قانشا قازاق وزبەككە اينالدى؟ نەمەسە تاشكەنت تاريحى بۇگىنگى ساياساتتىڭ ىعىنا قاراي جازىلماۋى ءتيىس
ەگەر بۇل باعىتتا ساياسات تۇرعىسىنان ەڭبەك ەتسەك، تاريحتىڭ شىنايى اقيقاتىن اشا المايمىز. ماسەلەن، بۇرىنعى داۋىرلەردە ءبىزدىڭ ارعى اتا- بابالارىمىزدىڭ ءتۇپ- قازىق قونىستارى - قازىرگى رەسەي قۇرامىندىعى التاي ولكەسىندە، مونعوليا مەن قىتايدىڭ باتىس وبلىستارىندا جاتىر ءھام ولار اتالعان مەملەكەتتەردىڭ يەلىگىنە اينالعان.
جىلقى باققان قازاقتىڭ ومبى قار كەشىپ ءجۇرىپ، «ومبى» دەپ اتاعان جەرىن سول ورىستار باسىپ العاندا - ومسك بوپ، «تومەن» دەپ نىسپىلاعان ورماندى القابى - تيۋمەن بوپ، تومبى - تومسك، قورعان - كۋرگان، ورىنبور - ورەنبۋرگ، ت. ب. قالالار، وڭىرلەر باسقىنشىلاردىڭ «رودنوي گورودتارى» مەن «رودنوي كرايلارى» بوپ اتالىپ كەتكەندەرى دە تاريحتان ءمالىم.1864 -جىلى قىتاي- ورىس شەكاراسى بەلگىلەنگەن كەزدە قازاقتىڭ ءالىمساق مەكەنى - تارباعاتاي مەن الاتاۋدىڭ شىعىس تاراپى ەكى الىپ مەملەكەتتىڭ جەر ءبولىسۋ ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن قىتاي جاعىندا قالىپ قويدى.
كوڭىل جابىرقاتاتىن مۇنداي تاريحي فاكتىلەر كەڭەس وداعى تۇسىندا دا كوپتەپ ورىن الدى. 1955 -جىلى جوعارى كەڭەستىڭ قاۋلىسىمەن باتىس قازاقستان وبلىسى، جانىبەك اۋدانىنىڭ جالپى كولەمى 7049 گەكتار وڭتۇستىك بولىگى رسفسر- عا قاراستى استراحان وبلىسىنىڭ ۆلاديمير اۋدانىنا بەرىلدى. ال 1932 -جىلدىڭ وزىندە- اق كوممۋنيستەر ىقىلىمنان قازاق جەرى بولعان، تۇرعىندارىنىڭ جارتىسىنان استامى قازاقتار بوپ تابىلاتىن قاراقالپاق - ستاندى وزبەكستانعا قوسقان- دى. 1936-37 -جىلدارى وزبەك ك س ر- ىنا ۋاقىتشا بەرىلگەن مىرزاءشول كانالىنىڭ وڭ جانە سول جاعالاۋلارىنداعى 329 مىڭ گەكتار جەردى قازاق جازعان سو كەزدە- اق ۋىسىنان شىعارعان. 1962 -جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا قاراستى كيروۆ، كەلەس، سارىاعاش اۋداندارىنىڭ وڭتۇستىك، وڭتۇستىك- باتىس بولىكتەرىنەن جالپى كولەمى 421300 گەكتار جەر وزبەكستانعا ءبولىنىپ بەرىلدى. ول ازداي، 1956 -جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا قارايتىن جەر ءجانناتى - بوستاندىق اۋدانىن، 1963 -جىلى ۇلان-عايىر الاپتى الىپ جاتقان كيروۆ، ماقتارال، جەتىساي اۋداندارىن سول رەسپۋبليكانىڭ قاراماعىنا وتكىزدى. 1971 -جىلى سوڭعى ءۇش اۋدان كەرى قايتار- ىلعانىمەن، ءبىر كەزدەرى ولارعا قاراعان وراسان كولەمدەگى اۋماق تۇگەلىمەن بەرى وتپەدى. جىزاق ماڭىنداعى كۇللى مىرزاءشول ايماعى وزبەكتەرگە قالىپ قويدى دا، ولار سول وڭىرلەردەن جاڭادان ەكى وبلىس، ونداعان اۋداندار اشىپ الدى. ال تۇرعىندارىنىڭ 95 پايىزى قازاق بوپ كەلەتىن بوستاندىق اۋدانى جات ەلدىڭ قۇرامىندا ماڭگىلىك قالدى.
بۇل - قازىرگى جۇرتتىڭ كوبى بىلەتىن اششى تاريح. دەسەك تە، وسى وڭىرگە قاتىستى بۇگىنگى ءبازبىر تاريحشىلار مەن كەيبىر ءبىلىمپاز جاندار بولماسا، جالپى جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي بىلە بەرمەيتىن تاعى ءبىر سىرلى تاريح بار. ول - تاشكەنتتىڭ قازاقتىڭ كونە شاھارى ەكەنى، ونىڭ ءوڭىرى قازاق جەرى بولعاندىعى جايىندا ايتىلماي جۇرگەن سىر.
البەتتە، تاشكەنتتى قازاقتار تۇرعىزعان دەپ كەسىپ- ءپىشىپ ايتپايمىز. ونىڭ نەگىزى تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ ءارقايسىسى ءوز الدارىنا ۇلت بولىپ قالىپتاسپاي تۇرعاندا قالانعان. زامانىمىزدىڭ باسىندا سىر مەن شىرشىق الابىن جايلاعان قاڭلىلاردىڭ ءبىر تارماعى سول كەزدە سۋى مول سالار بۇلاعىنىڭ بويىندا ۇيلەرى ىلعي تاسپەن قالانعان قىستاق تۇرعىزعان. ۋاقىت وتە كەلە، ول قىستاق ۇلكەيىپ، تاستىكەنت (تاستى قالا) اتانعان. وسى تاستىكەنت اتاۋى العا وزعان زاماننىڭ تىلدىك ۇيلەسىمدىلىگىنە وراي - تاسكەنت، كەيىن قارلۇق ديالەكتىسىنە ساي تاشكەنت بوپ قالىپتاسقان.
كەيبىر جازباگەرلەر تاشكەنتتىڭ بايىرعى اتاۋى شاش بولعان دەپ شاتاسىپ ءجۇر. شاش - تاشكەنتتىڭ ىرگەسىندە بولعان باسقا كونە قالا. ول شىڭعىسحان شابۋىلى كەزىندە قيراتىلعان. شاش قيراتىلعان سوڭ ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ كوپشىلىگى ودان ون- ون بەس شاقىرىم جەردە ورنالاسقان تاشكەنتكە ورنىققان. وسى سەبەپتى تاشكەنتتە حالىق كوبەيىپ، كولەمى كەڭەيەدى. اقساق تەمىر داۋىرىنەن كەيىن ونىڭ سولتۇستىك بولىگى بۇرىنعى شاش قالاسىنىڭ ورنىنا دەيىن جەتەدى. ءسويتىپ شاش اتاۋى بىرتە- بىرتە ۇمىتىلىپ، تاشكەنتتىڭ اتى جاڭعىرا باستايدى.
تاشكەنت XIII-XV عاسىرلاردا قولدان- قولعا ءوتىپ، بىرەسە شاعاتاي ۇلىسىنا، بىرەسە اقساق تەمىر اۋلەتتەرىنە قاراعان. XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، ياعني قازاق حاندىعى جاڭا قۇرىلىپ جاتقاندا، ول - موعولستان حاندىعىنىڭ شاھارى بولاتىن. حالقىنىڭ دەنى سول زاماننان 12-16 عاسىر بۇرىن (ب. ز. ب. 2-عاسىر مەن ب. ز. 3-عاسىر ارالىعى) بۇكىل سىر بويى مەن فەرعانا جازىعىندا جەكە مەملەكەت قۇرعان قاڭلى جۇرتىنىڭ ۇرپاقتارى ەدى. كەرەي مەن جانىبەك قازاق حاندىعىنىڭ تۋىن العاش كوتەرگەندە وزدەرىمەن ىلەسىپ كەلگەن جانە دە وردا تىككەن شۋ بويىنداعى رۋلار بولماسا، باسقا جاقتاعى رۋ- تايپالار بىردەن ولاردىڭ جانىنا ۇيىسا قويماعانى سەكىلدى، تاشكەنت ماڭىنداعى قاڭلىلىر دا ءاپ دەگەندە الاش ۇلىسىنا قوسىلا قويعان جوق. بۇل كەزدە تاشكەنتتىڭ اينالاسىندا ارعى دا، بەرگى دە تەگى قازاق بوپ ەسەپتەلەتىن وزگە رۋلار دا كوپ- ءتى. ءبىراق ولاردىڭ ءبارى قاڭلىمەن قاتار تاعى ءبىر ۇلكەن توپ - قاتاعان- شانىشقىلىلاردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ، اتتارى ونشا شىقپايتىن.
