جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. اقبىلەك - رومان

استانا. قازاقپارات - جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ايگىلى «اقبىلەك» رومانىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
None
None

ءبىرىنشى ءبولىم اقبىلەك

وسكەمەننىڭ ار جاعىندا، بۇقتىرمانىڭ وڭ جاعىندا الەمگە ايان التاي بار. سول التايدىڭ كۇنگەيىنەن قۇبىلا جاققا قۇلاي اققان، قۇلاي اعىپ ەرتىس تۇسكەن، كۇر- كۇر ەتكەن كۇرشىم بار. التاي، كۇرشىم - نە زاماننان قالىڭ نايمان مەكەنى. سول التاي مەن سول كۇرشىمنىڭ قىسى قىسپاق، جازى سامال. كۇن جىلت ەتسە، ءتورت تۇلىك مال قاراعايلى قارت التايدىڭ، التاي سىندى اناسىنىڭ كوكىرەگىن ايمالاسىپ، تىراڭداسىپ، مايەك باسىپ، مامىرلاسىپ جاتقانى. قارت التايدىڭ قاق باسىندا، الاقاننىڭ اياسىندا، بال تاتىعان اينا سۋلى، ءتۇرى دە اسپان، سىرى دا اسپان، شاراپ سۋلى مارقاكولى. مارقاكولدى القالاعان - اق اۋىلدى التاي ەلى. التاي ەلى - التى اي جازى تاۋ ەركەسى - كيىك بولىپ، وزگە ەلدەردەن بيىك بولىپ، مارقاكولدىڭ سامالىندا سايران ەتىپ جاتقانى. مارقاكولدىڭ سۋى بالداي. مارقاكولدىڭ سۋىن ءىشىپ، وتىن جەگەن سارى قارىن، تۇتام ەمشەك جانۋاردىڭ باۋىرىنان ءسۇت سورعالاپ، ءسۇت ەمەس- اۋ، قۇت سورعالاپ، كونەك- كونەك لىقىلدايدى؛ قارا سابا ەمىزىكتەپ، قويۋ، سالقىن، سارى قىمىز، بىجىلداعان ءدارى قىمىز شارا- شارا شىپىلدايدى. ءبىر شاراسىن ىشكەن ادام ءدال قور قىزىن قۇشقانداي بوپ، بەتى شيقان دۋىلدايدى، اۋزى قوبىز گۋىلدەيدى، ماس بولادى، جاس بولادى: جەل جەتپەسكە ءمىنىپ الىپ، التاي تاۋىن دۇسىرلەتىپ، تاۋدىڭ تاسىن كۇتىرلەتىپ، كوكپار، جارىس، الىس- جۇلىس، اسىر سالىپ جاتقانى. الگى التايدىڭ ارۋلارىن ايتۋعا ءتىل جەتپەيدى.

ءجۇزى ايتارلىق ايناداي بوپ، كوزى قۇرالايىنداي بوپ، كۇلكىسى اتقان تاڭىنداي بوپ، بويى قۇبا تالىنداي بوپ، بىلق- سىلق ەتىپ بۇراڭداسىپ، كۇبىرلەسىپ، كولەڭدەسىپ، ەزۋ تارتسا -ەسىڭ كەتىپ، سۇڭقىل قاقسا - شىم- شىم ەتىپ، بويىڭ بوساپ، ويىڭ بوساپ، قيالىڭ قيا كەزەدى. كەپ وندا ەمەس- اۋ، جاراندار! بار، قاراڭدار، قۇلاعىڭ سال! تىڭداۋشىلار انتالاسا، كەپ قۇرايىن ءبىر تاماشا. ەرتەگى ەمەس، ەرتەدە ەمەس، ۇزىن دا ەمەس، كەلتە دە ەمەس، قاراپايىم قارا سوزبەن ءبىر اڭگىمە شەرتەيىن. قىسىر ءسوزدى قىسقارتايىن، اڭگىمەگە جول تارتايىن. ولەڭ سوزگە ولاق ەدىم، كۇيلى ەمەس دەپ قومسىنباڭدار. سول التايدىڭ بوكتەرىندە جام جولمەنەن جاندامايلاپ الا ات مىنگەن جالعىز ادام كەلە جاتىر بەيساۋات. كوتەگەيى - كۇرشىم جاق، بەت الىسى - قاراەكەم شاتى. قاراەكەم شاتى جارتاس، ءدال اياسى - شۇڭقىر كوگال، ءبىر اۋىزدى، تار اۋىزدى شۇڭعىل شاتتىن؛ مەيىرىمدى التاي ءتۇسى قاشىپ، تۇندە جورتقان، جورىقشىعا سوققان عوي. اجال تۇرتكەن مال بولماسا، مال الدىرعان جان بولماسا، تەرەڭگە كىم بارعان؟ الا ات مىنگەن تەرەڭ شاتتىڭ ءدال اۋزىنا اتتانعاندا الاق- جۇلاق قاراندى دا، توقتادى. تار اۋىزدا تاس تاسالاپ، سۇر شەكپەندى، بەساتارلى بىرەۋ جاتىر باس باعىپ. الگى شەكپەن الا اتتىنى كورە سالا، اق ورامال كوتەردى، الا ات مىنگەن ونى كورىپ اق تىماعىن كوتەردى. ءسويتتى داعى الا ات مىنگەن قاپساعايمەن ات جەتەلەپ، اسىپ كەتتى ءارى قاراي. مارقاكولدە مايعا بوككەن مال مەن ەل تاۋ ىزعارى جامباسىنان وتكەن سوڭ، ەتەكتەگى قىستاۋىنا ەڭبەكتەسىپ تۇسكەن شاق. مامىربايدىڭ مالايلارى قورا جاماپ، پەشىن قالاپ، ءۇيىن سىلاپ بولعان ەدى. مامىربايدىڭ بايبىشەسى ماڭ- ماڭ باسىپ، مالايلارعا كيىز ءۇيىن قاعىپ- سىلكىپ، جيناتقىزىپ جۇرگەن ەدى. مامىربايدىڭ اقبىلەگى، اقبىلەگى - جاس تۇلەگى، ايى- كۇنى - جالعىز قىزى التىن سىرعا، كۇمىس شولپى سىلدىرلاتىپ، اق كويلەگىن كولبەڭدەتىپ، قىزىل- جاسىل كورپەلەرىن قاعىپ ۇيگە اكەلگەن ەدى. قاسىنداعى قىزدارىنا قاباق شىتىپ، قاڭقىل ەتىپ، داۋىسى سىڭقىل- سىڭقىل ەتىپ: - كوزىم تارتىپ تۇرعانى نەسى؟ - دەپ، ءبىر بۇراڭداپ قويعان ەدى.. . - جاي تارتادى دا.. . قۋانارسىڭ.. . قاي كوزىڭ؟ .. - قۋانار ەم سول كوزىم، - دەدى ءبىتتى، كىم ەلەگەن وندايدى؟ الىمساعىن، ءشوبىن جيناپ، پارتيانىڭ قامىن دا ويلاپ، ماماەكەڭ دە كەشكە جاقىن جولداسىمەن كەلىپ ءتۇستى.

