شاكەرىمنىڭ قاجىلىق ساپارى تۋرالى

ەدەۋىر قارجىنى قاجەت قىلادى. بۇدان دا قيىنى، ول بۇل كەزدە ۇلكەن وتباسىنىڭ قامقور اكەسى ەدى. ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرگەن ءابۋسۋفيان مەن عافۋردان وزگە بالالارى (قابىش، احات، زيات، جاكىم) ءالى شيەتتەي جاس- تۇعىن. «ۇستازى مىقتىنىڭ ۇستىنى مىقتى» دەيدى قازاق ماتەلى. سوقتىقپالى جەردىڭ بىتپەيتىن جانتالاسىنىڭ ءبارىن كەيىن سەرپىپ، شاكەرىم العاش رەت ۇزاق ساپار شەگەدى. «جىلىم - قوي، جۇلدىزىم - يۋل» (1919) دەپ باستالاتىن ءوزى تۋرالى ولەڭىندە ول قاجىلىق ساپارىن بىلايشا باياندايدى:
پاروحودتا ءجۇرىپ جولدا،
ءار ەلدە كەز كەلىپ مولدا.
ون ءۇش كۇن بوپ ستامبولدا،
كەرەك كىتاپ تابىلعانى- اي!
وسى شۋماق بىزگە اقىننىڭ ستامبولعا پاروحودپەن جەتكەنىن، بۇل قالادا ون ءۇش كۇن بولىپ كەرەك كىتاپتاردى تاپقان قۋانىشىن جەتكىزسە، ءبىز بۇل ساپاردى باسىنان، وتانى سەمەي شاھارىنان باستالىق. ءۇش جارىم مىڭ شاقىرىمعا سوزىلعان ۇلى قۇرىلىس - ترانسسىبىر تەمىرجول تورابى 1904 -جىلى ىسكە قوسىلعان سوڭ سەمەي وڭىرىنەن قاجىلىققا اتتانعان مۇسىلماندار باعىتى وزگەردى. جاڭا باعىت بويىنشا سەمەيدەن ومبى قالاسىنا پاروحودپەن، ومبىدان جولاۋشىلار پويىزىمەن قىزىلجار - قورعان - چەليابى - قازان قالالارىن باسىپ مەسكەۋگە جەتۋگە مۇمكىندىك تۋدى. قاجىعا بەتتەگەن مۇسىلمان بالاسى ماسكەۋ ۆوكزالىندا ارنايى جۇردەك پوەزعا اۋىسىپ، ءۇش سوتكەدە رەسەيدىڭ قاراتەڭىز پورتى - سيەۆاستوپولگە تۇسەتىن. بۇل پورتتان تەڭىز كەمەسى (عاسىردىڭ باسىندا بۇل پورتتا «ودەسسا» ، «ساريتسا»، ت. ب. ارناۋلى كەمەلەر بولعان) جولاۋشىلاردى تۇركيا استاناسى - ستامبولعا توتە جەتكىزەتىن.