كەرەي مەن جانىبەك جەكە ەلدىڭ وتاۋىن كوتەرگەنىنە ون جىلدان اسا ۋاقىت وتكەندە، ناقتىسى، 1468 -جىلى بۇرىنعى التىن وردانىڭ شىعىس بولىگىندەگى كوك وردا اتالعان ۇلىستىڭ بيلەۋشىسى ءابىلحايىر وزىنەن ءبولىنىپ كەتكەن قازاق جۇرتىن شاۋىپ الۋ ماقساتىمەن قيساپسىز اسكەر ەرتىپ، شۋعا قاراي اتتانادى. ءابىلحايىر سىردىڭ تومەنگى اعىسىمەن بويلاي ءجۇرىپ، سوزاق شەگىنە جەتكەندە ايالدايدى دا، موعولستان بيلەۋشىسى ءجۇنىس حانعا باعىنىشتى بولعانىمەن، ودان دەربەستىك الۋدى ويلاپ جۇرگەن تاشكەنت قاڭلىلارىنا «قازاقتاردى بىرلەسىپ شابايىق» دەپ جاۋشى جىبەرەدى. الايدا قاڭلى- شانىشقىلىلار بۇل اتتانىسقا ەرمەيدى. وسى ءبىر تاريحي دەرەكتى وزبەك تاريحشىلارى بىلاي دەپ سيپاتتايدى: «ول كەز - موعولستان بيلەۋشىلەرى ءوزارا قىرقىسقا ءتۇسىپ، ۇلىس بىرنەشە بولىككە ءبولىنۋ جولىنا تۇسكەن ۋاقىت ەدى. قاڭلىلار دا تاشكەنت ايماعىن جەكە ءۋالايات ەتۋگە ارەكەت ەتىپ جاتقان. وسى سەبەپتى قاڭلىلار ءابىلحايىردىڭ ايتقانىنا جۇرمەدى» . انىعىندا قاڭلىلار ءابىلحايىرعا ەرىپ، ءتۇبى ءبىر تۋىس ەل - قازاقتاردى شابۋدان باس تارتقان.
1487 -جىلى موعولستان حانى ءجۇنىس قايتىس بولعاننان كەيىن تاشكەنت ايماعى ءۇشىن ءجۇنىس حان ۇرپاقتارى مەن تەمىر اۋلەتىنىڭ اراسىندا ۇزدىكسىز سوعىس باستالادى. بۇعان ءۇشىنشى جاقتان بۇل ءوڭىردى كوپتەن بەرى باسىپ الۋدى جوسپارلاپ جۇرگەن مۇحامەد شايباني ارالاسادى. ول ءجۇنىس حان ۇرپاقتارىمەن كەلىسىمگە كەلىپ، 1470 -جىلى قازاق حانى كەرەي بارلىق ولكەلەردەگى تەگى الاش بوپ كەلەتىن رۋلاردى ءوز ورداسىنا قاراتىپ الۋ ماقساتىمەن باسىپ العان سوزاق پەن ساۋران قالالارىنا شابادى. كوپ ۇزاماي جانىبەكتەن كەيىن حان بولعان بۇرىندىق سىردىڭ سول جاعالاۋىنداعى قالالاردىڭ بارلىعىن قازاققا قايتا قاراتادى.
XV عاسىردىڭ اياعىندا تۇركىستاننىڭ باتىس بولىگىن قايتادان شايباندىقتار باسادى. ال تاشكەنت ءوڭىرى مەن ساۋران قالاسىنىڭ ماڭى قاڭلىلاردىڭ كومەگىمەن بيلىك باسىنا كەلگەن ءجۇنىس حاننىڭ ۇرپاعى ماحمۇد سۇلتاننىڭ قۇزىرىنا وتەدى. 1530 -جىلدارى تاشكەنت شايباندىقتارعا دا، موعولستان بيلەۋشىلەرىنە دە باعىنبايتىن قاڭلى- قاتاعاندار يەلىگىنە اينالادى. سودان 1567 -جىلى بۇقار حاندىعىنىڭ تاريحىندا ەڭ قۇدىرەتتى حان بوپ ەسەپتەلەتىن ەكىنشى ابدوللا باسىپ العانشا، بۇلار دەربەستىكتە بولادى. ءبىراق وسى 37 جىل ىشىندە قاڭلى- قاتاعانداردان قانداي بيلەۋشىلەر شىققانى جونىندە ەشبىر تاريحي دەرەك جوق.
ابدوللا تاشكەنتتى العان سوڭ وعان ءوزىنىڭ تۋىسى بابا سۇلتاندى بيلەۋشى ەتىپ تاعايىندايدى. بيلىك قولىنا تيگەن بابا سۇلتان قاڭلى- قاتاعانداردىڭ ەرجۇرەك ءھام مول اسكەرىنە سۇيەنىپ، ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي- اق، ابدوللادان تەرىس اينالادى جانە تاشكەنت ايماعىن جەكە حاندىق دەپ جاريالايدى. ابدوللا وعان قارسى ەكى- ءۇش مارتە لاشكەر اتتاندىرادى. ءبىراق جەڭىلىس تابادى. وسىعان ماساتتانعان بابا سۇلتان ەندى قازاق يەلىگىندەگى تۇركىستان ولكەسىنە شابۋىلدايدى. قازاقتىڭ سول كەزدەگى حانى حاقنازار ابدوللامەن كەلىسىمگە كەلىپ، ونىڭ كوزىن جويماققا كىرىسەدى. ءوزىنىڭ تىعىرىققا تىرەلگەنىن سەزگەن بابا سۇلتان دەرەۋ قۋلىققا باسادى دا، حاقنازارعا جاۋشى شاپتىرىپ، بەيبىت شارتقا وتىرۋعا ۇمتىلادى. سونىمەن بىرگە ءوزى باسىپ العان تۇركىستان ولكەسىن ۋ-شۋسىز قازاقتارعا قايتارادى، سونداي- اق ابدوللا حاندى بىرلەسىپ شابۋعا حاقنازاردى كوندىرەدى. بۇرىنعى حاندار سياقتى قالايدا تاشكەنت وڭىرىندەگى قازاق رۋلارىن الاش ورداسىنا قوسۋدى ارمانداعان ءھام بۇقار حانىن السىرەتپەيىنشە بۇل ارمانعا جەتۋ اۋىر بولاتىنىن بىلگەن حاقنازار ونىڭ ۇسىنىسىنا قولداۋ كورسەتەدى. ءسويتىپ ول تاشكەنتكە اسكەرىمەن الاڭسىز بارادى. ءبىراق الدامشى بابا سۇلتاننىڭ جەندەتتەرى شىرشىق بويىندا تۇنەمەلىككە تۇسكەن حان شاتىرىنا تۇتقيىلدان شاۋىپ، حاقنازاردى ولتىرەدى.
حاقنازارعا وپاسىزدىقپەن اجال قۇشتىرعان بابا سۇلتان قايتادان تۇركىستان تاراپتى جاۋلايدى. قازاق بيلىگىن قولىنا العان شىعاي حان ونىمەن اياۋسىز كۇرەسكە تۇسەدى. 1582 -جىلى تاۋەكەل باستاعان قازاق ساربازدارى تۇركىستان تۇبىندە ونىڭ ايتۋلى لاشكەرىنىڭ تاس- تالقانىن شىعارادى. بابا سۇلتاننىڭ باسى كەسىلەدى. بۇعان رازى بولعان ابدوللا شىعاي مەن تاۋەكەلگە حودجەند قالاسىن، زارافشانداعى ادىركەنت ايماعىن سىيعا تارتادى. دەگەنمەن تاۋەكەل حان سايلانعاندا حودجەند پەن قازاق دالاسىن ءبولىپ تۇرعان، ىلكى زاماننان قازاق رۋلارى جايلاعان، تۇرعىندارىنىڭ ءبارى قازاق ورداسىنا بۇيرەگى بۇرىس، وزىنەن بۇرىنعى حانداردىڭ دەرلىگى باۋىرىنا باسۋدى ارمانداپ وتكەن، ساۋدا ءىسى مەن قولونەرى دامىعان تاشكەنتتى الاش جۇرتىنىڭ قۇرامىنا قوسۋدى ويلايدى.