تاۋ بەتىنەن اڭداعايلاپ جاتاعىنا مال كەلدى. بالا ۋ- شۋ، مالاي قيقۋ، مال ماڭىراپ، ءيت جاڭ- ءجۇڭ. اۋىل ءتۇتىن، وزەن كۇرىل. قىزىل ءىڭىر. مالىن جايلاپ، شايى قايناپ، ەل دە ورىنعا وتىردى. كۇن باتپاي- اق، كوز بارىندا ماناعى ايتقان تەرەڭ شاتتان ىننەن شىققان قاسقىرلارشا، شۇباپ شىقتى ءتورت اتتى. ونىڭ ءبىرى - ماناعى ايتقان، ءوزىڭ كورگەن الا اتتى. ەندى ۇشەۋى: قالپاعى بار، مىلتىعى بار، قىلىشى بار، كوك شەكپەندى، قوقاڭداعان، قوقيلانعان جات ادام. سول ءتورت اتتى شاتتان شىعىپ، ىلديعا تۇسە وكشەلەرىن قادادى. قاداپ ەدى، ات پىسقىردى، اۋىزدىعىن قارش- قارش شايناپ ەسىلدى. ەسىلدى دە ەكپىندەتىپ، ۇڭگىردەگى ءبىر اۋىلعا كەلدى ساۋسىلداپ. كەلە تارس- تۇرس. ۇرىكتىردى، بورىكتىردى، ەلدىڭ اپشىسىن قۋىردى: - اح، سۆولىش! تاپ اتتى!.. مىلتىق قولدا قامشى جوندا، ات تاپپاسقا ءاددى نە؟ اتتى دا الدى، شىدەردى دە الدى، جۇگەندى دە الدى، كىلەم، كورپە، قورجىن، شالبار.. .- ءبارى كەتتى. - تورە.. . تاقسىر.. . - وي، قۇداي- اي! - اياسايشى، بەيۋاز ەك قوي!- دەۋگە كەلدى تىلدەرى. شايدى الدىنا جاڭا كويىپ، ء"بىسسمىلانى" كەلتىرگەنى سول ەدى، مامىربايدىڭ ءبىر مالايى جەتىپ كەلدى ەنتىگىپ: - كەلىپ قالدى!- كىم، كىم؟ - كوكپەڭ- كوك.. . - و كىم؟ - وڭشەڭ ورىس! مامىربايدىڭ مۇرشاسى: - جينا، ۇمتىل، قاش، تىعىل!- دەۋگە عانا كەلدى. داستارحان مەن شاي قالدى جايراپ، جيۋسىز شىنى اياق قالدى كۇيرەپ، مامىرباي كۇرس- كۇرس، ءبىر ەسىككە، ءبىر تورگە.. . جاۋشى- جالام، بايبىشە دە، قىز دا جوق. سىرتقى ەسىككە جەتەر- جەتپەستە مامىربايدىڭ كەۋدەسى ۇڭىرەيگەن ءۇش مىلتىقتىڭ اۋزىنا تىرەلدى. باي شالقالاپ، مۇرتتاي ۇشتى. مىلتىق ءدۇمى، قىلىشتىڭ قىرىمەن ايداپ شىعارىلعان اۋىلدىڭ ەركەك بىتكەنى باسىن قورعاپ، بورساڭداپ، مامىربايدىڭ ەتىگىنە وتاعاسىن باس قىلا قامادى دا، سىرتىنان قارا قۇلىپ سالىندى. اۋزىندا كۇبىر- كۇبىر "سۇبقان"، اياعى جىبىر- جىبىر ەڭكەڭ قاعىپ، قورانى وراعىتىپ بايبىشە كەلە جاتىر ەدى، ورىس الدىنان تاپ بولدى. - قايدان كەلەسىڭ؟ - مىنا.. . مىنا، - دەي بەرىپ ەدى. - ءما، ساعان مىنا- مىنا!- دەپ بىلەۋىتپەن اشى ايعاي باسىنا قابات تيگەندە، كوزىنىڭ وتى جارق ەتتى. جاۋلىق كەتتى جاپىرىلىپ، اۋىز كەتتى وپىرىلىپ. - تاپ دەگەن سوڭ، تاپ قىزدى! كىمنىڭ قىزىن، جاساعان؟ ! - سەنىكى قىز، سەنىكى. - قىزىم جوق، ويباي!.. - قىز بار! تاباسىن! ورىس قادالىپ، بىلەۋتىن زۋلاتتى. بايبىشە قادالىپ، "قىزىم جوق" دەپ باجىلداپ، وتىرىكتى ساۋلاتتى. - ءوزىم تابام، - دەپ ورىس جۇگىرىپ الا جونەلدى. ءۇش ورىس قولدارىنا شىراقتان الىپ، قورانى، ءۇيدى، تەزەكتى، شۇقىردى، جۇكتى، پىشەندى - ءبىرىن قويماي نايزالارىمەن پىسكىلەڭ ءتىنتىپ ءجۇر. زىم- زيا، اقبىلەك جوق. "ورىستار كەلىپ قالدى" دەگەندە بايبىشە تەرىسكەيدەگى كىشكەنە ەسىكتەن ەپتەپ شىعىپ، جەر باۋىرلاپ، بۇكەڭدەپ، اقبىلەگىن جەتەلەپ، ءبىر اپانعا اپارىپ: "تىرپ ەتپەي جات!" دەپ كەتكەن. قىز تابىلماي، ساندالىپ، دولدانىپ قايتقان ءۇش ورىس بايبىشەنى تەرەزە الدىنا ەتپەتىنەن باسىپ، جيىرما بەس قامشى سوقتى. ءۇنى شىقسا، اقبىلەگىنىڭ جانى قابات شىعادى عوي، قۇشىرلانا تىستەنىپ، ىشقىنا ىڭقىلداعاننان باسقا دىبىس بەرمەدى. جەلگە، كۇنگە تيگىزبەي، ايالاپ وسىرگەن جالعىزىن "كاپىرگە" قورلىققا قيعاننان ولگەنى ارتىق ەمەس پە؟

 