ستامبولدان سوڭ دا ساپار سۋ بەتىمەن جالعاسقان. ياعني جولاۋشى مۇسىلمان جاماعات سۋمەن ءجۇزىپ وتىرىپ، ەگيپەتتىڭ سۋەتس كانالى باسىنداعى ەسكەندريا (الەكساندريا) - سايد پورتىنا جەتەدى. ودان سوڭ، جەرورتا جانە قىزىل تەڭىزدەرىن جالعاعان 160 شاقىرىمدىق كانالمەن ءجۇزىپ ءوتىپ كەمە قىزىل تەڭىز ايدىنىنا شىعادى دا ساۋد ارابيانىڭ جيددا پورتىنا تۇمسىق تىرەيدى. ال، بۇل پورتتان مەككە قالاسى نەبارى 100 شاقىرىم. مىنە، شەكەرىم «پاروحودپەن ءجۇرىپ جولدا» دەۋىمەن وسى باعىتتاردى ايتقان سياقتى. ءسوز ورايى كەلگەن سوڭ ايتقان ءجون، بۇرىنعى زامانداردا قازاقتار مەككەگە ارابستان ءشولىن باسىپ وتكەن ەسكى مارشرۋت تا بولعان. وندا ون ءۇش كۇن بويى تۇيەمەن كەزۋ كەرەك ەكەن. ال قۇنانباي زامانىندا قازاقتار كوبىنە ستامبولعا جەتىپ، ونان ءارى كەمەمەن جۇزگەن. سونىڭ ءبىرى - سولتۇستىك كاۆكاز ارقىلى قاراتەڭىز جاعالاۋىنا جەتۋ (بۇل قىسقا، ءبىراق كىشى ءجۇز قازاقتارىنا عانا قولايلى باعىت) . ءبىرى - ورتا ازيا ارقىلى وتەتىن كۇردەلى باعىت (ارقا قازاقتارى كونەدە وسى باعىتپەن جۇرگەن) .
قاجىلىق ساپارعا شىققان جولاۋشى ات- اربا جالداپ وزبەكتىڭ تاشكەنت- سامارقانت- بۇقارا- چارجۋ قالالارى ارقىلى، ونان سوڭ، قىزىلباس (قازىرگى - يران) ەلىنىڭ ىشىمەن ءوتىپ، قىزىلباستىڭ جاعالاۋىنداعى ءبىر پورتقا جەتۋگە ءتيىس ەدى. بۇل پورتتىڭ كەمەسى جولاۋشىنى كاسپي تەڭىزى بەتىندە ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن شايقاپ باكۋ شاھارىنا اپاراتىن. وسى قالادان پوەزبەن ءتورت كۇندە قارا تەڭىز جاعالاۋى - باتۋمي قالاسىنا جەتىپ، بۇل پورتتا تاعى كەمەگە اۋىسىپ، ءۇش كۇننەن سوڭ ستامبول جاعالاۋىنا تابانى تيەتىن. مۇنىڭ اينالىس ءارى ءار ەلدىڭ شەكاراسىن قيىپ وتەتىن، قيىنشىلىعى دا، شىعىنى دا مولىراق باعىت بولعاندىعى انىق. سوندىقتان قاجىلىققا تاۋەكەل ەتۋ وپ- وڭاي ەمەس- تى. 1874 -جىلى قۇنانباي وسكەنباي ۇلى باستاعان قازاقتىڭ 120 بەلدى اقساقالى مەككە، مادينەدە باس قوسادى. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ «قازاق شەجىرەسى» كىتابىنىڭ كىرىسپە بولىمىندە ايتىلعانداي، ولار مەككە، مادينەنىڭ ءشارىپ، شايقىلارىنا وزدەرىنىڭ كىم، قانداي ۇلتتىڭ وكىلدەرى ەكەنىن تۇسىندىرە الماي قينالىپتى. اقساقالدار «باس قوسىپ، تاريح اقتارىپ» ، اقىرى ءبىر ماملەگە كەلە الماي، باعدات شاھارىنداعى يمام اعزام كىتاپحاناسىنا جەلماياعا مىنگىزىپ ەكى كىسى جىبەرەدى، سونىڭ ءبىرى - كىشى جۇزدەن بارعان بىلگىر دوسجان حالفە ەكەن. سول ەكەۋى بۇل ساپاردان قازاق حالقىنىڭ انەس ساحابادان ءوسىپ- ونگەن جۇرت ەكەنىن اراب شەجىرەسىنەن ىزدەپ تاۋىپ، نۇسقاسىن كوشىرىپ اكەلگەن- مىس...
