ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاريحىن بۇرمالاۋدىڭ بارلىق دەرەگى دايەكتى تويتارىس الۋى ءتيىس - ن. نازاربايەۆ

سۇحباتتا ەلباسى قازاقستان- قىتاي قارىم- قاتىناسىنىڭ جاعدايى مەن بولاشاعىنا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا فاشيزمدى جەڭۋدەگى قىتايدىڭ رولىنە جانە قىتاي حالقىنىڭ جاپون باسقىنشىلىعىنا قارسى سوعىستاعى جەڭىستىڭ 70 جىلدىعىنا وراي 3 -قىركۇيەك كۇنى بەيجىڭدە وتەتىن شەرۋدىڭ ماڭىزىنا قاتىستى ساۋالدارىنا ەگجەي-تەگجەيلى جاۋاپ بەرگەن.
- ءسىز قىتايدىڭ جاپوندىق باسقىنشىلىققا قارسى سوعىستاعى جەڭىسىنىڭ 70 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى شەرۋگە قاتىسۋدى جوسپارلاپ وتىرسىز. ءسىز انتيگيتلەرلىك كواليتسيا ەلدەرى ءۇشىن ونىڭ ماڭىزىن قالاي باعالايسىز؟
- بەيجىڭدە وتەتىن شەرۋ - تەك قانا قىتاي ءۇشىن ەمەس، سونىمەن بىرگە بارشا عالامشار ءۇشىن ماڭىزدى وقيعا. ول ەڭ قانتوگىستى سوعىستىڭ زۇلماتىن، ناسىلدىك جانە ەتنيكالىق ۇستەمدىك يدەياسىنا نەگىزدەلگەن باسقىنشىلىق قانداي جايتقا اپارىپ سوقتىراتىندىعىن ادامزات بالاسىنىڭ قاپەرىنە تاعى ءبىر مارتە سالادى. بۇگىندە عالامشاردىڭ ءارتۇرى نۇكتەلەرىندە جانجالداردىڭ سالدارىنان مىڭداعان بەيكۇنا ادامداردىڭ قانى توگىلۋدە. سوندىقتان سول زۇلمات سوعىس ساباقتارى بارىنشا وزەكتى.
بۇل ساباقتار ەڭ الدىمەن بلوكتىق ويلاۋدان باس تارتۋ قاجەتتىگىن جانە بىزدەرگە تەڭدىك، ءوزارا سەنىم مەن الدىن الا بولجاعىشتىق ۇستانىمدارىنا نەگىزدەلگەن جاھاندىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن قۇرۋدى ۇيرەتەدى.
ءبىز تەك ورتاق كۇش- جىگەرمەن عانا بەيبىت ءارى تىنىش ءومىر سۇرۋىمىزگە قاۋىپ توندىرەتىن سىن- قاتەرلەرمەن كۇرەسۋگە بولاتىندىعىن ەستە ساقتاۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جەڭىسىنە وداقتىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ زور ۇلەسىنسىز قول جەتكىزىلمەيتىن ەدى.
مۇنان بولەك تيانانمەن الاڭىندا وتەتىن سالتاناتتى شەرۋ - بۇل ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز بەن اتالارىمىزدىڭ ابىرويىنىڭ، باتىرلىعى مەن ۇلى ەرلىگىنىڭ نىشانى. سول سوعىستىڭ ارداگەرلەرى مەن كۋاگەرلەرى جىلدان جىلعا ازايىپ بارا جاتىر. بىزدەردىڭ بارلىعىمىزعا ءومىر سىيلاعان ولارعا العىس ءبىلدىرۋدىڭ بىرەگەي مۇمكىنشىلىگى تۋىپ وتىر.