تۇنەرگەن تۇندە ابايسىز اۋىل ابالاعان يت داۋسىنا اينالدى. اۋىلدان باجىلداعان، بالدىرلاعان جات ءۇن شىقتى. ءبىر تايپا اۋىل - ءۇش مىلتىقتىڭ الباستىسى باسىپ، تۇنشىقتى. ۇرەيلى اۋىلدى تورىپ، ەكى ات جەتەلەپ، ويقاستاپ، قۇلاعىن ءتۇرىپ، ءتۇسى جامان، ويى قاراڭعى ءبىر ادام ءجۇر. اۋىلدان باجىل شىققاندا الگى ادام ءبىر تۇرىپ، ءبىر ءجۇرىپ، اۋىلعا تامان ۇمتىلدى. ۇمتىلىپ ەدى، استىنداعى جانۋار قورس ەتىپ، لوقىپ قالدى. اياعىن ۇزەڭگىدەن ەپتەپ سىرعىتىپ، سىبدىرىن ۇرلاپ، جۇمساق ءشوپتى جاپىرا باسىپ، جەرگە ءتۇستى. اتىن ارتقى قاسىنا قايقيتا قاڭتارىپ، قىل شىلبىرمەن تۇقىرتا تاس قىلىپ ۇستاپ، ءۇش اتتى ماتاستىردى دا، قوتانعا كىرەتىن ەپتى قاسقىرشا بۇكەڭدەپ ادىمدادى. قاراۋىتقاڭ قارا جامىلعان اۋىلدىڭ ءيتى ۇلىپ تۇر. بەس- التى ادىم اتتادى ما، جوق پا، الدە ءشوپتىڭ سىبدىرىنداي سۋدىر ەتكەن - اياق استى قاراۋىتقان شۇقىر بولدى. شۇقىر تۇبىندە بىردەڭە اعاراڭداعان ءتارىزدى، قيمىل ەتتى. - اعاتاي- اي!- دەدى بىرەۋ ىشقىنا سىبىرلاپ. - اقبىلەكپىسىڭ؟ - دەدى الگى ادام ءبىلىپ قويعانداي. - مەن ەدىم، قۇتقار، اعاتاي، - دەپ اپاننىڭ ەرنەۋىنە تامان ورمەلەپ ەدى. - قۇتقارام. بۇق. جاتا تۇر، - دەدى دە، قازاق قالبالاڭداپ جوق بولدى. ەكى قولى الدىنا سوزۋلى اقبىلەك قالشيىپ قالدى. الگى ادام جۇگىرىپ بارىپ توقتاعانداي، ات ىشقىنعانداي، ۇزەڭگىگە اياق سالعانداي، تەبىنگى تىرس ەتكەندەي بولدى. اتىنا ءمىنىپ كەلەيىن دەگەن ەكەن عوي، ەندى اجالدان قۇتىلدىم عوي. جاساعان- اي! تاۋبە دەي بەرىپ ەدى، دۇبىرلەگەن اتتىڭ تىقىرى جاقىنداماي، تەرىس اينالىپ كەتكەندەي بولدى. قولى ءالى جاردەم تىلەۋدەن، جارىلقاۋشى پەرىشتە كەلەتىندەي، دامەلەنە كۇتسە دە تىقىر الىستاپ، دۇبىرلەتىپ، شاۋىپ كەتتى. قولدارى سىلق ەتە ءتۇستى، اياعى تايعاناپ كەتتى، سىرعاناپ، ءتۇپسىز زىندانعا ءتۇسىپ بارا جاتقانداي كورىندى.. .

اۋىل جاقتاعى يتتەردىڭ ماناعى شابالانعانى جوق. اندا- ساندا ساق قانشىقتىڭ بەزىلدەگەن، جاس كۇشىكتىڭ شاۋىلدەگەن ءالسىز داۋىسىن توبەتتەردىڭ كۇڭىرەنگەن ۇزىن سارىنى باسىپ تۇرعانداي، ءسويتىپ تۇرعاندا بىردەمە ىسقىرعانداي بولدى. اۋىلدان يتتەرى شابالاندىرعان اتتىڭ ءدۇرسىلى تاۋعا قاراي كەتتى. ءيت داۋىسى الىستاپ بارىپ، قايتا جاقىنداپ، ابالادى. اجال دا ابالادى. ءدۇرسىل اۋىلعا قايتىپ كەلدى. كۇبىر- كۇبىر ادام داۋىسى ەستىلگەن تارىزدەندى. اقبىلەكتىڭ جۇرەگى زىرق ەتە ءتۇستى. زىرق ەتپەي قايتسىن، تىقىر شىقتى. جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى بولعاي ەدى دەپ، قولىن كەۋدەسىنە باسىپ ەدى. تاس، تاس ەمەس- اۋ، تەمىر ەمەس - اجال شىقىر ەتكەندەي، قۇيقا تامىرى شىمىر ەتتى. اپان كور سياقتاندى. ويتكەنى اجالداي ءتۇسى سۋىق ساۋدىراعان ءۇش ادام كەلىپ قالدى. بالا قاماعان لاققا ۇقساپ، اپاندى اينالا جۇگىرىپ، وكپەسىن سوققان تورعايداي تورعا ءىلىندى. سوندا دا ەسىنەن تانبادى: - اپاتاي- اي!- دەگەن جان داۋسى تاۋدىڭ باسىنا بارىپ شاق ەتكەندەي بولدى. مەيىرىمسىز تەمىر قولدار الىپ ۇرىپ اۋزىن باسىپ جاتسا دا قولدى كەيىن سەرمەپ، باسىن جۇلقىپ، ءۇزىلىپ، وزەۋرەگەن اشى ايعايى اپاتايىنىڭ قۇلاعىنا ساپ ەتتى. جولىنا شويىن تاعالاعانداي اپاسى سىرەسىپ قالسادا ەلەمەي، شىڭعىرعان داۋىسقا قاراي ۇكىدەي ۇشىپ كەلەدى. قىزىن بۇركىتشە ءبۇرىپ، ءىلىپ جاتقان ەكى ورىستى اناسى ەكپىنىمەن كەلىپ يتەرىپ تاستاپ، بالاپانىن باسقان انا قۇستاي، بالاسىن باس سالدى. ولاي سۇيرەپ، بۇلاي جۇلقىپ، قىزدى اناسىنىڭ قۇشاعىنان الا الماعان سوڭ، ورىستار مىلتىق ءدۇمىن جۇمسادى. جانىنا مىلتىق باتقاندا، اناسى قىزىن تاستاي بەرىپ، الىسا كەتتى. اپىر- شۇپىر ەكى ورىستى ەكى الىپ ۇرىپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن بىلەكتەپ جاتقاندا، ءۇشىنشى ورىس تايقىپ شەگىنە بەردى. بوسانىسىمەن قاشۋعا وڭتايلانعان اقبىلەك اپاننىڭ ەرنەۋىنە جەتە ءتۇسىپ اناسىنىڭ قالىپ بارا جاتقانىن كورىپ، قايتا اپانعا تۇسكەندە، اناسى قىزىنا قارسى ۇمتىلدى. سول كەزدە بوس قالعان ورىس اناسىن جاۋىرىن ورتادان باسىپ سالدى. - اللا!- دەپ انا قۇلادى. ءۇش ورىس قىزدى كوتەرىپ، ويبايلاتىپ الدى دا جونەلدى.

