جاڭگىر حان دا، ماحامبەت تە - قازاق تاريحىندا قاتار تۇراتىن كەسەك تۇلعالار - ت. رىسقاليەۆ، پروفەسسور
بۇل تۋرالى جاڭگىر حان اتىنداعى باتىس قازاقستان اگرارلىق- تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تىلەكجان رىسقاليەۆ ءوز وي- تولعامىن بىلايشا ءمالىم ەتتى.
ونىڭ ايتۋىنشا، كۇنى كەشەگە دەيىن ءبىز جاڭگىر حان مەن ماحامبەتتى ءبىر- بىرىنە قارسى قويىپ كەلدىك. ماحامبەتتى دارىپتەدىك، ال جاڭگىر حاندى سىناۋمەن بولدىق. زامان وزگەردى. ءبىزدىڭ حاندارىمىزعا، بيلەرىمىزگە دەگەن كوزقاراسىمىز دا وزگەردى. قازىر ءبىز جاڭگىر حاندى كىنالاۋدان گورى ونىڭ تاريحي ەڭبەگىن، ەل بيلەۋ ىسىندەگى جاڭاشىلدىعىن، اعارتۋشىلىعىن، حالقىن جايلى، مادەنيەتتى تۇرمىسقا جەتكىزبەك بولعان ارەكەتىن باسا كورسەتىپ جاتىرمىز. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتىمىزگە ۇكىمەت تاراپىنان جاڭگىر حاننىڭ ەسىمى بەرىلۋى - تاريحقا دەگەن جاڭا كوزقاراستىڭ كورىنىسى.
ماحامبەت، ءسوز جوق، - تاريحي تۇلعا: ارقالى اقىن، جەز تاڭداي شەشەن، جۇرتتى سوڭىنا ەرتكەن كوسەم ءارى باتىر. سول سياقتى جاڭگىر حان دا - تاريحي تۇلعا. مۇنداي دارا تۇلعالاردىڭ ويلارى دا، مۇددەلەرى دە سايكەس كەلە بەرمەيدى.
«ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايدى» دەيدى قازاق. سول سياقتى ماحامبەت پەن جاڭگىر حانعا ولار ءومىر سۇرگەن ورتا دا، زامان دا تارلىق ەتتى. ءسويتىپ، تاعدىر ەكەۋىن ءبىر- بىرىنە قارسى قويدى. فيلوسوفيالىق تۇرعىدان قاراما- قارسى قۇبىلىستار ءبىرىن- ءبىرى جوققا شىعارادى، سونىمەن بىرگە ءبىرىن- ءبىرى كەرەك قىلىپ تۇرادى، ءبىرىن- ءبىرى انىقتايدى. سوندىقتان جاڭگىر حان مەن ماحامبەت تە قازاق تاريحىندا قاتار تۇراتىن، ءبىرىنىڭ اتىن ءبىرى شىعارعان كەسەك تۇلعالار دەۋ كەرەك.
تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىندا- اق مەملەكەت باسشىسى ن. ءا. نازاربايەۆ كوپشىلىك بىردەن تۇسىنە قويماعان قادامدار جاسادى: استانانى الماتىدان ەلىمىزدىڭ قاق ورتاسى اقمولاعا كوشىردى. «ءبارىن دە كادرلار شەشەدى» دەپ، مىڭداعان جاستاردى شەت ەلدەرگە وقۋعا جىبەردى. «قازاق ءوزىن- ءوزى تانىسىن» دەپ، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن ۇسىندى، جەر- جەردەن قازاق تاريحىنا، قازاق مادەنيەتىنە قاتىستى دەرەكتەر، جادىگەرلەر، ماتەريالدار جينالدى. بۇل شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قىرۋار قارجى جۇمسالدى. قازىر ءبىز ەلباسىنىڭ كورەگەندىگىنە، باتىلدىعىنا ءتانتى بولىپ وتىرمىز.
