كەيكىنىڭ كەگى

استانا. قازاقپارات - قازاقتىڭ قاتپارى قالىڭ تاريحى سوۆەت ۋاقىتىندا اياۋسىز رەداكتسياعا ۇشىراپ، كەنەسارى دا، كەيكى دە، قۇنىسكەرەي دە «بۇزاقى» ، «باندى» اتانعان. ءتىپتى كەيبىرىنىڭ ەسىمى دە قاساقانا جاريالانبادى.

ۇلت تاريحىندا ەسىمى جاماناتقا تەلىنىپ، بار ءىسى، ارەكەتى تەرىس باعالانعان، «اسا جوعارى مارتەبەلى» پاتشا اعزامنىڭ ساياساتىمەن دە، سوۆەتتىك «قىزىل قىراندارمەن» دە سىيىسپاي وتكەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى -  كەيكى باتىر (كوكەمباي ۇلى) . 1916 -جىلعى تورعاي وڭىرىندە وتكەن ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ داڭقتى باتىرى، اتاقتى مەرگەن قىپشاق تايپاسىنىڭ قۇلانقىپشاق رۋىنان شىققان. 1871 -جىلى تورعاي ءوڭىرىنىڭ بايتۋما قوپاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ازان شاقىرىپ قويعان اتى -  نۇرماعامبەت. كەيكى جاس كەزىندە جىلانشىق بولىسىنىڭ قارا جەرمەن شانا سۇيرەتكەن الپاۋىتى ر. شاشامباي ۇلىنىڭ مالىن قورىپ، دۇشپاندارىنا اتتاندىراتىن جىگىتى بولعان دەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى. جاستايىنان اڭشى، مەرگەندىگىمەن، وجەتتىگىمەن ايماققا تانىلعان. ونىڭ قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندىگىنە ساي ەل اۋىزىندا «امانگەلدىنىڭ كوزى مەرگەن، كەيكىنىڭ قولى مەرگەن» دەگەن ءسوز قالعان. جالپى بۇل ازامات جايىندا تاريحي دەرەكتەر ساراڭ «سويلەيدى» . «سويلەگەندە» دە ونىڭ شىنايى بەينەسىنە «بانديت» ، «بۇلىكشى» دەگەن انىقتاۋىشتار قوسىلىپ بىرگە ايتىلىپ جاتادى.
 

باسقىنشى، ۇستەم ەلدىڭ تاريحى بويىنشا وسىنداي كوزقاراس بولاتىن بولسا، ازاتتىق الىپ، تاۋەلسىز ەل اتانعان بۇگىنگى قازاق ەلى ءوزىنىڭ ۇلتتىق باتىرلارىن سول كۇيىنشە قابىلداۋى دۇرىس ەمەس. 1916 -جىلعى تورعاي قازاقتارىنىڭ ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسىنە العاشقى كۇندەرىنەن بەلسەنە ارالاسىپ، كوتەرىلىسشىلەردىڭ نەگىزگى قارۋلى كۇشى -  مەرگەندەر جاساعىن باسقارعان كەيكى باتىر تورعاي قالاسىن قورشاۋ كەزىندە جانە پاتشانىڭ جازالاۋشى وتريادتارىنا قارسى سوڭعى ۇرىس -  دوعال شايقاسىندا ەرلىك كورسەتىپ، الاشقا داڭقى جايىلعان. تۋعان ولكەسى تورعاي دالاسىن جەتىك بىلەتىن جازۋشى اعامىز س. شۇكىر ۇلى كەيكى باتىر تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «اتىس ونەرىنە ابدەن جاتتىققان اڭشى كەيكى قولمەرگەن اتانعان. كوزدەمەي، وڭى- سولى، الدى- ارتى دەمەي، ءاتۇستى ايقاستا «جەلكەسىمەن دە كورىپ» جاۋىنان بۇرىن قيمىلداپ ۇلگىرەدى ەكەن. قىزىل كوميسسار ءالىبي جانگەلديننىڭ ىقپالىمەن بولشيەۆيكتەر جاعىنا شىققان باس ساردار امانگەلدىگە ەرمەي، «اق ورىسىڭ نە، قىزىل ورىسىڭ نە، سارى ورىستىڭ -  ءبارى ورىس» ، -  دەپ ازاتتىق دەگەن جولدان تايماي پارتيزاندىققا، كەڭەسكە قارسىلىق جاساۋشى توپتارعا قوسىلىپ ءجۇرىپ، سوڭىندا جەكە قالعان» . 1919 -جىلى 18 مامىردا تورعاي ويازدىق سوعىس كوميسسارى، حالىق باتىرى، باتىر دەگەن اتىنا ساي اڭعال امانگەلدى ولتىرىلگەننەن كەيىن كەيكى قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىرادى. بۇل سۇرگىن تورعايدا سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان كەيىن دە تولاستامايدى. ءبىراز جىل  ۇلىتاۋ،  قىزىلقۇم جاعىندا بوي تاسالاپ، قاشقىن اتاندى.
 