الايدا ول ءۇشىن قۇدىرەتى كۇشتى ابدوللا حانمەن تەكەتىرەسۋ كەرەك. ءبىراق تاۋەكەلسىز ماقساتتىڭ ورىندالۋى ەكىتالاي. تاۋەكەل ءوز اسكەرىنىڭ ايبىندىلىعىمەن قاتار تاشكەنت، شاحرۋحيا (بۇگىنگى تويتوبە)، حودجەند ماڭىنداعى قازاق رۋلارىنىڭ وزىنە كومەك كورسەتەتىنىنە سەنەدى. وسى سەنىممەن 1588 -جىلى اتالمىش ايماقتارعا جورىق باستايدى. راسىندا، «تاۋەكەل بۇقارعا سوعىس اشقاندا حودجەند، شاحرۋحيا، ءاندىجان توڭىرەگىندەگى باياعى مۇحامەد شايبانيعا ەرىپ كەلگەن كەرەي، نايمان، قىپشاق، قوڭىراتتار، تاشكەنتتەگى قاڭلى- قاتاعاندار، دۋلات- سىرگەلىلەر قازاق جاعىنا شىعىپ كەتتى» دەپ وزبەك تاريحشىسى ن. يكرۋموۆ جازعانداي، تاۋەكەلدىڭ جورىعى ءساتتى شىعىپ، اتالعان جەرلەر قازاقتارعا وتەدى. وسى تاراپتاعى قاۋىپسىزدىكتى ءبىرجولاتا ورنىقتىرىپ كەتۋ ماقساتىمەن تاۋەكەل جورىعىن ارى قاراي جالعاستىرىپ، ابدوللانىڭ جەڭىلمەيتىن دەلىنەتىن اسكەرىن ۇرىستىڭ بار دالاسىندا تۇقىرتىپ،
سامارقان مەن بۇقار قالاسىنا دەيىن جەتەدى. بۇقار تۇبىندە ءوزى اۋىر جارالانادى. وسىعان جانە بۇقارلىقتاردىڭ ءبىتىم تۋرالى جاساعان ۇسىنىستارىنا بايلانىستى اسكەرىن كەرى قايتارادى. بۇل ءبىتىمنىڭ نەگىزىندە تاشكەنت قالاسى بۇكىل ۋالاياتىمەن، فەرعانا جازىعىنىڭ سولتۇستىك بولىگى قازاق ورداسىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى.
سوناۋ كەرەي- جانىبەكتەن باستاپ سوڭعى حانىمىز كەنەسارىعا دەيىنگى قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ قايسىسىنىڭ بولماسىن، تاريحى مەن ءىس- ارەكەتىنە زەر سالساڭىز، ەشقايسىسىنىڭ دا جات جەردى، بوگدە ەلدى جاۋلاپ الۋدى ويلاماعانىن، سول جولدا سوعىس جۇرگىزبەگەنىن بايقايسىز. ءوزىنىڭ ءتورت ءجۇز جىلعا تاياۋ تاريحىندا قازاق حاندارى ءوز جەرى مەن ەلىن قورعاۋ ماقساتىندا سىرتقى باسقىنشىلارعا قارسى ايقاسۋمەن وتكەن. جات جەرگە باسىپ كىرگەن جاڭا ءبىز جوعارىدى ايتقان تاۋەكەلدىڭ، سول بۇقارلىقتارمەن جيىرما جىل ۇدايى سوعىسىپ، ىلعي جەڭىسكە جەتكەن ەسىم مەن تۇرسىن حانداردىڭ جورىقتارى عانا. دەگەنمەن بۇلار كوبىنە قارسى شابۋىلعا شىقتى جانە ەستە جوق ەسكى زاماننان قازاقتار جايلاعان، الاش ۇلىنىڭ اتامەكەنى بولعان جەرلەرگە يەلىك ەتۋگە تالپىندى ءھام باسىنعان جاۋدى قايتا باس كوتەرمەستەي كۇيرەتۋدى جوسپارلادى. دەسەك تە، بۇرىنعىنىڭ اقىلمان حاندارى اماناتتاپ قالدىرعان، بەكىتىپ بەرگەن تالاي- تالاي قالا- شاھارلاردان، دالا- الاپتاردان كەيىن كۇش- قۋاتىمەن قاتار بەرەكە- بىرلىگى ازايعان، ءتۇرلى شاپقىنشىلىقتاردان ءزارازاپ بولعان، وعان قوسا، عاسىرلار بويى سىرتقى ەلدەر تاراپىنان جاسالىنعان قىسىم مەن ساياساتتىڭ، كەيدە باققۇمار تورە- سۇلتانداردىڭ ەلدىك مۇراتتان گورى جەكە باستىڭ مۇددەسىن كوبىرەك ويلايتىن تايازدىعى كەسىرىنەن رۋحى تومەندەگەن جازعان قازاق ءماجبۇرلى- ءماجبۇرسىز تۇردە ايىرىلىپ قالدى.
ەجەلدەن شىعىستان باتىسقا، وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كىرە تارتقان كەرۋەندەر جولىنىڭ تورابى، ءبىر كەزدەرى ۇلى جىبەك جولىنىڭ كىندىك تارماعى اتانعان، قاي زاماندا دا ورتا ازيادا ستراتەگيالىق ءھام ەكونوميكالىق ماڭىزى اسا جوعارى بولعان، ال ۋاقىت وتە بۇكىل ءبىر گەوگرافيالىق ايماقتىڭ ورتالىعى سانالا باستاعان تاشكەنتتى يەلەنۋ - كىمگە بولماسىن، باستى مۇرات بولعانى تاريحتان ءمالىم. تاۋەكەلدەن كەيىن بۇقارلىقتارمەن ۇزدىكسىز سوعىس جۇرگىزگەن ەسىم حاننىڭ جورىقتارى دا كوبىنە- كوپ وسى تاشكەنتتى قورعاۋ مۇددەسىنەن تۋىنداعان. ءبىراق ەسىم حان يگەرىپ وتىرعان ايماق تىم بايتاق ەدى. سول بايتاق جەردىڭ ەڭ ءقاۋىپتىسى، وزبەك حاندارى تۇگىلى سوناۋ يران شاحتارى دا كوز قاداپ وتىرعان سول تاشكەنت ءۋالاياتى- تىن. سوندىقتان جان- جاقتان جاۋ قىسقان قازاق جەرىن قورعاۋ جولىندا ءبىر تىنىم تاپپاي، بىرەسە شىعىسقا، بىرەسە باتىسقا اتتاناتىن ەسىمگە تاشكەنت تاراپتى مەكەم ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن ول شاھارعا ءبىر سەنىمدى ادامدى بەك ەتىپ قويۋ كەرەك بولىپتى.
ول بۇل لاۋازىمعا ءوزىنىڭ تۋىسى تۇرسىندى تاڭداپتى. تۇرسىننىڭ كەزىندە تاشكەنتتە قاڭلىلاردىڭ دارەجەسى تومەندەپ، ۇستەم ورىنعا قاتاعاندار شىققان بولاتىن. مىنە، وسى قاتاعانداردىڭ بەك- وعلاندارىنا ارقا سۇيەگەن ول، 1624 -جىلى شاحرۋحيا تۇبىندە وزىنەن جەڭىلگەن بۇقاردىڭ يمامق ۇلى حانىمەن كەلىسىم جاساسىپ، تاشكەنتتى جەكە ءۋالايات، ال ءوزىن حان دەپ جاريالايدى. كوپ ۇزاماي تاشكەنتتە ءوز اتىنان تەڭگە شىعارادى، ەسىمنىڭ شىعىس تۇركىستاندا جۇرگەنىن پايدالانىپ، تۇركىستان، سايرام قالالارىن شابادى. ونىڭ بۇل ارەكەتى - جەر اۋماعى ءبىرشاما ايقىندالىپ، تەگى ءبىر جۇرتتىڭ ءبىر ۇلتقا، ياعني قازاققا بىرىككەن كەزدە ەلدى ەكىگە جارىپ، الاۋىزدىق تۋدىرعان كەشىرىلمەس وپاسىزدىعى ەدى. ءبىراق ۇلت ۇيىتقىسىن بۇزعان ساتقىنعا قاشاندا زاۋال تابىلعان. 1627 -جىلى ەسىم حان ونىڭ باسىن نايزاعا شانشيدى، وعان جاقتاس قاتاعانداردىڭ توز- توزىن شىعارادى. تاشكەنتكە حاكىم ەتىپ، قاڭلى باقتىشتى (وزبەكتەر پاحتاش دەپ جازعان) تاعايىندايدى.