«مادەني مۇرا» باعدارلاماسى ارقىلى ءوزىمىزدى ءوزىمىز تاني باستادىق. ءبىز كەڭەس داۋىرىندە قازاق ك س ر- ءىنىڭ تاريحىن جاقسى بىلەتىن ەدىك. سوڭعى كەزدە قازاقستان تاريحىن دا وقىپ، ۇيرەتە باستادىق. ءبىراق كوپشىلىگىمىز قازاق تاريحىن، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدى جەتە بىلگەن جوقپىز.
«مادەني مۇرا»، «حالىق تاريح تولقىنىندا» دەگەن مەملەكەتتىك باعدارلامالار كوپ نارسەلەرگە ءبىزدىڭ كوزىمىزدى اشتى. قازاق دەگەن تاريحي حالىق ەكەن، عاسىرلار، ءتىپتى مىڭجىلدىقتار بويى قازاق حالقى ءوز جەرىندە تاۋەلسىز ءومىر سۇرگەن ەكەن، كورشى ەلدەرمەن تەڭ دارەجەدە ءتيىمدى قارىم- قاتىناس ورناتقان ەكەن. قازاق دەگەن ەركىندىكتى اڭساعان، ەركىندىككە قولى جەتكەن، ۇلانعايىر بايتاق جەردى مەكەن ەتكەن، ونى ساقتاپ، بۇگىنگى ۇرپاعىنا جەتكىزگەن، اراسىنان كوسەمدەر دە، شەشەندەر دە، دانالار مەن باتىرلار دا شىققان حالىق ەكەن.
قازاق تاريحىندا، پرەزيدەنت ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ اتاپ وتكەنىندەي، ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق، كەرىسىنشە، ماقتاناتىن جايتتار كوپ بولىپ شىقتى.
ءبىر كەزدە ەۋروپالىقتار كوشپەلىلەردى مەنسىنبەي، مادەنيەتتى قۇرتاتىن «جەگى قۇرتتاي» كورىپ ەدى. جوق. كوشپەلىلەر دە ءوز مەملەكەتىن، مادەنيەتىن، وركەنيەتىن قۇرعان. ولاردىڭ دا زاڭدارى، قۇقىقتىق ەرەجەلەرى، كەرەك دەسەڭىز، وزدەرىنە ءتان دالا دەموكراتياسى بولعان. كوشپەلىلەردە، اتاپ ايتقاندا، قازاقتاردا قالىپتاسقان ديالوگتى، سۇحباتتى، پىكىرتالاستى، ايتىستى ءسىز كەز كەلگەن دامىعان ەلدەر داستۇرىنەن تابا المايسىز.
گرەكتەردە، نەمىستەردە شەشەندىك ونەر دامىعان. ءبىراق ول قارا سوزبەن ورىلەتىن شەشەندىك. قازاقتىڭ بي- شەشەندەرى ءوز ويلارىن قىسقا دا نۇسقا، ءماندى، كوركەم پوەزيا تىلىندە جەتكىزە بىلگەن. قازاقتارداعىداي تاباندا تاۋىپ ايتاتىن سۋىرىپسالما اقىندار باسقا ەلدەردە جوق دەسەك، ەش ارتىق ەمەس. كوشپەلىلەر - ساقتار، قازاقتار اراسىنان ەجەلگى گرەكتەردى تاڭ قالدىرعان اناحارسيس (انارىس)، ارابتاردى تاڭقالدىرعان سۇلتان بەيبارىس پەن ءال فارابي، ورىستاردى تاڭقالدىرعان شوقان مەن اباي شىققان.
كوشپەلى ءومىر سالتى ەجەلگى داۋىردە ساقتارعا، كەيىنىرەك قازاقتارعا ۇلى دالانى يگەرۋگە مۇمكىندىك بەردى. كوشپەلى ءومىر سالتىنىڭ تاريحتاعى ءرولىن، ومىرشەڭ ۇلگىلەرىن ادامزات بۇگىندە قازاق حالقىنىڭ تاريحىنان تانىپ بىلە الادى. كوشپەلىلەر قورشاعان ورتامەن قالاي ۇيلەسىمدى قارىم- قاتىناس جاساعان، قانداي شارۋاشىلىقپەن اينالىسقان، قالاي ەل باسقارعان، قالاي ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاعان، قانداي وزىق داستۇرلەردى، ادەت- عۇرىپتاردى دۇنيەگە اكەلگەن، قالاي ۇرپاق تاربيەلەگەن، سەنىم- نانىمى قانداي بولعان - وسىنىڭ ءبارىن قازاق تاريحىنان تابۋعا بولادى.
