.
وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «دوللار السىرەدى. ونىڭ ورنىن وزگە ۆاليۋتا باسادى» دەگەن اڭگىمە ءجيى ايتىلعان. ءبىراق ءبارى كەرىسىنشە ورىن الۋدا. دوللار قازىر بۇرىن- سوڭدى بولماعان قۋاتىنا ەنە باستادى. كەرىسىنشە، ونىمەن تايتالاسقىسى كەلگەن رەسەي ءرۋبلى، لاتىن امەريكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتالارى، سونداي- اق قىتاي يۋانى قۇنسىزدانۋدا. «ۆاليۋتالىق سوعىستا» دوللار ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن تانىتتى. الەمدە كۇيىپ تۇرعان تاعى ءبىر ماسەلە - بوسقىندار. قازىر كارى قۇرلىق بوسقىندارمەن الىسىپ الەك بولۋدا. «ەۋروپا ەلدەرى ا ق ش- تىڭ ايتاعىمەن باسىنا پالە تىلەپ الدى. ول - بوسقىندار. ەگەردە ا ق ش- تىڭ ايتقانىنا كونىپ، ليۆيادا، تۋنيستە، سيريادا، ەگيپەتتە جانە وزگە دە افريكا- اراب ەلدەرىندە توڭكەرىس جاساماعاندا، ول جاقتان كەلەتىن بوسقىنداردان قاۋىپ جوق ەدى.
كارى قۇرلىق «شولمەكتەگى جىندى» ءوز قولىمەن شىعاردى. ەندى سونىڭ قاسىرەتىن تارتۋدا» دەيدى ساراپشىلار. شىندىعى سول، افريكا- اراب ەلدەرىندە توڭكەرىستەر، قاقتىعىستار بولماسا، تىنىشتىق، جۇمىس ىزدەگەن حالىق ەۋروپاعا قاراي اعىلماس ەدى. «كارى قۇرلىق شيرەك عاسىردان كەيىن افرو- اراب ەلدەرىنە كەلگەن بوسقىنداردىڭ ارقاسىندا قاراباجالاق ەلگە اينالادى» دەپ ۇرەي سالىپ جاتقاندار دا بارشىلىق. ەگەردە بوسقىندار توبى ۇدەي بەرسە، بۇل ماسەلە شىندىققا اينالارى حاق. جالپى رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، حالىقارالىق ميگرانتار سانى 2010 -جىلى 214 ميلليون بولسا، 2013 -جىلى 232 ميلليونعا جەتىپتى. حالىقارالىق ميگراتسيا جونىندەگى ۇيىمنىڭ كەلتىرگەن دەرەگىنە سەنسەك، 2050 -جىلدارعا قاراي 405 ميلليونعا دەيىن ۇلعايماق كورىنەدى. تاعى ءبىر رەسمي دەرەككە سۇيەنسەك، ەۋروداق اۋماعىندا 30 ميلليون ميگرانت بار. ال بۇعان سوڭعى بىرەر ايدا كەلگەندەردى قوسىڭىز. دەمەك جاعداي كۇننەن- كۇنگە ۋشىعىپ بارا جاتىر دەۋگە بولادى.
سەيسەن امىربەك ۇلى
«ايقىن»