مىنە، وسى باقتىشتان باستاپ 1784 -جىلعا دەيىن تاشكەنت قازاق بيلەرىنىڭ يەلىگىندە بولدى. 1720 -جىلى ونىڭ تاعىنا ۇلى ءجۇزدىڭ حانى جولبارىس وتىردى. 1729 -جىلى تاشكەنتتى قالماقتار العاش رەت جاۋلادى. 1731 -جىلى ونى قازاقتار ازات ەتىپ الادى. ءدۇربىن- ويراتتىڭ ەكىنشى شابۋىلى 1735 -جىلى ىسكە اسادى. 1739 -جىلى قازاقتار قايتادان وزدەرىنە قايتارادى. 1740 -جىلى قالماقتارعا ساتىلعان تاشكەنتتەگى از عانا سارتتار مەن قىرعىزداردىڭ توبى جولبارىسقا ۋ بەرىپ ءولتىردى. سول جىلى ابىلاي سۇلتاننىڭ قولداۋىمەن قالا بيلىگى تولە ءبيدىڭ قولىنا كوشەدى. وسى جىلى كۇزدە قالماقتار شاھاردى ءۇشىنشى رەت باسادى دا، وزدەرىنە جاقتاس قىرعىزدار اراسىنان كوكىم دەگەندى قالا ءبيى ەتىپ قويادى. كوكىمنىڭ بيلىگى التى ايعا دا جەتپەيدى. ونى تولەنىڭ تۋىسى بايتىك ولتىرگەنىمەن، ونداعى قالماق بيلىگى ءتورت جارىم جىلعا سوزىلادى. قازاقتار تەك 1745 -جىلى عانا ولاردى قالادان تۇپكىلىكتى قۋادى.
وسى جەردە مىناداي سۇراق تۋىندايدى: ەگەر تاشكەنت ءالىمساقتان وزبەكتەردىكى بولسا، نەگە ولار قالماقتارمەن سوعىسپايدى؟ وزبەك تاريحىندا وزبەك- قالماق سوعاسى دەگەن دەرەك اتىمەن جوق. قالماقتار تاشكەنتتەن اسىپ، فەرعانا جازىعىنىڭ سولتۇستىگىنە ءبىر رەت بارعان. وسى سوعىس قانا قوقان- قالماق شايقاسى دەلىنىپ، از عانا دەرەكپەن كەيىنگى وزبەك تاريحىنا ەنگەن. ءحۇ111 عاسىرداعى قوقان بەگىنىڭ حاتكەرلەرىنىڭ وزدەرى جازبالارىندا «تاشكەنت تاراپتاعى قازاق جەرىندە قىپشاق- قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ جويقىن سوعىسى ءجۇرىپ جاتىر» دەپ بىرنەشە مارتە جازادى. ءتىپتى تاشكەنتتىڭ XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگى مەن XIX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى كەزەڭىنىڭ تاريحىن تاپتىشتەپ جازعان مۇحامەد سالىق تاشكانديدىڭ «تاريحي- ءجاديدا- تاشكەنت» اتتى ەڭبەگىندە دە اتالمىش شاھار ءۇشىن قالماقتارعا قارسى تەك قازاقتاردىڭ سوعىسقانى تۋرالى جازىلعان.
1745 -جىلدان كەيىن تاشكەنت بيلىگى تولە ءبيدىڭ قولىنا تولىق كوشەدى. تاشكەنتتەن باستاپ سوناۋ جەتىسۋعا دەيىنگى قازاق جەرى قالماقتاردان ازات ەتىلگەن وسى كەزدەن بىلايعى ۋاقىتتا جەرگە تالاسۋدان تۋىنداعان قازاق- قىرعىز قاقتىعىسى بەلەڭ الادى. تولە عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جەتى سايىن قايتالاناتىن وسى قاقتىعىستى رەتتەۋمەن كۇن وتكىزەدى. ءوزى ومىردەن وتەر الدىندا «ءمايىتىمدى وسىنداعى ءشايحانتاۋىر اۋليەنىڭ جانىنا جەرلەڭدەر. بەيىتىم - تاشكەنت قازاق جەرىنىڭ ءتورى ەكەنىن وعان تالاسىپ جۇرگەندەرگە ءبىلدىرىپ جاتسىن» دەپ وسيەتتەيدى. تولەنىڭ قاۋپى بەكەر ەمەس ەكەن. ول قايتىس بولا سالىسىمەن ، شاھاردا سول تۇستا اجەپتەۋىر كوبەيىپ قالعان وزبەكتەرگە تىلىمەن دە، ءتۇر جاعىنان دا سىڭىسە تۇسكەن شاعاتاي، جوشى، حاجى- تارحان اۋلەتتەرى مەن قوقان حاندىعىنا ارقا سۇيەگەن سارت- قاشعارلىقتار توبى اراسىندا بيلىككە تالاس باستالادى. ءبىراق تولەنىڭ ورنىنا شاھار بەگى سايلانعان ونىڭ كەنجە ۇلى قوجامجار العاشقىدا ولارعا دەس بەرمەيدى. الايدا قالا ىشىندەگى تارتىستارمەن قاتار، سىرتتان ۇزدىكسىز سوققان قىرعىز بەن قوقان شاپقىنشىلارىنىڭ كاۋپى كۇننەن- كۇنگە ارتا تۇسەدى. قوجامجار ابىلاي سۇلتاننان كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر بولادى. 1765 -جىلى ارقادان ابىلاي كوپ قولمەن كەلىپ، پىسكەنت جاعاسىندا تاشكەنتكە باعىت العان قوقان قولىن تاس- تالقان ەتەدى. تاشكەنتتە باس كوتەرگەن بۇلىكشىلەردىڭ كوسەمدەرىن جازاعا تارتادى.
ابىلاي ولگەن 1781 -جىلدان كەيىن شاھار بيلىگى ءۇشىن تالاس- تارتىس قايتادان ءورشيدى. قورىتىندىسىندا، تاشكەنت ءتورت بولىككە ءبولىنىپ، ءارقايسىسىن ءبىر- ءبىر بيلەۋشى بيلەيتىن، اتاپ ايتقاندا، قوجامجار بيلەيتىن - ءشايحانتاۋىر، حاجى- تارحان اۋلەتتەرىنە قارايتىن - بەساعاش، جوشى ۇرپاقتارىنىڭ يەلىگىنە وتكەن - سيبزار، شاعاتايدان تاراعانداردىڭ ۇلەسىنە تيگەن - كوكشە سياقتى ءتورت قامالعا اينالادى. 1784 -جىلى بۇرىن تولەنىڭ، كەيىن قوجامجاردىڭ سارايىندا دارۋعالىق جاساعان ءجۇنىسقوجا دەگەن قاشعارلىق ۇيعىر باس كوتەرىپ، قوقان بەكتەرىمەن جاسىرىن كەلىسىم جاساۋدىڭ ارقاسىندا ءبىر- اق زەڭبىرەكتى بەس مىڭدىق قولمەن الدىمەن ءشايحانتاۋىر، ودان سوڭ باسقا قامالداردى باسىپ الادى. ءتورت قامالدى بۇزدىرىپ، بۇكىل تاشكەنتتى قورشايتىن بيىكتىگى 4-5 قۇلاش كەلگەن، اۋماعى 16 شاقىرىمدىق جاڭا قورعان سالدىرادى.
ءشايحانتاۋىر بيلىگىنەن ايىرىلعان قوجامجار تاشكەنتتەن 20 شاقىرىم جەردەگى تولەنىڭ جازعى قونىسىنا بارىپ جايعاسادى. ۇزاق جىل شاھار بيلىگىن قايتارۋدىڭ جولىن ىزدەپ، جۇنىسقوجامەن تالاي رەت شايقاسادى. 1798 -جىلى قوقاننان قوسىمشا كۇش الدىرعان ءجۇنىسقوجا قوجامجار باستاعان قازاقتاردى تاشكەنت ماڭىنان ءبىرجولاتا الاستاتۋدى ويلاپ، ۇلكەن سوعىسقا كىرىسەدى. الدىمەن قازاق اۋىلدارى ۇستىندەگى شىمعان تاۋىنىڭ ەكى جىراسىنىڭ تۇبىنەن اعاتىن وزەننىڭ جوعارعى جاعىن تاسپەن بوگەپ، وتە ۇلكەن ەكى شاتقالدىڭ اراسىن سۋعا توتىرادى. سۋ اسا اۋماقتى ەكى جىرا- شاتقالدىڭ كەمەرىنە كەلىپ تولعاندا، بوگەسىن تاستار ونىڭ قىسىمىنا توتەپ بەرە الماي، بىردەن بۇزىلادى. سودان وراسان جىلدامدىقپەن ىلديعا جىلجىعان الاپات سەل تومەندەگى قازاق اۋىلدارىن باسادى. سەلدەن امان قالىپ، جاعاعا شىققاندارىن قارۋىن كەزەنىپ دايىن تۇرعان جاۋ شەرىكتەرى قىرادى. ءجۇنىسقوجانىڭ زۇلىمدىعى سونشالىق، سوندا ولگەن قازاقتاردىڭ باستارىن كەسكىزىپ، تاۋ قىلىپ ۇيگىزەدى. ءجۇنىسقوجا سو جولى نەشە مىڭداعان قازاقتاردى قىرىپ، قوجامجاردى قازىعۇرت ەتەگىنە كوشىرىپ جىبەرسە دە، ول ماڭنان قازاق اتاۋلىنىڭ ءبارى ءتۇپ كوتەرىلىپ كوشىپ كەتپەدى. تاشكەنت ماڭىمەن قوسا، بەگاباد، پىسكەنت، جىزاق شەگىندە قالعان 500 ءجۇز مىڭداي قازاق وعان باس ءيىپ، باعىنادى.