- الەمدە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاريحىن قايتا جازۋعا ۇمتىلىپ جۇرگەن كۇشتەر دە بار. سىزدىڭشە، مۇنداي ارەكەتتەردى تىيۋ ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت؟
- تاريحتى قايتا قاراۋ قۇبىلىس رەتىندە بارلىق ۋاقىتتا دا بولعان. عالىمدار كونە قولجازبالارداعى جەكەلەگەن فاكتىلەردىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعانىن دالەلدەيتىن دەرەكتەردى ءجيى تابادى.
دەگەنمەن، قازىرگى الەمدە تاريحتى كوشىرۋ باسقا اۋقىمعا، باسقا ماقساتقا جانە بارىنشا شەكتەن شىققان قۇرالدارعا بەيىم بولىپ بارادى. وكىنىشكە قاراي، مۇنداي جايت ادامزات تاريحىنداعى داۋىرلىك وقيعا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دا قاتىستى بولىپ وتىر. فاكتىلەردى قاساقانا بۇرمالاۋ جەكەلەگەن ساياساتكەرلەردىڭ قولىنداعى ناسيحات قارۋىنا اينالىپ، قاساقانا جۇرگىزىلىپ جاتقانىن ايتۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. ءبىر ەلدىڭ ءرولىن تومەندەتىپ، ەكىنشىسىنىڭ ءرولىن ارتتىرا ءتۇسۋ، فاكتىلەردى بۇرمالاۋ، جەكەلەگەن تاريحي تۇلعالاردى «ازازىلگە تەڭەۋ» جانە «اقتاۋ» - مۇنىڭ بارلىعى ءبىر ساتتىك ساياسي مۇددە پايداسىنا، قوعامداعى الاۋىزدىقتى تۋدىرۋ ماقساتىندا جاسالادى.
سونىمەن قاتار بۇقارالىق كوممۋنيكاتسيا قۇرالدارىنىڭ دامۋى تاريحي فاكتىلەردىڭ «ءوڭىن اينالدىرۋ» مىندەتىن ايتارلىقتاي جەڭىلدەتە تۇسەتىندىگىن دە ءتۇسىنۋ قاجەت. اقپاراتتىڭ مول اعىنى بارىسىندا ادامداردىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا تارالاتىن فاكتىلەردى سىني قابىلداۋ شاماسى تومەندەيدى. بۇل پروتسەستەردى توقتاتىپ، جول كەسۋ بارلىق ەلدەردىڭ بىرلەسكەن كۇش- جىگەرىنىڭ ارقاسىندا عانا مۇمكىن بولماق. ءبىلىم بەرۋ، جاستاردى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ جانە اقپاراتتىق ساياسات سالالارىندا كوپ ەڭبەكتى تالاپ ەتەدى.
ميلليونداعان ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاريحىن بۇرمالاۋ دەرەكتەرى ءوز باعاسىن الۋى ءتيىس. تەك قانا ايىپتاپ قانا قويماي، ادامدارعا شىنايى كارتينانى پاش ەتەتىن دايەكتى تويتارىس بەرۋ قاجەت دەپ سانايمىن.
- جاپوندىق ميليتاريزمگە قارسى سوعىس جىلدارىندا قىتاي ماتەريالدىق، سونداي- اق ادامي تۇرعىدا زور زيان شەكتى. ءسىز فاشيزمدى جەڭۋ بارىسىنداعى قىتاي ءرولىن قالاي باعالايسىز؟
- قىتايدىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جەڭىسىنە قوسقان ۇلەسىن قايتا باعالاۋ مۇمكىن ەمەس. اسپان استى ەلى ازيا قۇرلىعىنداعى اسكەري ۇرىس ءىس- قيمىلدارىنىڭ باستى تەاترى بولدى - مۇندا 1945 -جىلى ميليتاريستىك جاپونيانىڭ تىزە بۇگۋىنە جول اشقان وتە ماڭىزدى شايقاستار ءجۇردى.
قىتاي حالقى ءوز ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جانقيارلىقپەن كۇرەستى جانە بۇل جەڭىسكە مول ازاپپەن جەتتى.