«كەيكى ۇڭگىرى» -  حالىق باتىرى كەيكى جاسىرىنعان جەر اتاۋى. سايىن دالا توسىندە ساياقتاي قاشىپ جۇرگەن باتىردىڭ جاسىرىنعان تاۋ قۋىسى قاراعاندى وبلىسىنىڭ  ۇلىتاۋ اۋدانىنداعى قورعاسىن اۋىلىنىڭ جانىندا. اقىرى، 1923 -جىلدىڭ كوكتەمىندە ارنايى تاپسىرمامەن ءوزىن الداپ قولعا تۇسىرۋگە كەلگەن كوميسسار ا. توكاريەۆتىڭ سوزىنە سەنىپ، تورعايعا ورالعان كەيكى جولدا ونىڭ ارام پيعىلىن سەزىپ قالىپ، سول جەردە اتىپ تاستايدى. ءبىراق كەيكىنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ارتىنان الىستان اڭدىپ ەرىپ كەلە جاتقان قىزىل اسكەر ونى سول كۇنى تۇندە جاتقان جەرىندە قورشاپ الىپ، ايۋاندىقپەن ولتىرەدى. ورىستار كەيكى باتىر كوكەمباي ۇلىنىڭ باسىن كەسىپ الىپ، تورعاي قالاسىنىڭ ورتالىعىندا باعانا باسىنا 7 كۇن بويى ءىلىپ قويىپ، جۇرتتى شوشىندىردى. وسىلاي جاساۋ ارقىلى ەل- جۇرتتى ۇرەيدە ۇستاپ وتىرۋ - ەجەلگى ءتاسىل بولاتىن. باتىردىڭ باس سۇيەگىن د. بۋكينيچ دەگەن بىرەۋ سانكت- پەتەربۋرگتىڭ انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۇراجايىنا تاپسىرعان. قازىر سول جەردە تۇر. باتىر بابامىزدىڭ باس سۇيەگىن قازاق عالىم- جازۋشىلارى ت. جۇرتباي، ش. امىربەك جانە د. رامازان ءوز كوزدەرىمەن كورىپ قايتتى. حان كەنەنىڭ باسىن ىزدەپ ءجۇرىپ كەيكىنىكىن تاپقان جازۋشى، زەرتتەۋشى دۋمان رامازان: «اتامىزدىڭ باس سۇيەگىنىڭ ءنومىرى -  3383 ەكەن: «3383. چەرەپ زنامەنيتوگو بانديتا كازاحا كەيكي، ۋروجەنتسا كايداۋلسكوي ۆول. , تۋرگايسكوگو ۋ. , كازنەننوگو ۆ سوۆەتسكي پەريود. وت د. د. بۋكينيچا ۆ دار ۆ 1926 گ. دوكۋمەنتى: زاپيسكا سوبيراتەليا. 3/حى-33» ، -  دەپ جازىلعان نەگىزگى قۇجاتتا. ال ەكىنشى بىر جازبادا: «ينۆ. № 3383. 45 لەت. چەرەپ زنامەنيتوگو كيرگيزسكوگو بانديتا كەيكي تۋرگايسكوگو ۋەزدا، كايداۋلسكوي ۆولوستي، سۆيرەپستۆوۆاۆشەگو ۆ ستەپي ۆ 22 ي 23 گودۋ. ناۆوديل ۋجاس سۆويمي زۆەرستۆامي نا مەستنىە ناسەلەنيا ي نا پەرەسەلەنتسيەۆ دۆيگاۆشيحسيا يز اك- تيۋبينسكا نا اتباسار. بىل وچەن نابوجەن ي ۆسەگدا ۆ ماليتۆاح راسكايۆالسيا ۆ پريستۋپلەنياح» ، -  دەپ جازادى «جورالعىلى جورىق» اتتى كىتابىندا. سونىمەن قاتار د. رامازان مىناداي دەرەكتى كورسەتەدى: «ون پوچيتاەتسيا كيرگيزامي زا سۆويۋ حرابروست ي سچيتاەتسيا «باتىرەم» نە سموتريا نا سۆوي نيەۆزراچنىي ۆيد (نيزكوگو روستا، حۋدوشاۆىي) » .
 