 "اپاتايلاعان" ايعايى جەردى- كوكتى جۇلىپ، اقبىلەك زارلاپ، اتتاردىڭ ءدۇرسىلى تاۋدى دۇسىرلەتىپ، ابالاپ يتتەر قۋىپ بارا جاتقاندا: - قايداشى، قايدالاپ؟ -توتەدەن ءبىر توپ كىسى قۋىپ الا جونەلدى.- اتتانشى! اتتان! جەر دە ايعاي، كوك تە ايعاي. تاۋ كۇڭگىرلەپ تاس شىقىرلايدى. قۋعىنشىلاردىڭ قاراسىن كورىپ، قىز وڭگەرگەندى قويا بەرىپ، ەكى ورىس اتتارىن تەجەي، مىلتىقتارىن كەزەي باستادى. ەكى اتتى ەسىك پەن توردەي جەرگە كەلىپ قالدى. تاۋ ساتىر- سۇتىر ەتتى. قۋعىنشىنىڭ بىرەۋى قيالاي شاۋىپ، اتىنىڭ جالىن قۇشا جىعىلۋى- اق مۇڭ ەكەن، ارتتاعىلارى ازان- قازان، ۇيقى- تۇيقى تۇسە قالدى. ماناعى الا اتتى كىم؟ قىز الىپ قاشقان ورىستار كىم؟ بۇلاردى قۋام دەپ وققا ۇشقان كىم؟ ولاردىڭ كىم ەكەنىن ءبىز ايتايىق پا؟ وزدەرىن سويلەتەيىك پە؟ كانە، وسىنى داۋىسقا سالامىن. ءبىز ايتايىق دەگەنىڭ قولدارىڭدى كوتەر. بىرەۋ، ەكەۋ.. . جوق، وزدەرى سويلەسىن دەگەندەرىڭ قول كوتەر.. . تورتەۋ، بەسەۋ.. . وزىممەن كوپشىلىك. سونىمەن ءسوز وزدەرىنە بەرىلەتىن بولدى. اۋەلگى ءسوز وققا ۇشقان جىگىتتىكى.

بەكبولات قارا تورى، ورتا بويلى، قوشقار تۇمسىق، تۇلكى مۇرت، شۇڭىرەك كوز جىگىتپىن. جاسىم جيىرمانىڭ جەتەۋىنە شىعىپ تۇر. اتىم - بەكبولات. باسىمدا بارقىتپەن تىستاعان قارا ەلتىرى جەكەي تىماق، ۇستىمدە ورىسشالاۋ پەنجەك، شالبار. ءسۇر شاپان، سار سافيانعا قارا الا جاپقان كۇمىس بەلبەۋ اياعىمدا كونەلەۋ قيسىق تابانىم بار. بەلبەۋىمدەگى جارعاق دالباعايىم شاشاقتى سارى قىندى ءمۇيىز ساپتى وتكىر كەزدىگىم، الدىنعى قاپتالداعى دابىل بايلايتىن ۇزىن قايىس شەتتىگىم - مەنىڭ ونەرسىز جىگىت ەمەستىگىمە ايعاق بولار. بۇرىن ءبىر بايدىڭ، وسى كۇنگى ورتا شارقى ءۇيدىڭ ورتانشى بالاسىمىن، بۇرىن قوي بەس جۇزگە، جىلقى ەكى جۇزگە، سيىر الپىسقا. تۇيە جيىرماعا جەتكەن ەدى، وسى كۇنى سول مالدىڭ تورتتەن ءبىرى دە جوق. اكەمىز نەشە جىلداي ەلۋ باسى، اۋىلناي، ءبي بولعان. ءبىر اۋىلناي ەلدىڭ باستى ادامىنىڭ ءبىرى. اعام وتاۋ بولىپ، ەنشى الىپ كەتتى. ءىنىم سەمەيدە وقۋدا. شەشەمىز جىلقى جىلى قۇرت اۋرۋدان قايتىس بولعان سوڭ، اكەمىز ءبىر كەدەيلەۋ ادامنىڭ اق قۇباشا، باۋىرساق مۇرىن جاڭا ءوسپىرىم قىزىن، بەرىپ قويعان جەرىنەن، 15 قاراعا باتا بۇزىپ الىپ ەدى. توقال بۇل كۇندە اكەيدىڭ موينىنا ءمىنىپ الدى. جىلداعى زەكەت، ءپىتىر، ساداقاسىن بەرىپ، ءبىزدى وقىتۋعا اجەمىز تاڭقى مۇرت، جىلتىر قارا قوجانى ۇستاپ، سەگىز جىلداي جاز ءۇي ارتىنداعى قوستا، قىس قوناق ۇيدە تەڭسەلىپ، قالعىپ- شۇلعىپ، ساباق وقىدىق. ءتىل الماي، اسقا اتقا وكپەلەپ، كىسى بوقتاپ، شالدۋار بوپ، قوجادان تاياقتى تالاي جەسەم دە اياعىندا حات تانىدىم. كورشىنىڭ قاتىنى مەن قوجانىڭ وسەگى بىلىنگەن سوڭ، اكەمىز شىعارىپ جىبەرىپ، سودان كەيىن كوزىمىز اشىلدى. وننان اسقان سوڭ- اق قىدىرعان، قولى بوس جىگىتتەردىڭ بوقاۋىزىن، بىلاپىت اڭگىمەسىن تىڭداپ، ون بەسكە كەلگەن سوڭ، قىز- كەلىنشەك بار ءۇيدىڭ ىرگەسىن تىرناپ، ءجىبىن قيىپ، ەسىگىن قيراتىپ، ءتۇن بالاسىندا دامىل كورمەدىك. جولداستارعا ەرىپ، ويىن- ساۋىق قۋىپ ءجۇرىپ، قىلجاقتى، ولەڭدى، دومبىرانى ۇيرەندىم، ەتى ءتىرى، جاقسى جىگىتتەرگە ەلىكتەپ ناسىباي، مىلتىق اتۋدى، ءيت جۇگىرتىپ، قۇس سالۋدى ۇيرەندىم. تۇزدى ەت بەرىپ، ساۋعا جىعىپ، قاشىرىپ الىپ تالاي قۇستان ايرىلسام دا اياعىندا قۇستىڭ دا ءتىلىن ءبىلدىم، يا شىركىن! استىندا جاراۋ بەدەۋ، قولىندا قىران تۇيعىن ۇستىندە سىمداي كيىم، وزەك- ولكەنى سىپىلداتا كەزىپ جاس سۇلۋ قىزدى اۋىلدىڭ سىرتىنا قونام دەرق- جۇرق ەتكىزىپ، قاز، ۇيرەكتى سىپىرتىپ، كەشكە تامان سۇلۋ قىزدى اۋىلدىڭ سىرتىنا قونام دەپ، شىرەنىپ كەلىپ تۇرار ما ەك! جالعاننىڭ قىزىعى سول دا! اكەم ءوز ماڭىنداعى ەلدىڭ ۇرلىعىن قىمتاپ، زورلىعىنا بولىسىپ، داۋىن داۋلاپ، جەسىرىن جوقتاپ، شىعىنىن رەتتەپ، ءبىردى بىرگە سوعىپ جاتادى. اتقا ءمىنىپ كەتەدى، ۇيدە بولسا كەلگەن كىسىلەرمەن وڭاشالانىپ، سىبىرلاسىپ جاتقانى. سويتپەسە، ەل بيلەي المايدى- اۋ دەپ ويلايمىن. ءبىراق وعان ارتىق ارالاسپايمىن. اعام دەپ ەكەۋى تۇرعاندا، ماعان ءسوز نە كەرەك ءوز ەرمەگىم وزىمدە. ءبىراق ولار مەنى اۋەپى بوپ كەتگىن دەپ، كەيدە جاراتپايدى، كەيدە مەن قۇس الدىرىپ، اڭ اتىپ كەلگەندە ماقتانىپ تا قويادى. ويتكەنى مەن اعايىن داۋىنا، رۋ نامىسىنا قىزباي دا جۇرگەن جەرىم جوق. توبەلەس بولسا جاساققا شىعامىن، قىز قاشقان، قاتىن كەتكەن توپتاردان قالمايمىن. اكەم ايتتىرعان جامانبالانىڭ شوتپاق قارا قىزىن مەنسىنبەي، مامىربايدىڭ اقبىلەگىن ەلدەن تاڭداپ ايتتىرىپ ەدىم. مالجاندى سوققان ەكەن، مالىمدى تۇگەل الماي، ەسىك كورسەتپەيمىن دەپ، كونبەي كويدى. بوي جەتكەن قالىڭدىعىم تۇرعاندا، قاراپ جاتايىن با، جاسىرىن بارام دەپ كىسى جىبەرىپ الىپ، " ءوزى بىلەدى" دەگەن سوڭ بۇگىن جولىققالى كەلە جاتىر ەدىم. دۋلىعا تاستىڭ بوكتەرىنەن جولىمىزدى كەسە قاشقان ور قوياندى وتكىزبەيمىن دەپ ءبىرتالاي ات، قيناپ، الدانىپ قالعانىمىز. ايتپەسە مانا كەلەتىن كىسى عوي. اۋىلعا تايانا بەرگەندە، شۋلاعان ءيتتىڭ داۋسىن ەستىپ تۇرا قالىپ ەدىك، ءبىر مەزەتتە "اپاتايلاعان" اقبىلەكتىڭ، ودان مىلتىقتىڭ داۋسىن، اتتىڭ ءدۇبىرىن ەسىتكەن سوڭ ءداتىم شىداماي، نەدە بولسا قولىندا ولەيىن دەپ قۋىپ بەردىم. قاراڭداعان ەكى اتتىعا جاڭا جەتە بەرگەندە وڭ يىعىمنان وق ساپ ەتە تۇسكەندە كوزىم قاراۋىتىپ باسىم اينالىپ كەتتى. نە بولعانىمدى بىلمەدىم. ءاي، جولداس، شىركىن، سونداي جەردە كەرەك قوي! اتتارىن تەجەپ قورقىپ تاپپادى عوي. ايتپەسە ءتۇسىرىپ الاتىن كىسى ەدىك. اسىل جارىم، ەكى كوزىڭ جاۋدىراپ، ورىسقا قور بوپ كەتتىڭ- اۋ! جۇرتىم- اۋ، مەندە نە جازىق بار؟ اقبىلەكتى جىبەرىپ قويعاندارىڭ با؟ كەۋدەدە شىبىندارىڭ بولسا، نەگە قيمىلدامادىڭدار؟