1806 -جىلى تاشكەنتتى قوقاندىقتار جاۋلاپ الادى. شاھار مەن ونىڭ اينالاسىنا فەرعانا جاقتان وزبەكتەردى كوشىرىپ اكەپ ورنالاستىرۋ - وسى كەزەڭنەن باستاپ قولعا قاتتى الىندى. قوقان حاندارى تاشكەنت تۇگىلى قازاق جەرىن بيلەگەن 55 -جىل ىشىندە وزدەرى باسقان شىمكەنت، تۇركىستان، يقان، سايرام، اۋليەاتا، سوزاق قالالارىنا ءوز جەرلەرىنەن مىڭداعان وزبەكتەردى كوشىرىپ اكەلدى جانە بارلىق تاراپتا وزبەك ءتىلى مەن ۇلتىن ۇستەم ورىنعا شىعاردى. سوعان قاراماستان تاشكەنتتەگى مەدرەسەلەر مەن مەشىتتەردىڭ كوبىندە ءدىن وقۋلارى قازاقشا وقىتىلدى، ءتۇرلى ءدىني ناسيحاتتار، ۋاعىزدار قازاق تىلىندە ءجۇردى (اسات ساپيەۆ، «حودجەند ءۋالاياتى: قازاقتار ءھام تاجىكتەر» 55-بەت. تاشكەنت، 1926 -جىل).
1865 -جىلى تاشكەنتتى ورىستار باۋىرىنا باستى. 1867 -جىلى تۇركىستان گەنەرال- گۋەرناتورلىعى قۇرىلىپ، ول بەس وبلىسقا ءبولىندى. 1887 -جىلى جۇرگىزىلگەن ساناقتا قوقان كەزىندە جەرگىلىكتى قازاقتاردى وزبەكتەرگە اسسيميلياتسيالاۋ جۇيەسى قارقىندى جۇرگىزىلگەنىنە قاراماستان، تاشكەنت پەن ونىڭ اينالاسىنداعى ۋەزدەر حالقىنىڭ 53 پايىزى قازاقتار، 15 پايىزى قۇرامالار (ولار دا قازاقتار) قالعاندارى وزبەكتەر مەن تاجىكتەر بولدى. 1918 -جىلى قاڭتاردا مۇندا كەڭەس وكىمەتى تولىق ورناپ، سول جىلدىڭ 30 -ساۋىرىندە كەڭەستەر سەزى رسفسر قۇرامىنا كىرەتىن تۇركىستان كەڭەستىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. تۇركىستاننىڭ باتىس جاعىندا كەەڭەس ساياساتىن مويىنداعان بۇقارا مەن حورەزم حالىق رەسپۋبليكالارى قۇرىلدى. 1920 -جىلدارى وسى ەكى رەسپۋبليكادا 250 مىڭعا تاياۋ قازاق بولدى. تۇركىستان جاڭا سوتسياليستىك قوعامعا نەگىزدەلگەن رەسپۋبليكا بولسا دا، ونىڭ قۇرامىندا بۇرىنعى پاتشا زامانىنداعى - سىرداريا (قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان مەن تاشكەنت وبلىستارىنىڭ اۋماعى)، جەتىسۋ (قازىرگى الماتى وبلىسى)، سامارقان، فەرعانا، زاكاسپي (قازىرگى تۇرىكمەن مەن قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋ ولكەسى) وبلىستارى ساقتالىنىپ قالدى. 1917 -جىلعى ساناق بويىنشا، سىرداريا وبلىسىندا - 1 ميلليون 405 مىڭ، جەتىسۋ وبلىسىندا - 310 مىڭ، فەرعانا وبلىسىندا - 391 مىڭ، سامارقاند وبلىسىندا - 125 مىڭ، زاكاسپيي وبلىسىندا - 95 مىڭ، بارلىعى - 2 ميلليون 701 مىڭ قازاق بولعان. (ك. ر. امانجولوۆ، «تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى» ، 258-بەت. الماتى، 2005 -جىل).
ايتسە دە، بۇل ناقتى دەرەك ەمەس. ول كەزدە شالعايداعى جانە تاۋ قۋىستارىنداعى اۋىلداردا وتىرعان قازاقتاردىڭ ءبارىن ساناققا ەنگىزۋگە مۇمكىندىك پەن جاعدايدىڭ دا بولماعانى ايقىن. (بار مۇمكىندىگى مەن وزىق تەحنولوگياسى بار وسى زاماننىڭ وزىندە قازاقستانداعى جانە شەت ەلدەردەگى بۇگىنگى قازاقتاردىڭ ناقتى سانىن بىلە الماي وتىرعان جوقپىز با) . قازىرگى وزبەكستان جەرىندەگى قازاقتاردىڭ XVIII-XIX عاسىرلار مەن XX عاسىر باسىنداعى تاريحىن تاپتىشتەپ جازعانى سەبەپتى جەرگىلىكتى ۇلتشىلداردىڭ قاھارىنا ۇشىراپ، 1926 -جىلى كۇزدە شىرشىقتا ۋ بەرىپ ولتىرىلگەن وزبەك تاريحشىسى (ۇلتى تاجىك) اسات ساپيەۆتىڭ «حودجەند ءۋالاياتى: قازاقتار ءھام تاجىكتەر» اتتى كىتابىنداعى مالىمەتتەرگە دەن قويساق، 1925 -جىلى وزبەك ك س ر- ىنداعى (بۇل كەزدە تۇرعىندارىنىڭ دەنى قازاقتار بولىپ تابىلاتىن سىرداريا مەن جەتىسۋ وبلىستارى قازاق ا ك س ر- ىنا قوسىلىپ كەتكەن) قازاقتاردىڭ سانى 2,5 ميلليون بولعان. بۇل قازاقتاردىڭ ءبارى كەيىن قايدا كەتتى؟ ءجا، بۇل جايىندا ءسال كەيىنىرەك.
...كەڭەستىك تۇركىستانعا العاشقىدا ورىس كوممۋنيستەرى جەتەكشىلىك جاساعانىمەن، كەيىن قازاقتان شىققان بەلگىلى تۇلعالار باسشىلىق ەتتى. بۇل جىلدارى تاشكەنتتە ەل باسقارعان، عىلىمي مەكەمەلەر مەن جوعارعى وقۋ ورىندارىندا قىزمەت ەتكەن قازاقتاردىڭ سانى وزبەكتەر مەن باسقا ۇلتتاردان الدەقايدا مول بولدى. 1920 -جىلداردان كەيىن اتتارى الىسقا كەتكەن قازاق زيالىلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى تاشكەنتتە وقىدى نەمەسە قىزمەت جاسادى. مۇندا «تۇركىستان ءۋالاياتى»، «اقجول» سىندى العاشقى قازاق گازەت- جورنالدارى شىقتى.
1924 -جىلدىڭ 16 قىركۇيەگىندە تۇركىستان واك- ءىنىڭ توتەنشە سەسسياسى قازاق، وزبەك، تاجىك، قىرعىز ەڭبەكشىلەرى بۇقاراسىنىڭ ءار ۇلت ءوز رەسپۋب- ليكاسىن قۇرۋ كەرەك دەگەن تالاپ- تىلەكتەرىن ورىنداۋ ماقساتىندا ارنايى قاۋلى قابىلدادى. قاۋلى ۇسىنىس رەتىندە ماسكەۋگە جونەلتىلدى. سول جىلدىڭ 14 -قازان كۇنى ر س ف س ر ب و ا ك ءى اتالمىش قاۋلىنى ماقۇلدادى. وسىلايشا، تۇركىستان، بۇقار جانە حورەزم رەسپۋبليكالارىنا قاراعان جەرلەردە ۇلتتىق- مەملەكەتتىك مەجەلەۋ، ياعني ءار ۇلتتى تۇراتىن اۋماقتارىنا بايلانىستى وداقتاس رەسپۋبليكالارعا اينالدىرۋ ساياساتى ىسكە استى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باتىس ايماعىن تۇتاسىمەن جانە بۇقار مەن حورەزمنىڭ ايتارلىقتاي بولىگىن قامتىعان وزبەك كسر- ى، بۇقاردىڭ تۇرىكمەندەر تۇراتىن ايماعىن يەلەنگەن تۇرىكمەن ك س ر ى، وزبەكستان قۇرامىنا كىرەتىن تاجىك ا ك س ر- ى، ر س ف س ر قۇرامىنا كىرەتىن قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلدى. سىرداريا مەن جەتىسۋ وبلىستارى مەن قاراقالپاق اۆتونوميالى وبلىسى قازاق ا ك س ر- ىنا بەرىلدى.