ۇرىس ءىس- قيمىلدارى باستالعان 1931 -جىلدان 35 ميلليون قىتاي ازاماتى سوعىس قۇربانىنا اينالدى. قىتاي جەرىندە وتكەن سوعىس دالاسىندا 1,5 ميلليوننان استام قارسىلاستاردىڭ جاۋىنگەرلەرى اجال قۇشتى. سوعىستىڭ ەڭ قيىن- قىستاۋ كەزەڭىندە دە قىتاي تىزە بۇكپەي، قارسىلاسۋىن جالعاستىرا بەردى، قارسىلاستارىن وڭتۇستىك ازياعا، اۆترالياعا ودان ارى شابۋىل جاساۋىنا جول بەرمەي «بۇعاۋ» بولدى.
مۇنىڭ بارلىعى قىتاي حالقىنىڭ باسقا حالىقتارمەن يىق تىرەستەرە وتىرىپ، ءبىزدىڭ عالامشارىمىزداعى بەيبىتشىلىك پەن امان- ەسەندىك ءۇشىن باتىرلىقپەن كۇرەسىنىڭ ارقاسىندا ورىن الدى.
فاشيزمدى جەڭۋدەگى قىتاي ءرولى مۇنان دا زور قۇرمەتكە لايىق دەپ سانايمىن.
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقستاننىڭ اسكەري قىزمەتشىلەرىنىڭ شەرۋگە قاتىسۋىنىڭ ەكىجاقتى سەنىم مەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدا ماڭىزى قانداي؟
- فاشيزمگە قارسى سوعىس ءاربىر قازاقستاندىق وتباسىنا زور اۋىرتپالىق اكەلدى. ادامزات تاريحىنداعى ەڭ زۇلمات سول سوعىس جىلدارى ىشىندە قازاقستاننىڭ ءاربىر 5- تۇرعىنى اسكەر قاتارىنا جۇمىلدىرىلدى. شامامەن 1 ميلليون 200 مىڭ ادام مايدانعا اتتانىپ، سونىڭ جارتىسى مايدان دالاسىنان قايتىپ ورالمادى. تىلدا ارميانىڭ كەرەك- جاراعى ءۇشىن ايەلدەر، قارتتار مەن بالالار ەڭبەك ەتتى.
سوندىقتان قازاقستاندىقتاردىڭ بەيجىڭدەگى شەرۋگە قاتىسۋى - بۇل بىزدەردىڭ فاشيزمگە قارسى كۇرەستەگى ورتاق جەڭىسىمىزدىڭ، جەڭىسكە قوسقان بىرلەسكەن ۇلەسىمىزدىڭ نىشانى. ءوزارا تۇسىنىستىك پەن دوستىق رۋحىنداعى جىلدار زىمىراپ ءوتىپ جاتسا دا بىزدەر قازىرگى ۋاقىتتا دا بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ جولىندا بىرلەسە جۇمىس ىستەۋدەمىز.
بۇگىنگى كۇنى قىتاي قازاقستاننىڭ وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ، ساۋدا- ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق سالالارداعى ستراتەگيالىق سەرىكتەسى بولىپ وتىر. بىزدەردىڭ حالىقارالىق كۇن تارتىبىندەگى بارلىق ماڭىزدى ماسەلەلەر بويىنشا مۇددەمىز دە، كوزقاراسىمىز دا ۇقساس. الداعى ۋاقىتتا وتەتىن شەرۋدىڭ بىزدەردىڭ حالىقتارىمىز اراسىنداعى دوستىق قارىم- قاتىناستاردى ودان ارى نىعايتا تۇسۋگە سەپتىگىن تيگىزەتىندىگىنە سەنىمىم مول.