وفيتسەر مال- مۇلكىمدى تالادى، كىسىمدى ءولتىردى، قىزىمدى الىپ كەتتى دەپ ءبىزدى بۇزىق ادام كورىپ، قازاقتار جازعىرادى. دۇنيەدە نە بوپ جاتقانىنان حابارسىز، اۋلىنان ادىم جەر شىعىپ كورمەگەن، اڭ سىقىلدى جايىلعان قازاق ءبىزدىڭ نەعىپ مۇنداي كۇيگە تۇسكەنىمىزدى قايدان ءبىلسىن. اعا- اپادان، تۋىسقاننان، تۋعانجەردەن كىم بەزەيىندەپ ويلايدى؟ ەركىن قىزىق ءومىردى، جان تىنىشتىقتى كىم جاقسى كورمەيدى؟ سۇلۋ ايەلدىڭ وت قۇشاعىن، ءتاتتى لەبىزىن كىم اڭسامايدى؟ ادام تىلەگەنىن ىستەۋگە ەرىكتى بولسا، تۇرمىس وسىنداي بولار ما ەدى؟ بىرەۋ ىرىستى، بىرەۋ سورلى بولار ما ەدى؟ ادامدا ەرىك جوق. ادام ءلاجسىز ەلىنىڭ تىلەگىنە باعىنادى. دۇنيەدە تاعدىر بار، ءلاجسىز ومىرگە قونۋ بار: تاعدىر دەگەن سونداي، بوستاندىق، ەركىندىك دەگەن جوق. تاعدىر ايداماسا، وسىناۋ قىتاي شەگىندەگى التاي تاۋىنا، قازاق اراسىنا ءبىز كەلەر مە ەدىك؟ مەن تامبوۆ گۋبەرنياسىنداعى باي الپاۋىتتىڭ كىشى بالاسى ەدىم. بابامىز الەكساندر پاتشانىڭ اسكەرىنە قول باسى بولىپ، تۇرىك سوعىسىندا ماقتاۋ العان كىسى ەكەن. اكەمىز سوعىس ۋازىرىندە ۇلكەن تورە بولىپ، موسقال تارتقاندا، تامبوۆتاعى اتا قونىسىنا كەلىپ، ەگىن سالدىرىپ، شارۋا قۇردى. مول جەر، باۋ- باقشا، سالتاناتتى ساراي، قوس- قوس ارعىماق، سولقىلداق اربا، جۇيرىك ات، جۇيرىك تازى.. . دەگەندەر بىزدە بولۋشى ەدى. اعايىندى تورتەۋمىزدىڭ ىشىندە اجارسىزى مەن بولسام دا، ەرلىگىممەن گەرمان سوعىسىندا قول باستاپ، ءبىر رەت شەن الدىم. پاتشامەن سوعىس اشقاندا، ەل- جۇرت، وتانىمدى قورعاۋعا، ءبىز سوعىسقا باردىق. وتاندى ءبىز قورعاماساق، ورىس كۇشتى جۇرت بولماسا، وسى نادان قازاق كۇن كورە الار ما ەدى؟ ورىس سياقتى جەرى مول، قولتىعى كەڭ جۇرتتىڭ قول استىنا قاراعانىنا قازاق تاۋبە قىلۋ كەرەك قوي. انىعىندا قازاق مەملەكەتكە نە پايدا كەلتىرىپ وتىر؟ تۇندىك باسى جىلىنا ءتورت سوم الىم تولەگەنى بولماسا، اسكەرگە ىلاۋ ازىق بەرگەنى بولماسا، بۇلاردا نە شىعىن بار؟ تەك قىمىزىن ءىشىپ، قارنىن سيپاپ، قاتىنىنا قاراپ، بوربايىن تىر- تىر قاسىعاندى بىلەدى.