تاريح - ادامزات تاربيەشىسى. تەك تاريحتان ءتالىم- تاربيە ۇلگىلەرىن الا ءبىلۋ كەرەك. تاريح كەز كەلگەن ادامعا تاعىلىمىن جايىپ سالمايدى. تاريح ادامعا بەيتاراپ، وبەكتيۆتى پروتسەسس بولىپ كورىنەدى. سوندىقتان ادام تاريحتى ءوز جاعىنا تارتا ءبىلۋى كەرەك. بۇل ءۇشىن تاريحقا دەگەن ايرىقشا ءىلتيپات كەرەك. ا. س. پۋشكيننىڭ ايتقانى بار: «ەستىلىكتىڭ تاعىلىقتان ايىرماشىلىعى - وتكەن شاققا قۇرمەتپەن قاراي بىلەتىنىندە»، دەپ. تاريح تەك قانا وتكەن شاق ەمەس. تاريح- جالعاسىپ جاتقان تۇتاس پروتسەسس.
ازاتتىق، تاۋەلسىزدىك دەگەن نە؟ بوداندىق دەگەن نە؟ ۇلتتىق استامشىلىق، شوۆينيزم دەگەن نە؟ وسىنىڭ ءبارىن ءبىز تاريحتان بىلە الامىز.
تاريحقا نەمقۇرايلى قاراۋ ادامدى دا، قوعامدى دا، بيلىكتى دە تىعىرىققا اپارىپ تىرەيدى. «تاريحقا توپىراق شاشساڭ، - دەيدى حالىق دانالىعى، - بولاشاق ساعان تاس لاقتىرادى». تاريحتى بىلمەسەك، بولاشاقتى قالاي بولجاۋعا بولادى؟
فيلوسوفيا - تاريحشىل كوزقاراس. ول ونەبويى تاريحقا جۇگىنەدى، تاريحتان ءنار الادى. فيلوسوفياداعى دانالىق، تالىمگەرلىك يدەيالار ادام مەن قوعام ومىرىنەن، دەمەك، تاريحتان الىنعان. فيلوسوفيانى ادام، قوعام تاريحى عانا ەمەس، مادەنيەت تاريحى، ادەبيەت پەن ونەر تاريحى، عىلىم مەن ءدىن تاريحى قىزىقتىرادى.
باسقا عىلىمدار ونەبويى العا ۇمتىلىپ، ءبىر ساتىدان كەلەسى جوعارى ساتىعا، جالعاننان اقيقاتقا، ءدال ەمەس، تولىق ەمەس بىلىمنەن دالىرەك، تولىعىراق بىلىمگە ورلەي بەرگىسى كەلەدى. ولاردىڭ ارتقا كوز تاستاپ، وتكەن جولىن شولىپ شىعۋعا ىنتاسى دا، ۋاقىتى دا بولماي جاتادى. فيلوسوفيا ءۇشىن العا جىلجۋدىڭ ءتيىمدى شارتى وتكەنگە كوز تاستاۋ، تاريحقا جۇگىنۋ بولىپ تابىلادى.
فيلوسوفيالىق تۇرعىدان تاريحتى تانىپ قويۋ، ءارتۇرلى وقيعالار جونىندە ماعلۇماتتار الۋ، دەرەكتەر جيناۋ از. ماسەلە سولاردىڭ ءمانىن اشۋدا، تاريحتى تۇسىنۋدە. تاريح عىلىمى، تاريحتى باياندايتىن تۋىندىلار كەيدە جينالعان دەرەكتەر دەڭگەيىندە قالىپ قويادى، وقيعالاردى سۋرەتتەۋمەن شەكتەلەدى. تاريحتىڭ ساباقتارى اشىلماي قالادى.