قۇنانباي مەككەنىڭ اكىمىنە قازاقتىڭ قاي ۇلت ەكەنىن ۇعىندىرا الماي قينالعان تۇستا سارت پەن نوعاي ەكى جاقتان «بۇلار ءبىزدىڭ جۇرت» دەسكەن- مىس. سوندا قۇنەكەڭ قاسقايىپ تۇرىپ: «جوق، ولاي بولمايدى. ءبىزدىڭ قازاق سارت تا ەمەس، نوعاي دا ەمەس، ءوز الدىنا بولەك جۇرت» دەگەن ەكەن. سونداي- اق، وسى جولى قۇنانباي باس بولىپ، كەرەكۋدەن بارعان جانسارى ۋاق نۇرەكەن سياقتى قالتالى بايلار قوستاپ، قاجىعا كەلگەن قازاقتار ءۇشىن مەككەدە قوناق ءۇي - تاكيە سالىنعانى ءمالىم. قاسيەتتى مەككە قالاسىندا شاكەرىم اتاسى قۇنانباي باسشىلىعىمەن سالىنعان وسى تاكيەنى ىزدەپ، تاۋىپ بارادى. ءبىراق «مەنەن بۇرىن قاجىلار كىرىپ قالعان ەكەن. ولاردى رەنجىتپەي، پاتەر الىپ ءتۇستىم» - دەيدى قاجى. ەندى اقىننىڭ ءوزى تۋرالى جىرىنا تاعى ءبىر ۇڭىلەيىك. اۆتور كەلەسى شۋماعىندا تۇرىكتىڭ باس قالاسى ستامبولدا ەل- ەلدەن (تۇرىك، كاۆكاز- سەركەش، ءۇندى, اراب، باشقۇرت، قىزىلباس ەلدەرىنەن) جيىلعان تامام وقىمىستى عالىمدارمەن سۇحباتتاسىپ، «سوزگە كىرىسكەنىن» پاش ەتەدى. وقىمىستى عالىمدار بولاتىنى، بارشاسى عىلىم جولىن قۋعان، اقيقاتتى ىزدەگەن جاندار، شاكەرىمنىڭ ءوز سوزىنشە، ولاردىڭ كەيبىرى «پاريجدە دە وقىعان».
وسى رەتتە ءار ۇلتتىڭ زيالىلارى ءبىر- بىرىمەن قالايشا ءتۇسىنىسىپ، سوزگە كىرىسكەن؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن دا ءوزى بەرىپ، «پەريەۆودچيك تۇرىك، نوعاي» جانە «ءار تىلدەن سلوۆار الماقپەن» دەيدى قاجى. سويتسە- داعى، تەرەڭ ويلاردى «سىناپ ناعىزىنا نانباق، نادانعا بولمادى- اۋ وڭاي!» دەپ اعىنان جارىلادى.
ەندى بەتى كۇڭگىرت بىرەر جايعا توقتالايىق. ءبىرىنشى, شاكەرىم پاريج قالاسىنا بارعان با دەگەن مەسەلە. بۇل جايلى اقىن ءوز جازبالارىندا دەرەك، تىم قۇرىعاندا ءبىر ىلىك بار ما؟ ءوز بىلۋىمىزشە، جوق. جاڭاعى «پاريجدە دە وقىعان» دەگەن ءبىر عانا سوزىنەن وزگە. ءبىراق، نەگە ەكەنى تۇسىنىكسىز، وسى ءسوزدى «قاجى پاريجدە دە بولعان» دەپ بۇرمالاۋعا اۋەستىك كوپ. ارينە، ماسەلە قاجىنىڭ قاي قالادا بولعاندىعىندا ەمەس، باستى ساتتىلىك ءوزى سەكىلدى ويلايتىن جانە وزىنەن دە بيىك رۋحاني ادامداردى كەزدەستىرگەندىگىندە. «ابايدىڭ اقىرعى كەڭەسى - وسى ساپارىم مەنىڭ كوزىمنىڭ اشىلىپ، ادام قاتارىنا قوسىلۋىما ۇلكەن سەبەبىن تيگىزدى» دەگەن ءسوزىنىڭ سىرى وسىندا دەسەك دۇرىس بولار.