وسى كەزدە تاشكەنت قالاسىن قازاق پەن وزبەك رەسپۋبليكالارىنىڭ قايسىسىنىڭ قۇرامىندا قالدىرۋ ماسەلەسى جونىندە ەكى ۇلت اراسىندا ۇلكەن داۋ تۋدى. وزبەك كوممۋنيستەرىنىڭ جەتەكشىلەرى تاشكەنتتەگى وزبەكتەردىڭ سانىن جاساندى تۇردە كوبەيتىپ، «قالادا باسقا ۇلتارعا قاراعاندا وزبەكتەردىڭ سانى الدەقايدا باسىم. سول ءۇشىن دە تاشكەنت وزبەكتىكى بولۋعا ءتيىس» دەپ ورتالىق كوميتەتكە حات جازعان. ول حاتتاعا مالىمەت بويىنشا، تاشكەنتتەگى قازاقتاردىڭ 40 پايىزعا جۋىعى وزبەك ساناتىنا كىرىپ، ولاردىڭ سانىن مەيلىنشە ارتتىرىلعان.
راسىندا سول جىلدارى شاھاردا تۇراتىن قازاقتار قانداي جولمەن وزبەكتەر ساناتىنا كىرىپ كەتتى نەمەسە ولار قالايشا وزبەك بوپ جازىلدى؟ مىنە، بۇل - ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلماي كەلە جاتقان، كوزى اشىق دەگەن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىن، ءبىراق اۋىزەكى اڭگىمەدەن ءارى اسپاعان، ەشقانداي حاتقا تۇسپەگەن، زەرتتەۋ نىسانىنا اينالماعان اشى اقيقات. ءتىپتى سورلى اقيقات دەسەك تە بولادى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ كونەكوز قاريالارى ايتاتىن: «وزبەك رەسپۋبليكاسى قۇرىلار الدىندا قالانى وزدەرىنە قالدىرۋ ءۇشىن تاشكەنت بيلىگى شاھاردا تۇراتىن قازاقتاردى زورلىقپەن «ۇلتىم وزبەك» دەپ جازدىرعان. سونىڭ كەسىرىنەن ونداعى قازاقتار دەمنىڭ اراسىندا باسقا ۇلت بولىپ شىعا كەلدى».
بۇل - جاستىق شاقتارىندا تاشكەنتتە بولعان نەمەسە وعان تاياۋ تۇرعان اۋىلداردىڭ كوزى قاراقتى جالپى قارتتارىنىڭ اڭگىمەسى- تۇعىن. ءبىزدىڭ ەلدە شايىرلىعىمەن قاتار اڭگىمەشىلدىگىمەن دە اتى جۇرت جادىندا ساقتالعان اكەمنىڭ اعاسى سادىق اتامنان قالعان مىناداي ءسوز بار: « جاسىم جيىرمادان اسىپ، شىمكەنت ۇيەزىندە ىستەيتىن ءبىر قازاق باستىقتىڭ كوشىرى بولىپ جۇرگەن كەزىم. 1924 -جىلدىڭ كۇزىندە ۇيەز باستىقتارىنىڭ ءبارى ابىر- سابىر بولىپ، ۆوكزالعا باراتىن بولدى. مەن باستىعىمدى ەكى مىقتى ات جەگىلەتىن ادەمى پاۋەسكەمەن تاسۋشى ەدىم. ۆوكزالعا بارا جاتقان جولدا باستىعىمنان «مۇندا بىرەۋدى كۇتىپ الامىز با؟» - - دەپ سۇرادىم. ول: «تاشكەنتتەگى رىسقۇلوۆ دەگەن ۇلكەن باستىعىمىز وسىدان ءبىر ايداي بۇرىن ماسكەۋگە كەتكەن ەدى. سول كىسى قايتىپ كەلە جاتىر. ونىڭ نەگە تاشكەنتكە بىردەن تارتپاي، مۇندا كەلە جاتقانىنىنىڭ ءمانىسىن بىلمەيمىن. وسىندا ءبىر كۇن بولادى ەكەن دە، ەرتەڭ تاشكەنتكە اتتانباق. ايتپاقشى، ۇيەز باستىعى ەرتەڭ رىسقۇلوۆتى تاشكەنتكە وسى پاۋەسكەمەن سەنى جەتكىزەدى دەپ شەشتى. بۇرىن ول شاھارعا تالاي بارعانسىڭ ءارى توتە جولدى جاقسى بىلەسىڭ عوي- ءا» - دەدى.
ەرتەسىنە تاڭ ازانىمەن ۇيەز كەڭسەسىنىڭ الدىندا رىسقۇلوۆ مەنىڭ پاۋەسكەمە وتىردى. ءوزى كاپ- قارا كاستۇم كيگەن، قىسقا مۇرتتى، اينەكتەرى ءداۋ كوزىلدىرىك تاققان سىپتاي ادام ەكەن. بىزبەن بىرگە ون شاقتى قارۋلى ءمىلىسالار ءجۇرىپ وتىردى. جولدا ەكى- ءۇش جەردە ايال قىلىپ، تاشكەنگە كەش باتا جەتتىك. جولاي ماعان كوپ اڭگىمە ايتتى. تىلگە جۇيرىك، وتە سانالى ەكەنى كورىندى. شاھارعا تاياعاندا: «سەنىڭ تۇنگى قونالقى جايىڭدى مىناۋ ارتتا ەرىپ كەلە جاتقان ءمىلىسالار كورسەتەدى. ەرتەڭ ساعات وندا تۇرىككەڭەستىڭ الدىندا ۇلكەن جينالىس بولادى. سوعان قاتىس. وعان ماسكەۋدەن كەلگەن زور دوكەيلەر دە قاتىسادى. نە اڭگىمە بولاتىنىن ەستيسىڭ»- دەدى.
ازاندا ءۇش قاباتتى اۋماعى وتە زور تۇرىككەڭەستىڭ الدىنداعى اتشاپتىرىم الاڭعا سانى ەسەپسىز ادام جينالدى. قاراسام، جينالعانداردىڭ ءبارى كىلەڭ وزبەكتەر. بۇل قالادا ولاردان گورى قازاقتاردىڭ كوپ تۇراتىنىن بىلەتىنمىن. سوعان قاراماستان جيىنعا نەگە تەك وزبەكتەر جينالعانىنىڭ ءمانىن تۇسىنە المادىم. ءبىر كەزدە تۇرىككەڭەس ۇيىنەن شىرتتاي كيىنگەن وننان اسا كىسىلەر شىقتى دا، الاڭنىڭ باس جاعىندا تاقتايدان جاسالعان بيىك نار ۇستىنە جايعاس- تى. ارالارىندا ءۇش- ءتورت ورىس، كەشە مەنىمەن بىرگە كەلگەن رىسقۇلوۆ جانە تاعى ءبىر قازاق بار. قالعاندارىنىڭ ءبارى وزبەكتەر. سول وزبەكتەردىڭ اراسىنان ءبىر كوزىلدىرىكتى كىسى تۇرىپ، بۇگىنگى جيىندا قارالاتىن ماسەلەنى حالىقتىڭ تالقىسىنا سالۋ ءۇشىن قالالىق كەڭەس تاشكەننىڭ وسىنشاما جۇرتىن ادەيى جيناعانىن ايتتى. ودان سوڭ جۇرتتى وزبەك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىمەن قۇتتىقتادى دا، بىردەن تالقىلاناتىن ماسەلەگە كوشتى. ول ءاپ دەگەندە- اق ءتاش- كەندە وزبەكتەردىڭ كوپ تۇراتىندىعىن، سول ءۇشىن دە بۇل شاھار وزبەكستانعا ءوتۋى كەرەك دەگەندى ايتتى. جينالعان جۇرت: «و، ياشاڭ، ءجۇدايام جۋن سۋز! ءجۇدايام تۋعرى سۋز! توشكان حاقي ۋزباكتىكى!» دەپ الگىنى ايقايلاي قوشەمەتتەپ، قول شاپالاقتاپ كەتتى.
ودان كەيىن ءبيىر ناردا وتىرعان تاعى ەكى- ءۇش وزبەك سويلەدى. ءبارى شاھاردى وزبەكتىكى دەپ وزەۋرەدى. ولاردىڭ ءارقايسىسى سويلەگەن سايىن پاستە تۇرعان سارتتاردىڭ توبى گۋ- گۋ ەتىسىپ، قايتا- قايتا قوشەمەت پەن قولداۋ كورسەتتى. ەڭ سوڭعى سويلەگەن وزبەك دوكەيىنىڭ: «تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ بۇرىنعى باستىعى مىنا وتىرعان رىسقۇلوۆ جولداس «تاشكەن بۇرىننان قازاقتىڭ قالاسى. سوندىقتان دا ول قازاقستانعا قالدىرىلۋى كەرەك» دەگەندى ايتىپ، ءبىزدى وسىنداي جيىن وتكىزۋگە ماجبۇرلەدى. رىسقۇلوۆ جولداستىڭ ەندى كوزى جەتكەن شىعار، تاشكەننىڭ كىمدىكى ەكەنى» دەگەنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىمدە. ول سولاي دەگەندە رىسقۇلوۆ اتىپ تۇردى دا، وڭ قولىن كوتەرىپ، شۋلاعان وزبەكتەردىڭ دابىرىن باستى. ءبارى تىنىشتالعاندا، ءبىر توقتاماي سۋعا ۇقساپ اعىپ كەپ بەرسىن.