- قىتاي- قازاقستان قارىم- قاتىناسىنىڭ جاي- كۇيى مەن بولاشاعىن قالاي باعالايسىز؟
- تاۋەلسىزدىڭ العان ساتتەن باستاپ قىتايمەن تاتۋ كورشىلىك قارىم- قاتىناستى قولداۋ قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى باستى باسىمدىقتاردىڭ ءبىرى بولدى.
قازاقتار «الىستاعى اعايىننان جاقىنداعى كورشى ارتىق»، - دەيدى. ءدال وسىنداي ماقال قىتايلىقتاردا دا بار. ول ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني ولشەمدەردە جاقىن ەكەندىگىن تاماشا پاش ەتەدى.
قىتاي - ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ينۆەستيتسيا سالۋ كولەمى بويىنشا كوشباسشىلاردىڭ ءبىرى جانە قازاقستاننىڭ ماڭىزدى ساۋدا- ەكونوميكالىق سەرىكتەسى. ەنەرگەتيكا، لوگيستيكا جانە اۋىل شارۋاشىلىعى سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىق بەلسەندى دامۋ ۇستىندە.
ءبىزدىڭ ءوزارا ءىس- قيمىلىمىز تەك قانا ەكونوميكالىق قۇراممەن عانا شەكتەلمەي، بارلىق باسقا دا اسپەكتىلەردى قامتۋىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. قازاقستان مەن قىتايدىڭ جان- جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەس دەڭگەيىنە شىعۋى دا توسىن جايت ەمەس.
ءبىز قازاقستاننىڭ قىتايداعى مادەني كۇندەرىن جانە ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى قىتاي مادەني كۇندەرىن وتكىزەمىز. بۇگىنگى كۇنى مىڭداعان قازاقستاندىق جاس قحر جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋدا، ءبىزدىڭ وقۋ ورىندارىمىزدا دا قىتاي جاستارىنىڭ وكىلدەرى وقىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ىنتىماقتاستىعىمىز قاۋىپسىزدىك، ەكسترەميزمنىڭ كەز كەلگەن تۇرىنە، ەسىرتكىنىڭ تارالۋىنا قارسى تۇرۋ سالالارىندا جولعا قويىلعان.
ءبىزدىڭ مەملەكەتتەرىمىزدىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى ءوزارا ءىس- قيمىلى بۇۇ، شىۇ جانە اوسشك سىندى حالىقارالىق جانە وڭىرلىك ۇيىمدار اياسىندا ورىن الاتىندىعىن اتاپ وتكەن ءجون.
پەرسپەكتيۆا جايىندا ايتار بولسام، مەن ءبىزدىڭ قارىم- قاتىناسىمىزدىڭ دامۋىنىڭ ورلەپ كەلە جاتقان تراەكتورياسىن كورىپ وتىرمىن. ءوزارا ءىس- قيمىل كولەمىن كەڭەيتۋ جانە ولاردى جاڭا ساپالى ماازمۇنمەن تولىقتىرۋ بىزدەردى كولىك، ونەركاسىپ، جوعارى تەحنولوگيالار سالالارىنداعى بىرلەسكەن جوبالارمەن قامتاماسىز ەتەدى.
- قىتاي مەن قازاقستان «جىبەك جولىن» قۇرۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدا تىعىز ىنتىماقتاستىقتا. ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتا قازىرگى ۋاقىتتا قانداي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىلدى؟
- «جاڭا جىبەك جولى» - بۇل جاھاندىق اۋقىمداعى جوبا. ول ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ ەكونوميكالىق سەرىكتەستىكتىڭ جاڭا كەزەڭگە كوشكەندىگىن بىلدىرەدى. بۇعان قوسا، ول بارشا ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى كولىك- لوگيستيكالىق لاندشافتتى وزگەرتەدى.