پاتشا قازاقتى قاراجۇمىسقا الام دەگەندە، قانداي قورقىپ، ابىرجىپ، قيراتىلىپ قالدى. قازاق سولداتتان ولگەنشە قورقادى. باياعىدا، قازاق ورىسقا قاراعاندا، قاتىن پاتشا قازاقتان سولدات المايمىن دەپ، قولحات بەرىپتى- مىس دەپ، تالشىق قىلالى. تەگىندە قازاقتىڭ سولدات بولۋدان قورىققانى بىزگە تەرىس تە ەمەس. كىم بىلەدى، قولىنا قارۋ بەرسە، ورىس جۇرتىنا جاۋ بولىپ كەتپەسىنە كىمنىڭ كوزى جەتەدى؟ وندا ۇلى رەسەي كەميدى، جەرى، ەلى ازايىپ قالادى. قازاقتىڭ مالى، ءولى بۇيىمى باسقا ەلدىڭ پايداسىنا كەتىپ قالۋى مۇمكىن. ايتەۋىر قازاق ءوز الدىنا ەل بولىپ جاتقان جوق. ەندەشە، ورىسقا باعىنۋى كەرەك. ورىستان جاقىن ارقا كۇزەۋ قىلارلىق قازاققا كۇشتى جۇرت جوق. قازاق ورىسقا جەرىمدى الدى دەپ وكپەلەيتىن شىعار. جەر قازىنانىكى عوي. ورىس ءوسىپ جەرگە سىيماي جاتسا، بوس تۇرعان جەردى الماي قايتەدى؟ قازاقتا جەر كوپ. باياعىشا كوشىپ- قونىپ، كەڭ دالانى شارلاپ جۇرە بەرەم دەپ ويلايدى. جەر جۇزىندە جالعىز قازاق ەمەس، وزگە جۇرت تا بار عوي، ولارعا دا تىرشىلىك كەرەك. ەندەشە، ارتىق جەرىڭدى العانعا وكپەلەمە. سەن دە ەگىن سال، قالا بول. سوندا بارىمىزگە دە جەر جەتەدى. مۇنى قازاق ۇقپايدى- اۋ. قازاق ءزابىرىڭ ءتيدى دەپ ءبىزدى ايىپتايدى. زاۋەدە قازاق اسكەر بولىپ، قازاك ەسكەرى ورىس ەلىنىڭ ىشىندە جاتسا، ماڭايىنا ءزابىرى تيمەس پە ەدى؟ مالىن الماس، دۇييەسىن تالاماس، قىزىن قاتىن، قاتىنىن جەتىم قىلماس پە ەدى؟ كەشەگى جەتىسۋ مايدانىندا مۇجىق قالالارىن العاندا، قازاق اسكەرى قانداي قىلدى؟ بەيۋاز مۇجىقتى قىلىشتىڭ جۇزىنەن وتكىزبەدى مە؟ مۇلكىن تالاپ، ەلىن ءراسۋا قىلمادى ما؟ باياعىدا ورىستى ءۇش ءجۇز جىلداي تاتار بيلەپ تۇرعاندا، قازاق تا سونىڭ ىشىندە، قانداي قورلىق كورسەتپەپ ەدى؟ ورداعا بارعان ەلشىلەرىمدى تاقتايعا جانشىپ، ۇستىنەن بيلەتىپ ءولتىرىپ ەدى. قازاكەم، سەنىڭ دە جايىن بەلگىلى. قولدارىڭا تۇسسە، شامالارىڭ كەلسە، سەندەر دە ءبىزدى ايامايسىڭدار. ءبىراق شامالارىڭ كەلمەيدى. ايتسە دە ءبىز قازاقتان كەك العالى جۇرگەنىمىز جوق. قازاق جەرىنە كەلەيىك دەپ كەلگەنىمىز جوق. رەسەيدە توڭكەرىس بولىپ، پاتشانى تۇسىرگەن سوڭ، ءوزارا، ەكى جارىلىپ، ەل بيلەگەنگە تالاسقان سوڭ، ۇكىمەتتى قارا جۇمىسشى مەن قارا سولداتتى جوقتاعان بولشيەۆيكتەر الىپ كەتكەن سوڭ، بىزدەر، ورىستىڭ شىن ۇلدارى قۇل- قۇتانعا باعىنبايمىز دەپ، سوعىسىپ، جەڭىلىپ، قاشىپ كەلىپ وتىرمىز. الدىمىز قاشىپ، قىتاي جەرىنە ءوتىپ كەتتى. ءبىز ودان قاشقان بۋدان قاشقاپ، جەتپىس شاقتى وفيتسەر فلوتتار التايدىڭ ءبىر تىعىرىعىنا بەكىنىپ، قىزىلداردان جانساۋعالاپ جاتىرمىز. ولاردىڭ ويى: وق- ءدارىمىزدى، ازىعىمىزدى تۇگەسىپ، قىستىڭ سۋىعىنا قاتىرىپ، اشىقتىرىپ الماق. ايتپەسە ءبىر اۋىزدان جالعىزداپ كەلىپ، ءبىزدى الا المايدى. تاۋدا جاتىپ ءبىز قاراپ ولەيىك پە؟

قارا تالاسقان سوڭ ماڭايداعى قازاققا شابۋىلداپ، ازىققا مال، باسپاناعا كيىز، توسەنىش، ىدىس- سايمان الىپ تىرشىلىك قىپ جاتىرمىز. ەلسىز تاۋدا ەرىگىپ جاتقان وڭشەڭ ەركەك ءىشى پىسقان سوڭ ەرمەك، قىزىق كەرەك قىلماي تۇرا ما؟ قاشانعى ءوزدى- ءوزىمىز بوقتاسىپ، كەرىسىپ، توبەلەسە بەرەيىك. ءبىزدىڭ دە قانىمىزدا وت بار، بىزدە دە تىلەك، ءناپسىقۇمارلىق بار. ءبىز دە جاسپىز. ايەل قۇشۋدى ءبىز دە اڭسايمىز. ايەلسىز كۇن كورە المايتىن ماحابباتتىڭ قادىرىن بىلەتىن، سەزىمى جەتىلگەن ءبىز ونەرلى، ءبىلىمدى شارۋانىڭ ۇلدارىمىز. ايەل كىمدە بار؟ قازاقتا. قازاق تا ادام بالاسى. قازاقتىڭ قارا كوزدەرىنىڭ سيقىرلى كۇشى ەۆروپا ايەلىنەن كەم ەمەس. انتەك تاربيەلەنىپ، قىلىمسۋدى، ەركەككە جاعىنۋدى ۇيرەنبەگەنى بولماسا. قازاق نادان بولعان سوڭ ورىستان جاتىرقايدى، جيرەنەدى، قازاق قىزى ورىس جىگىتىن سۇيمەيدى. بىزگە ءوز سۇيگەنىمىز دە جەتەدى، بىزگە ايەل كەرەك. ايەلدىڭ سۇيگەنىن تىلەيتىن ءبىزدىڭ ءوز ەلىمىز بار ما؟ قازاق ناداندىعىنان جاتىرقايدى، وقىعان ەل جاتىرقاماس ەدى، قازاقتىڭ وقىعان ازاماتى ورىس قىزىن سۇيمەي، ورىستان قاتىن الماي ءجۇر مە؟ قىسىلعاندا، ساسقاندا قارسىلىق قىلعان جەردە بولماسا، دەگەنمەن قازاقتى ولتىرگەنىمىز جوق. ادامنىڭ تىپىرلاپ ولگەنى بىزگە تاۋىقتىڭ ولگەنىمەن ءبىر ەسەپ. كوڭىلىمىزگە سولاي ورناعاننان با، ءولىمدى كوپ كورىپ، ەتىمىز ءولىپ كەتكەننەن بە، كىم ءبىلسىن. شىنىندا، ءومىر دەگەن، ءولىم دەگەن نەمەنە؟ ادام ولمەك ءۇشىن تۋعان. بۇگىن ولدىك نە، ەرتەڭ ولدىك نە؟ ءومىر - قاباقتىڭ قاققانى. ەندەشە، از كۇن تىرشىلىكتە ومىردەن قانداي قىزىق، قانداي ءلاززات بولسىن، الىپ قالۋ كەرەك. ولگەن سوڭ تۇك تە جوق. الدىمىزدا - قىلىشىن سۇيرەتكەن قىزىل شۇناق قىس. اينالامىزداعى قالا - قىزىل جاۋ. كەلەشەگىمىز - اياز، اشتىق، سوعىس اجال. بىرىنەن بولماسا بىرىنەن ءولۋىمىز حاق. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ ولۋگە كوزىڭ جەتىپ وتىرسا، ەلدەن- جۇرتتان، تۋعان- تۋىسقاننان كۇدەردى ۇزسەك، ءبىزدى جان ەكەن دەپ ايايتىن ادام بالاسى بولماسا، ءبىز قارا تالاسپاعاندا، ءبىز بوي جاساماعاندا، ءبىز كىسى ءولتىرىپ، قىز الىپ قاشپاعاندا - كىم بۇلاردى قىلماق؟ ءبىز ءازىر ءتىرىمىز. تىرشىلىك دەگەن - ارپالىسىپ كۇنەلتۋ دەگەن ءسوز. ەندەشە، ءبىز تىرشىلىك قىپ ءجۇرمىز. ءبىزدى قازاق ايىپتاسا، بىلمەگەننەپ ايىپتايدى.