قۇداي- اۋ، نەتكەن بىلگىش دەسەڭشى. سوناۋ كونە تاريحتان ءسوز تارتىپ، تاشكەندى ەڭ العاش تۇرعىزعان قازاقتىڭ قاڭلى جۇرتى ەكەنىن، سول ءالىمساقتان مۇندا قاڭلى مەن شانىشقىلى رۋلارىنىڭ تۇرعانىن، شاھارعا وزبەكتەردىڭ تەك قوقان حاندىعى كەزىندە عانا شوعىرلانا باستاعانىن، ءبىراق تا، سوعان قاراماستان ءدال قازىرگى ۋاقىتتا قالادا ولاردىڭ قازاقتاردان كوپ ەمەستىگىن، قايتا ولاردان وزبەكشە سويلەۋدى داعدىعا اينالدىرعان بۇقار مەن حودجەند- تەن قونىس اۋدارىپ كەلگەن تاجىكتەردىڭ مول ەكەنىن ايتتى. ەكى- ءۇش عاسىر بۇرىن بۇل قالادا قازاقتىڭ تولە، باقتاش، قوجامجار بيلەردىڭ بيلىك قۇرعانىن، ولارمەن تەڭدەس ەشقانداي وزبەك بيلەۋشىلەرىنىڭ تاشكەن تاريحىندا بولماعانىن، تاۋەكەل، حاقنازار، ابىلاي سياقتى قازاق حاندارىنىڭ وسى قالا ءۇشىن تالاي ۇرىس سالعانىن، ال كەرىسىنشە، ءبىردى- ءبىر وزبەك حانى بۇل شاھاردى سىرت جاۋدان قورعاماعانىن، ونداي مالىمەت ەسكى تاريحتىڭ بەتىندە جوق ەكەنىن دە داۋىستاپ جەتكىزدى.
«تاشكەن قالاي وزبەكتىڭ قالاسى بولادى؟ - دەدى ول تاعى سويلەپ. - ەگەر وسى قالادان شىعىپ، قاي تاراپقا دا ەكى ءجۇز شاقىرىم جۇرسەك، ءبىردى- ءبىر وزبەك اۋىلىن كەزدەستىرمەيمىز. سوندا جان- جاعىن ءجۇز مىڭداعان قالىڭ قازاق قورشاعان تاشكەندە بار- جوعى جيىرما مىڭداي وزبەك بار ەكەن دەپ، ونى سولارعا قالدىرۋ ادىلەتتىك پە؟ ! ونداي بولسا، وزبەگى بار ەكەن دەپ شىمكەنتتى جانە ونىڭ اينالاسىنداعى وزبەكتەر شوعىرلانعان سايرام مەن قارابۇلاقتى دا وزبەكستانعا بەرەمىز بالكىم. تاشكەن تۇگىلى، ىلعي قازاقتار جايلاعان سوناۋ بەگابادقا، مىرزاشولدەن جىزاقتىڭ ارعى جاعىنداعى نۇراتاعا دەيىنگى جەرلەردى وزبەكستانعا بەرۋگە بولمايدى. ويتكەنى بۇل جەرلەر ءالىمساقتان قازاقتىكى. اتا- بابالارىمىز سول جەرلەر ءۇشىن قانشاما قان توككەن. وكىنىشكە وراي مەنىڭ بىلۋىمشە، وسىناۋ ايماقتاردىڭ ءبارى كەلەشەكتەگى وزبەكستانعا تيەسىلى قۇسايدى. بولاشاق رەسپۋبليكالاردىڭ شەكاراسىن ايقىنداۋشىلار مۇنداي ورەسكەل قاتەلىكتەردەن باس تارتۋلارى ءتيىس».
ول بۇدان باسقا دا قانشاما دالەلدەردى ايتىپ، ۇزاق سويلەدى. سوندا جاڭا شەشەنسىگەن وزبەك دوكەيلەرىنىڭ بىرەۋى قىڭق دەي الماي قالدى. الگىندە عانا گۋىلدەسكەن جۇرت تا تىم-تىرىس بوپ، ءۇن شىعارۋعا شامالارى بولمادى. الدەن سوڭ توپ ىشىنەن الدەقانداي وزبەكتەر توپىلارىن جەرگە ۇرىپ: «اناڭنيڭ... مينا قوزوق ءھامماميزدي قوتىردي. ءيندا توشكان بيزگا يوق» دەپ وكىرىپ جىبەردى. از- كەم تىنىشتىقتان كەيىن باعانا ءبىرىنشى سويلەگەن وزبەك ورنىنان تۇردى دا، توردەگىلەردىڭ تۋرا ورتاسىندا وتىرعان ماسكەۋدەن كەلگەن ورىسقا ءسوز بەردى. ول كەڭەس ساياساتى جايىندا ءبىراز ناسيحات ايتتى دا، قولىنداعى ءبىر پاراق قاعازعا ءۇڭىلدى. وندا قالاداعى وزبەكتەر مەن قازاقتاردىڭ سانى تۋرالى جازىلعان مالىمەت بار ەكەن. قاعازداعى مالىمەت بويىنشا، تاشكەن تۇرعىندارىنىڭ شيرەككە عانا جۋىعى قازاقتار ەكەن. سول ءۇشىن دە ماسكەۋدەگى ورتالىق كوميتەت تاشكەندى وزبەكستانعا وتكىزۋدى ءجون دەپ تاپقانىن جەتكىزدى. وسىنى ەستىگەندە جاڭا عانا ۇنجىرعىلارى تۇسكەن وزبەكتەر قايتادان ايقايلاسىپ، قۋانعاندارىنان ءبىر- ءبىرىن قۇشاقتاپ، شاتتانىپ كەتتى. مەن رىسقۇلوۆقا كوز تاستاپ ەدىم، ول قولىن ءبىر سەرمەپ، ناردان ءتۇسىپ بارا جاتىر ەكەن. سولاي قاراي جۇگىردىم. جەتە بەرگەنىمدە ول ماعان بۇرىلدى. ەكى كوزىنەن اققان جاس ءداۋ كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان اعىپ، بەتىن جۋىپتى. دەرەۋ بەتىن ءسۇرتتى دە، قامىعا ءۇن قاتتى: «سادىق، قازاق تاشكەننەن ايىرىلدى، ءبىز جەڭىلدىك. سەن شىمكەنتىڭە قايتا بەر. جينالىستاعى اڭگىمەنى ەلگە ايتا بارارسىڭ». «ءسىز قايتپەكسىز؟» - دەدىم. «مەن اناۋ كىسىلەرمەن بىرگە وسى جەردەن ەرتەڭ ماسكەۋگە اتتانامىن. قىزمەتىم سوندا عوي»، - دەدى. ايتپاقشى، سول جينالىستا ونىمەن قاتار وتىرعان قازاقتىڭ كىم ەكەنىن كەيىن ءبىلدىم. ول - سۇلتانبەك قوجانوۆ ەكەن».
مەن كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاماي تۇرعاندا تاشكەنتتىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆىنە تالاي رەت كىرىپ، ونداعى قازاق تاريحىنا قاتىسى بار نەشەمە قۇجاتتاردى اقتارىپ، قانشاسىن كوشىرىپ جازىپ العان اداممىن. ءتىپتى 1998- جىلعا دەيىن وعان ەركىن كىرىپ ءجۇردىم. ال قازىر ول ارحيۆكە كىرۋ اقىرەت. وزبەكستان بيلىگى بوتەن ەلدىڭ ادامدارى ءۇشىن ونىڭ ەسىگىن تارس جاپقان. تەك ەكى ەلدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرىنىڭ رۇقساتىمەن عانا كىرۋگە بولادى. ال ونداي رۇقساتتى الۋ ءۇشىن ايلار ەمەس، جىلدار كەرەك. مىنە، مەنىڭ سونداي رۇقساتتى كۇتكەنىمە ءۇش جىل بولدى. ەش بولماسا، تاعى ەكى- ءۇش مارتە كىرسەم بە دەگەن ارمانىم بار. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا سول ارحيۆكە ءبىر كىرگەنىمدە تاشكەنت تاريحىنا قاتىستى جازبالاردى اقتارىپ وتىرىپ، جاڭاعى سادىق اتام قاتىسقان جينالىستىڭ ورىسشا جازىلعان حاتتاماسىن كورىپ قالدىم. حاتتامادا سول جينالىستا وزبەك جاعىنان يبراگيموۆتىڭ، حودجايەۆتىڭ، احۋنبابايەۆتىڭ، ال قازاقتار جاعىنان رىسقۇلوۆ پەن قوجانوۆتىڭ، ورتالىق كوميتەت وكىلى رۋدزۋتاكتىڭ سويلەگەن سوزدەرى بار ەكەن.