جوبانىڭ ءمانى باستى ەكونوميكالىق ورتالىقتار اراسىنداعى بارىنشا جەدەل ءارى سەنىمدى جۇك تاسىمالىن قامتاماسىز ەتۋدە بولىپ وتىر. بۇل بيزنەس ءۇشىن دە، حالىق ءۇشىن دە ءتيىمدى. جىبەك جولى - بۇل ءبىر عانا باعدار ەمەس، ول بىزدەردى اتالعان ماقساتتارعا جاقىنداتا تۇسەتىن كوممۋنيكاتسيا جۇيەسى. ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز اتالعان جۇيەنى دامىتۋ ءۇشىن كوپتەگەن جۇمىستاردى اتقاردى. ءىس جۇزىندە قىتايدىڭ تىنىق مۇحيتى جاعالاۋىن كاسپيي تەڭىزىمەن جالعايتىن تەمىر جول ءدالىزى قۇرىلدى. مۇنان ارى «قازاقستان- تۇركىمەنستان- يران» دالىزىمەن ينتەگراتسيالانۋ ارقىلى كوپتەگەن ءىرى نارىقتارعا شىعۋ قامتاماسىز ەتىلەدى.
قازىردىڭ وزىندە قىتايدان ەۋروپا باعىتىنا جانە كەرى كونتەينەرلىك پويىزدار قوزعالىسى كەڭەيىپ كەلەدى. ماسەلەن، اعىمداعى جىلدىڭ 7 ايى ىشىندە ءبىزدىڭ ەلىمىز ارقىلى 234 پويىز وتكىزىلدى. بۇل 2014 -جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىندەگى كورسەتكىشتەن ءۇش ەسە ارتىق. جىل قورىتىندىسىنا بۇل باعىتتاعى جۇك اينالىمى 40 مىڭ كونتەينەردەن اسىپ تۇسەدى دەپ كۇتىلۋدە.
باسىم بولىگى ءبىزدىڭ ەل ارقىلى وتەتىن «باتىس قىتاي - باتىس ەۋروپا» اۆتوجولىنىڭ قۇرىلىسى دا قارقىندى جۇرگىزىلۋدە. سونىمەن قاتار، ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار قاتارىندا قورعاس حالىقارالىق شەكارالىق ىنتىماقتاستىق ورتالىعى، «التىنكول- قورعاس» جاڭا تەمىر جول وتكەلى، «قورعاس- شىعىس قاقپاسى» اەا كولىك- لوگيستيكالىق كەشەنىن اتاپ وتۋگە بولادى.
قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا كەشەندى ينفراقۇرىلىمداردى قامتۋعا باعىتتالعان «نۇرلى جول» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلۋدا. بۇل دا ەۋروپا مەن ازيانى جالعايتىن ناعىز كوپىر بولىپ سانالاتىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ كەڭىستىگىن جاڭا جىبەك جولى جۇيەسىمەن ينتەگراتسيالاۋداعى تاعى ءبىر قادام بولماق.
وسىلايشا، وسىناۋ جاھاندىق باعداردىڭ نەگىزى قازىردىڭ وزىندە قالىپتاستى. ەندىگى ۋاقىتتا كولىك اعىندارىن رەتكە كەلتىرۋ جۇمىستارىمەن اينالىسۋ قاجەت. مۇنان بولەك، جاڭا جىبەك جولى كولىكتىك- لوگيستيكالىق جوبا اياسىنان شىعىپ كەتەدى - ول تولىقتاي العاندا ەكونوميكالىق دامۋ بەلدەۋى رەتىندە تانىلعان. بۇل باعىتتا دا بىزدەردىڭ ەلدەرىمىز قارقىندى جۇمىستار جۇرگىزۋدە. اتاپ ايتقاندا، جالپى سوماسى 30 ميلليارد دوللاردان اسىپ جىعىلاتىن 48 ينۆەستيتسيالىق جوبا ىرىكتەپ الىنعان. ولار مىعىم ىسكەرلىك سەرىكتەستىكتىڭ تىنىنە اينالادى.
اۆتور: مارلان جيەمباي