مۇقاش مەن تاڭكى مۇرىن، بادىراق كوز، شۇناق قۇلاقتاۋ، جارباقتاۋ، كىرپى شاش، قىرىس ماڭداي، قارا ءسۇر جىگىتپىن. جاسىم 35 تە. اكەم تويبازار، ءوزىم مۇقاش بولعالى اۋزىم اسقا، اۋىم اتقا جارىعان ەمەس. ەس بىلە ەسىكتە ءجۇردىم. ءو دەگەندە قۇنى جوق، بىلىق، ساراڭ، جامان تولەۋباي دەگەننىڭ قوزىسىن باقتىم. ەل جايلاۋدا، كوك شالعىندا قىمىزعا قىزىپ، گۋىلدەپ، ماس بوپ جاتقاندا، مەن بوساعادا وتىرىپ، جىرىق سارى توستاعانمەن ساۋمال ءىشىپ، دامبالىم بورشا- بورشا، شەكپەنىم ءورىم- ءورىم بولىپ، جالباڭداپ، ءۇي ىزدەگەن قوزىنى اۋىلدان شىعارا الماي، دەدەكتەپ كەلىپ جىلام- سىراپ جۇرگەنىم. بالالار التىباقان تەۋىپ، اقسۇيەك ويناپ، شۋىلداسىپ، اسىر سالىپ، قوي كۇزەتىپ، ولەڭ ايتىپ، دۋمان قىپ جاتقاندا "تاڭەرتەڭ ويانبايسىڭ، جات" دەگەن بايدىڭ زەكۋىن ەستىگەن سوڭ، قارا ىنگەننىڭ قولاڭسا ساسىعان جابۋىن ورانىپ، ءۇي جانىندا بۇك ءتۇسىپ جاتقانىم. اسىرەسس شىرت ۇيقىدا جاتقاندا: " تۇر، قوزى اعىت!" دەپ بايدىڭ بۇيىردەن تەۋىپ وياتقانى- اق جانىڭا باتادى- اۋ. امال جوق، بۇرسەڭدەپ ءجۇرىپ قوزى اعىتىپ، ءبىر توستاعان ىركىت ءىشىپ، كوزىڭدى ۋقالاپ جونەلەسىڭ. كۇن قىزعانشا جۇگىرىپ، قاشقان قوزىمەن ارپالىسىپ، ايعايلاپ، تاس جىبەرىپ جۇرگەنىڭ. ون بەسكە كەلگەنشە شامانبايدىڭ قويىن باقتىم، و ءبىر قۇدايدىڭ اتقانى! ءولىپ بارا جاتىرمىن دەسەڭ، قويعا ءبىر تايىن مىنگىزبەيدى. ات وتىنان قالادى دەيدى، الىپ قالمايدى، قوي ورەردە جىلقىشى كەلە قويمايدى. جاتاردا بايلاپ قويايىن دەسەڭ، قوڭىر وگىزشەنى سيىر مۇيىزدەپ، مۇرنىن جۇلادى، تاڭەرتەڭ سيىر ورمەي تۇرىپ، ول ساسىقتى قامالاپ ۇستاۋ تاعى ءبىر قىرسىق. ءبىر ءتۇنى بالالاردىڭ ويناعانىنا ءبۇيىرىم قىزىپ، دوڭبەكشىپ، ۇيقىم كەلمەي، نە دە بولسا قۇدايدىڭ سالعانىن كورەرمىن دەپ، تۇرا سالا ويىنعا مەن دە باردىم. "قارا قۇلاق" ويناعاندا، مەن ءيت، بالابەك قاسقىر بولىپ، راقىمجاننىڭ ايشا دەيتىن قىزىن وزەن جاققا اپارىپ تاستادى. مەن شابالانىپ قۋىپ بارسام، قىزدى ىزدەگەن ۇلكەن قارا قۇلاق وزەكتە بۇعىپ جاتىر ەكەن. دۇنيە- اي، مەن دە قارا قۇلاك بولار ما ەدىم دەپ، زىعىرلانام، ەرتەڭىندە تۇستە قويدى بۇلاق باسىنا جۋساتىپ وگىزىمدى تۇساپ قويىپ، جارلاۋىتقا ارقامدى سۇيەپ وتىرسام، كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى. ءبىر مەزەتتە بەتىمدى كۇيدىرىپ جىبەرگەندەي بىردەمە باسىمنان وراي شىم ەتە ءتۇستى. شوشىپ كەتتىم. جىندى كىسىشە شىبىن- شىركەي بوپ، لاعىپ بارام. ارتىما قاراسام، كوك ايعىرىن اپىراڭداتىپ، قامشىسىن بىلەپ، شامانباي قۋىپ كەلەدى ەكەن. قالاي بۇلتارسام دا قويمادى، قاشعانعا توسەلىپ قالعان ارام قاتقىر، قويسىڭ با، اتتىڭ باۋىرىنا الىپ ءجۇرىپ، ال بورسىلدات، ال سوي. باقسام، ۇيىقتاپ قالعانىم بولماسا، قوي قاسقىردان امان ەكەن. ءوشىمدى قالاي الام دەپ، ازۋىمدى باسىپ ءجۇر ەدىم. اقىمەتتىڭ قويشىسى دا بايىنا ىزالى ەكەن. ەكەۋىمىز بىرىگىپ، شامانبايدان ەكى ىسەك، اقىمەتتەن ءبىر مارقا، ءبىر تۇساقتى سويىپ، بۇلاققا تىعىپ قويىپ، ءبىر ايداي ازىق قىلدىق. سۋعا سالساڭ ەتتە ءدام بولمايدى ەكەن. ءبىراق ۇرلىعىمىز شىعىپ قالدى. ونى ايتىپ جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ قويشىلار. ەستاي دەگەن ءبىر جارامساق تاز كويشى بار ەدى، بايعا جاعىنام دەپ سول ءيتتىڭ بۇلدىرگەنى. شامانباي ەكى قوي، ەكى كيىم اقىمدى شىعاردا بەرمەي قالدى. قالاي بادىعۇلدىڭ جىلقىسىن باقتىم، سولاي كوزىم اشىلا باستادى. قاشاعاندى جالعىز ۇستايمىن. اساۋدى جالعىز ۇيرەتەمىن. كۇزەتكە جالعىز بارامىن. بوراندا جىلقى ۇيرەتەمىن. ايازبەن، اساۋمسن، قاراڭعى ۇزاق تۇنمەن، ۇرىمەن، قاسقىرمەن، قاۋىپ قاتەرمەن الىسپاي، ادام ادام بولمايدى ەكەن.