حاتتامادا باسقالارعا قاراعاندا رىسقۇلوۆتىڭ ءسوزى كوپ. وندا بۇل ماسەلەگە ونشا كوڭىل اۋدارماۋشى ەدىم ءارى ىزدەپ جاتقانىم تاشكەنتتىڭ قوقان زامانىنداعى جانە توڭكەرىس الدىنداعى تاريحى بولعاندىقتان، سونى سول ساتتە كوشىرىپ جازىپ الۋعا نيەتىم بولمادى. كەيىن تاعى ءبىر كەلگەندە ارنايى قارارمىن دەگەن ويىم بولدى- اۋ دەيمىن. كەيىن دە سول ارحيۆكە تالاي كىردىم. ءبىراق اتالمىش حاتتامانى قاراۋ ميىما كىرمەپتى. «اقىماقتىڭ اقىلى كەش كىرەدى» دەگەندەي، ءقازىر سول قاتەلىگىمە قاتتى وكىنىپ ءجۇرمىن. ءيا، وكىنەتىن نارسەم كوپ. بۇگىنگى قازاق جۇرتى بەيحابار قانشاما دەرەكتەر جاتىر وندا، ەگەر بىرەۋلەر ولاردى جوق قىلىپ جىبەرمەسە. ارمانىمنىڭ باستىسى - قۇداي قولداپ، تاعى ءبىر رەت سول ارحيۆكە كىرۋدىڭ ءساتى تۇسسە، الدىمەن جاڭاعى حاتتامانى ىزدەستىرەتىن ەدىم.
البەتتە، مەن بۇل سوزىممەن تاشكەنتتى قازاقتارعا قايتارۋ كەرەك دەگەن پىكىر كوتەرمەيتىنىمدى وقىرمان قاۋىم جاقسى تۇسىنەتىن شىعار. ءبىراق ادامزاتقا تاريح نە ءۇشىن كەرەك؟ وتكەندى ءبىلۋ ءۇشىن قاجەت. وتكەندى ۇمىتساق، بۇگىنگى كۇندە ءمان جوق. ماسەلەن، باسقانى ايتپاعاندا، ءقازىر بۇكىل الەم ءبىلىپ وتىرعان قىرىم وقيعاسىن، وزدەرىنشە تاۋەلسىز مەملەكەت بولامىز دەپ، قانشاما قاندى قىرعىنعى سەبەپشى بولعان لۋگانسك مەن دونەتسكىنى الايىق. ولار نەشە جىلدان بەرى ۋكراينانىڭ مەنشىكتى ولەكەسى بولدى. بۇگىندە سايقال ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ودان بولشەكتەنىپ، باسقا ءبىر وكتەم ەلدىڭ قولتىعىنا تىعىلىپ، سونىڭ قۇزىرىنا قاراماقشى. ەندى ءجۇز جىلدان كەيىنگى ۇرپاق ولاردى ەكى- ءۇش عاسىر بويى ۋكراينانىڭ قۇرامىندا بولعانىن ۇمىتسا، اتالعان ولكەلەر ءالىمساقتان رەسەي جەرى دەپ تانىلسا، وندا مارتەبەلى تاريحتىڭ شىنايىلىعى قايسى؟ ونداي بىلعانعان تاريح كىم ءۇشىن كەرەك؟ ونسىز دا، كورشى ەلدەردىڭ قولدان جاسالعان تاريحى از ەمەس.
تاعى ءبىر مىسال، كەيبىر وزبەك زەرتەۋشىلەرى قازىرگى مىنا شەتى - قىزىلوردا، مىنا شەتى - وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل، الماتى وبلىستارىن ۇيالماي- قىزارماي كونە وزبەك جەرى دەپ ايتۋدان تانبايدى. اتالعان ولكەلەر ءبىر كەزدەرى قوقان مەن حيۋا حاندىعىنا قاراعان دەيدى ولار. ءبىراق ولاردىڭ بۇل جەرلەرگە باسقىنشىلىقپەن كىرىپ، ۋاقىتشا عانا بيلەگەنىن، ورىستار كەلگەندە تيتتەي دە قارسىلىق كورسەتە الماي، ەكى- ءۇش جىلدىڭ ىشىندە وسالدىقتارىنان ماسقارالارى شىعىپ، وڭتۇستىك قازاقستان تۇگىلى فەرعانا مەن سامارقان توڭىرەگىندەگى ءوز جەرلەرىن دە جاتقا الدىرعاندارىن ويلارىنا المايدى. ءبىز جوعارىدا اتاعان ماسكەۋدەگى كوممۋنيستەردىڭ زورلىعىمەن «ءوز ەركىمىزبەن» جاندى قۇجاتتار ارقىلى بەرگەن نەشە مىڭداعان جەرلەرىمىزدى دە قازىر ءبىر وزبەك كونە قازاق جەرى دەپ ويلامايدى. ويلايتىندارى بولسا، ونىسىن سىرتقا شىعارمايدى ءھام ءتان المايدى. وسىنى ويلاعاندا تاشكەنت تاريحى تۋرالى ءسوز دە قوزعاعىڭ دا كەلمەي كەتەدى كەيدە. الايدا، وتكەننىڭ شىندىعىن بارشاعا پاش ەتۋگە مىندەتتى تاريح الدىنداعى پەندەلىك ءھام زەرتتەۋشىلىك پارىز كوكەيدەگىنى سىرتقا شىعارۋعا قاشاندا قۇمبىل.
كەزىندە رىسقۇلوۆ سىندى قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ تاشكەنت ءۇشىن تالاسقا تۇسكەنىن جانە وزبەكتەردىڭ ول قالانى وزدەرىنە قالدىرۋ ءۇشىن 1924 -جىلدان بۇرىن ءتۇرلى ايلا- امالدارعا بارعانىن، ودان قالسا، ونداعى قازاقتاردى زور- لىقپەن وزبەك ەتىپ جازدىرۋعا بەلسەنە كىرىسكەنىن - جەل ءسوز نەمەسە بوس اڭگىمە دەپ ساناۋعا استە بولماس. مۇنىڭ تۇبىندە اقيقات جاتىر. جارايدى، بۇعان اۋىزەكى اڭگىمە عوي دەپ بىرەۋلەر سەنبەس تە. ءبىراق سول زاماننىڭ ءتىرى كۋاگەرى، تاشكەنتتىكتەردىڭ الگىندەي تىرلىگىن كوزىمەن كورىپ، كورگەن- بىلگەندەرىن كىتاپقا تۇسىرگەن اسات ساپيەۆ ءبىز جوعارىدا اتىن اتاعان كىتابىندا بۇل تۋرالى بىلاي دەيدى: «نەگىزى، تۇركىستانداعى حالىقتاردى ۇلتتارىنا قاراي ءار رەسپۋبليكاعا ءبولۋ جوسپارى 1920 -جىلدان بەرى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ماسەلە ەدى. 1922 -جىلدان باستاپ بۇل اڭگىمە ءتىپتى ءورشىپ كەتتى ءھام تاشكەنتتەگى قازاق- وزبەك باسشىلارى بۇل جوسپاردىڭ ءتۇبى ىسكە اساتانىن انىق ۇقتى.
تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ باسىندا كوبىنە قازاقتار وتىردى. ولار بۇل جوسپار ىسكە اسا قالعان جاعدايدا تاشكەنت قازاق اكسر- ىنا بەرىلەدى دەگەن سەنىمدە بولدى ءھام وعان وزبەكتەر تالاسا قويادى دەپ ەش ويلامادى. وعان قوسا، شاھار تۇرعىندارىنىڭ باسىم بولىگى قازاقتار- ءدۇر. لاكىن قازاق باسشىلارى شاھارداعى قازاقتاردىڭ كوبىسى وزبەكشە سويلەپ، سولاردىڭ عۇرپىن ۇستاناتىنىنا نازار سالمادى. وزبەكتەر بولسا، 1922-23 -جىلدارى شاھار حالقىنىڭ ءتىزىمىن جاساۋعا كىرىسىپ، وسىنداي قازاقتاردىڭ ۇلتىن قۇجاتقا وزبەك دەپ جازدىرۋعا قول جەتكىزدى. قازاقتار تۇراتىن كەي ءماحاللالاردا ءتىزىم جاساۋشى كىسىلەردىڭ جانىندا وزدەرىن وزبەكپىن دەپ حازدىرۋعا قارسى بولعانداردى قورقىتۋ ءۇشىن قارۋلى ميليتسيونەرلەر ەرىپ ءجۇردى...
rgmedia.kz