باسقا عىلىمدار سياقتى تاريح تا ءوز پىكىرلەرىنىڭ وبەكتيۆتى بولعانىن قالايدى، بولعان نارسەلەردى تاپ سول كۇيىندە بايانداۋعا تىرىسادى.
فيزيكادا، بيولوگيادا، سول سياقتى ناقتى عىلىمداردا وبەكتيۆتىلىك پرينتسيپى ورىندى بولىپ تابىلادى. ءبىراق تاريحتا، ادامداردىڭ قارىم- قاتىناسىن، ءىس- ارەكەتىن بەينەلەيتىن عىلىمدا پروتسەستى سول كۇيىندە بايانداۋ، «تازا» دەرەكتەردى ءتىزىپ تەرۋ جەتكىلىكسىز. فرانسۋز ەتنوگرافى ليەۆي- ستروستىڭ پىكىرىنشە، تاريحشى بولعان وقيعالارعا باعا بەرمەي تۇرا المايدى:
«تاريح ەشقاشاندا بىردەڭەنىڭ جاي تاريحى ەمەس، - دەيدى ول، - تاريح ءارقاشاندا بىردەڭە ءۇشىن باياندالعان تاريح بولىپ تابىلادى». فيلوسوفيالىق تۇرعىدان تاريحتى تالداعاندا ماڭىزدى نارسە - وقيعانىڭ، ءىس- قيمىلدىڭ سەبەبى مەن سالدارى، ءمانى مەن ماعىناسى، تاربيەلىك تاعىلىمى. دەمەك، تاريحتى تانىپ قويۋ از، تاريحتى ءتۇسىنۋ كەرەك. الايدا، تاريحتىڭ تۇسىنىگىن تاريح عىلىمىنان عانا ەمەس، فيلوسوفيادان، تاريح فيلوسوفياسىنان ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى.
تاريح دەگەن ءوز الدىنا، ادامنان تىس، ادامنىڭ ارت جاعىندا ءجۇرىپ جاتقان پروتسەسس ەمەس. تاريحتى جاسايتىن - ادام. ءبىراق قانداي ادام؟ ءوزىن- ءوزى تانىعان، وزىنە «مەن» دەپ قارايتىن، ءوزىنىڭ نە ءۇشىن ءومىر سۇرەتىنىن، نە ءۇشىن ارەكەت جاسايتىنىن بىلەتىن ادام. مۇنداي ەستى ادام ەشكىمگە دە، ەشتەڭەگە دە قۇرال بولمايدى. وكىنىشكە وراي، مۇنداي ادام ەكىنىڭ ءبىرى ەمەس. ادامداردىڭ كوپشىلىگى جەتەكتەۋدى كەرەك ەتەتىن، بىرەۋدىڭ ايتقانىمەن جۇرەتىن ۇلكەن توپقا جاتادى. سوندىقتان ءبىز تاريحتان، تاريحقا ارنالعان ەڭبەكتەردەن ادامدى تابا الماي قينالامىز. سوندىقتان تاريحتىڭ سۋبەكتى رەتىندە حالىقتى، بۇقارانى العا تارتامىز. ءبىراق مىنانى دا ەسكەرگەن ءجون. تاريح دەگەن تەك قانا سوعىس، توڭكەرىس، كوتەرىلىس ەمەس. قاراپايىم ەڭبەك تە: مال باعۋ، ەگىن ەگۋ، ءۇي تۇرعىزۋ، بالا تاربيەلەۋ - بۇلار دا تاريحتى قۇرايدى. كوپشىلىك وسىنداي ەڭبەگىمەن دە تاريحقا ارالاسادى.
«قازان توڭكەرىسىنە دەيىن شىعىپ تۇرعان «قازاق» گازەتىندە الاش زيالىلارى (ا. بايتۇرسىنوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ، م. دۋلاتوۆ) : «ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، ءوزىنىڭ تاريحىن ۇمىتقان ەل، قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعانىن، نە ىستەپ قويعاندىعىن بىلمەيدى، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاتىنىنا كوزى جەتپەيدى. ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنان ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى»، دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. وسىنى ۇمىتپايىق»، - دەپ تۇيىندەدى ويىن ت. رىسقاليەۆ.
اۆتور: ەلجان ەرالى