جەلدسن جارالعان جەلگە مىنەدى، ادامعا جەلىك بىتەدى ەكەن: جىلقى باقتىم - كۇلكى باقتىم. الىس- جاقىن، قاتەر - ويىنشىق بولدى. جىلقى باقتىم - كىسى بولدىم. ەندى مەنى ايەل دە مەنسىنەتىن بولدى. ەندى مەنىڭ اتىم دا، كيىمىم دە تۇزەلدى. كەدەي جاقتىڭ كەلىنشەكتەرىنە ەت، ماي بەرىپ، كوڭىل قوستىم. كەيدە قاسقىر جەدى قىلىپ جاباعى- تايلاق سوعىم دا بەرىپ ءجۇردىم. جىلقى باعىپ ءجۇرىپ، قالىڭ بەرىپ، قاتىن الدىم. بۇرالقى جىلقى قاعىستىرىپ، ەن- تاڭباسىن بۇزىپ، پايدا- پاقىرشىلىق قىلۋدىڭ ءتاسىلىن دە ءبىلدىم. قاتىن العاندا ورازا اشارىم دا بولدى. جىلقى جۇتتان كەيىن، ەندى ەسىكتە جۇرگىم كەلمەدى، نە دە بولسا، الىس جەردى دە ءبىر كورەيىن دەپ، پاروحودقا جۇمىس قىلۋعا جالداندىم. ەرتىس اعىپ، وسكەمەن، زايسان، سەمەي سياقتى قالالاردى كوردىم. ازىن- اۋلاق ورىستىڭ ءتىلىن دە ۇيرەندىم. ورىسپەن ارالاسىپ، ورىس ءتىلىن ۇيرەنگەن سوڭ كەۋدەمە نان پىسكەندەي، وزىمە ءوزىم الدەقانداي كورىندىم. ءوزىم ءبىر تۇرعان زاڭمىن. ورىسپەن دە، قازاقپەندە سويلەسە كەتەم. ەلدە جۇرسەم دە، قالاعا بارسام دا ولمەيتىن ءتارىزدىمىن. ادام بولعان، ەل بيلەگەندەردىڭ مەنەن تۇك ارتىك جەرى جوق. ولار بىلگەن وتىرىك وسەك، ۇرلىق- قارلىك، قۋلىق- سۇمدىقتى مەن دە بىلەمىن.. . ولار سويلەگەن ءسوزدى مەن دە سويلەي الامىن. قايتا مەن 'كاكوي چەرت، كاك جە، نەجولي، نەيمەش پراۆا.. ." دەپ ورىسشانى ارالاستىرا سوعىپ جىبەرۋگە دە ءومىرىم كەلەدى. الىسا كەتسە، توبەلەسە كەتسە ءبىر كىسىدەن تاياق جەمەيمىن. پاروحودتا جۇرگەندە ەرشىكپەن ون پۇتقا شەيىن كوتەرىپ جۇردىك. ارازداسا كەتسە - كىسىنىڭ ءبىر مالىن جەتەلەپ كەتۋگە جارايمىن. ەندى مەنىڭ ەل ادامدارىنان قور نەم بار؟ مسن نەدەن تايسالام؟ جالعىز كەمدىگىم: قاعاز تانىمايتىنىم عوي. مەندەيلەر تولىپ جاتىر عوي. اتتەڭ دۇنيە! قولىم حات بىلسە، كۇرشىم وزەنىن تەرىس اعىزار ما ەدىم، الدە قايتەر ەم.. .

 ەلگە كەلگەن سوڭ اتقا ءمىنىپ، پارتيانىڭ سوزىنە ارالاسىپ، جاڭا ءبىر قىزمەتكە نيەت قىپ جۇرگەنىمدە سوعىس بولدى دا، ونىڭ ارتىنان توڭكەرىس كيلىكتى. اقتار قاشىپ، قىزىلدار كەلىپ، قالا- قالاعا ورنادى. بالشاباي دەگەن بار، كەدەيدىڭ پايداسىن سويلەيدى، بالشابايعا جازىلعان كىسىنى اۋىلناي قىلادى، بولىس قويادى، قولىنا مىلتىق بەرەدى، "پانيماەش"، مىلتىق بەرەدى، بايدىڭ مالىن، ارتىق قاتىنىن، جەرىن كەدەيگە تارتىپ اپەرەدى دەگەن لاقاپتار شىققان سوڭ، جاتسام ۇيقىم، تۇرسام كۇلكىم كەلمەيدى. مەن دە بالشابايعا جازىلىپ، مىلتىق السام دەپ ويلادىم دا ءجۇردىم. ويعا العانىن ىستەمەگەن جىگىت جىگىت پە؟ بىرەۋ قازاق جاقسى دەدى، بىرەۋ ورىس جاقسى دەدى: "چورت تىبرىي دەپ شوقىندىم دا كەتتىم" دەپ ءبىر شوقىنشىق ايتقان ەكەن. سول ايتقاندايىن، نە دە بولسا تاۋەكەل، مۇنى دا ءبىر بايقايىق، كىم بىلەدى، مەن دە بىردەمەگە جاراپ كەتەرمىن دەپ باردىم دا، جاشەيكەگە جازىلىپ، بەساتاردى مويىنعا سالىپ شىعا كەلدىم. ەلگە كەلە ىلاۋ ءمىنىپ، قوي سويعىزىپ، جۇرەگىن شايىپ الۋعا كەيدە باسىنان اسىرا مىلتىق اتىپ، قىزمەتكە كىرىسە باستادىم. قازىنانىڭ مۇلكىن، اقتاردان قالعان قارۋ- جاراق ىزدەپ، قىرىڭداعان كىسىلەرىمنىڭ ءۇيىن ءتىنتىپ، قورقىتىپ، كور- جەر الىپ، پايدا- پاقىرشىلىق ىستەي باستادىم.

جالعاسى بار

سوڭعى جاڭالىقتار