باتىرلىق دەگەن الىپ دەنە، بۇلا كۇش پەن سۇلۋ سىمبات ەمەستىگىن قازاققا دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. جۇرەكتىلىك دەنە تۇلعاسىنىڭ ءىرى- كىشىلىگىنە قارامايدى. اتام قازاق باتىر ادامداردى جۇرەگىنىڭ تۇگىنە، ياعني ەت جۇرەكتە ءبىر تال قىلشىقتىڭ بار- جوعىنا قاراپ باعالايدى. جۇرەگىنە تاس باتقان، بۇيرەگىنە قان قاتقان كەيكى باتىردى كەكتەندىرگەن نە نارسە؟ جەكە، قارا باسىنىڭ قامى ما؟ قاتىن- بالا، وتباسىنىڭ تىرلىگى مە؟ مۇمكىن اۋىل- ايماق، تۋىس- تۋعاننىڭ حال- احۋالى شىعار. جوق. باتىردىڭ كەگىن وياتقان دەپ ءبىر نارسەنى عانا اشىق ايتا الامىز: ول - اق پاتشانىڭ ادىلەتسىزدىگى جانە قىزىل كوممۋنيستەردىڭ قيتۇرقى ساياساتى. دەمەك، ناعىز حالىق وكىلى سانالاتىن باتىرلاردىڭ ەل- جۇرتى، ۇلتى ءۇشىن كەۋدەسىن الدىمەن وققا توسەيتىنى -  دالەلدەۋدىڭ قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. كەيكىنىڭ بەينەسىن كوركەم ادەبيەتتە عابيت مۇسىرەپوۆتەن سەرىك تۇرعىنبەككە دەيىنگى قالام قايراتكەرلەرى سۋرەتتەدى: عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «امانگەلدى» پەساسىندا كەتە باتىر بولىپ بەينەلەنسە، ماقان جۇماعۇلوۆتىڭ «قىران قازاسى قيادا» كىتابىندا جۇمباقتالىپ ايتىلادى. ال قاراسوزدە اقان نۇرمانوۆتىڭ «قۇلاننىڭ اجالى» اتتى رومانى بار. الايدا سوۆەت زامانىندا شىققان وندا دا اتى انىق ايتىلماعان. استارلاپ ايتىلسا دا بۇل كىسىلەر كەيكىنىڭ شىن مانىندە كىم ەكەنىن، ۇلت تاريحىندا قانداي ورىن الۋى ءتيىس ەكەنىن جەتكىزە ءبىلدى. كەيكىنىڭ شىنايى بەينەسى كوزىن كورگەن زامانداستارىنىڭ اۋزىمەن ايتىلىپ، تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە جازىلعان كىتاپتىڭ اۆتورى -  ءشوپتىباي ءبايدىلدين. سونداي- اق پوەزيادا باتىردىڭ بار بولمىسى تۇگەل اشىلا جازىلعان ەپيكالىق تۋىندى -  سەرىك تۇرعىنبەك ۇلىنىڭ «كەيكى باتىر» داستانى. دەسە دە حالىق ءوز باتىرىن ءالى دە قۇرمەتتەيدى. ەشقاشان كوپە- كورنەۋ قياناتقا قيمايدى. كەرىسىنشە، ونسىز دا تاعدىرى اۋىر، اتتىڭ جالىندا قايشىلىقپەن وتكەن ەسىل ەردىڭ تاريحتا ادىلەتتى باعاسى بەرىلىپ، ۇلتتىڭ ايتۋلى تۇلعالارىنىڭ قاتارىنا ەنۋىنە مۇددەلى. ەڭ باستىسى، تورعاي وڭىرىندە 2007 -جىلى سالىنعان باتىردىڭ كەسەنەسىنە رەسەيدەگى باس سۇيەگى جەتكىزىلىپ، اق جۋىپ، ارۋلاپ قويۋدى بار قازاق زور توزىمدىلىكپەن كۇتىپ وتىر. سونداي ءبىر مەرەيلى ءساتتى، ۇلت رۋحىنىڭ اسقاقتار مەزەتىن كورۋ ازىرگە ارمان سياقتى.

زاڭعار كارىمحان

history.kz