ەكىنشى, شاكەرىم قاجىلىققا ءبىر ەمەس، ەكى رەت بارعان- مىس دەگەن ءسوزدىڭ دە اراكىدىك ەستىلىپ قالاتىنى بار. ءپالى! مۇنداي ماعلۇماتسىز، دەرەكسىز، جالاڭ ءسوزدى كولەڭكەگە قاراپ تون پىشۋمەن پاراپار دە دە قوي. 1902 -جىلدىڭ كۇزىندە تۇركىستان شاھارىندا ءبىر ۇلكەن سالتانات ءوتىپ، وعان شاكەرىم دە قاتىناسقان دەپ دايەكتەيدى "اباي" جۋرنالىنىڭ 2005 -جىلعى №1 سانىندا جاريالانعان "تۇركىستان تورىندەگى باس قوسۋ" اتتى ماقالاسىندا ادەبيەتشى عالىم فادلي ءالي. وسى تويعا شاقىرىلعان قوناقتاردىڭ تىزىمى تابىلدى، ونىڭ ىشىندە "قۇدايبەردى ۇلى شاھكاريم (شاكەرىم) ەسىمى دە بار" دەپ جازادى. ارينە، التى الاشتىڭ يگى جاقسىلارى باس قوسقان القالى جيىنعا ابايداي قازاققا اسا ابىرويلى ادامنىڭ ءىنىسى شاكەرىمنىڭ شاقىرىلۋى تاڭ قالدىرا المايدى. الايدا 1902 -جىلى تۇركىستانعا «كىشى قاجىلىققا» ساپار شەككەنى جايلى شاكەرىمنىڭ ءوزى ەشتەڭە دەمەگەن. دەمەك، كۇدىكسىز ەمەس.
احات اقساقال اكەسىنەن ەستىگەندەرىن بىلايشا باياندايدى: "مەككەنىڭ تاريحي ورىندارىندا بولىپ، كوپ قاجەتتەرىمدى تاپتىم، - دەپ اڭگىمەلەگەن ەكەن شاكەرىم. - ءماديناعا باردىم. ودان اراب حالقىنىڭ ەسكى زامانداعى ابۋ سۋفيان سياقتى عالىمدارى شىعارمالارىمەن تانىسىپ، كىتاپتارىن الدىم. قايتا قايتقاندا بىزدەن اۋرۋ شىعىپ، ءبىر ايداي ستامبولدا جاتىپ قالدىق. مەن دوكتورمەن كەلىسىپ، ستامبولدىڭ تاريحي ورىندارىن تاعى اقتاردىم. ءۇندى, پارسى عالىمدارىمەن پىكىر الىستىم" (احات شاكەرىم ۇلى. قاجىلىق ساپارى // اباي. - 1994. - № 9. - 37 ب. ) .
اتالعان قالالاردان العان كىتاپتارىن اقىن پوسىلكا ەتىپ، سەمەيدەگى ابايدىڭ قولداۋ- كومەگىمەن وقۋىن ءبىتىرىپ، كەيىننەن بانك قىزمەتكەرى بولعان ءانيار مولداباي ۇلى ۇيىنە (بۇل ەكىقاباتتى ەڭسەلى اعاش ءۇي قازىر دە بار - "الاش ارىستارى" مۋزەيى ورنالاسقان) جىبەرىپ وتىرادى. بۇل جايىندا: «مەككە جاقتان اكەي سەمەيدەگى ءانيار دەگەن كىسىنىڭ ادرەسىنە تەڭ- تەڭ پوسىلكا جىبەرىپ جاتادى ەكەن، - دەيدى احات اقساقال. - ولاردى ءانيار ءبىزدىڭ قالاشىدان اۋىلعا جىبەرىپ، ولاردى ۇيگە جيناتىپ قوياتىن. «بۇل نە؟ » دەپ سۇراساق، «اتاڭ جىبەرگەن كامپيت، ءوزى كەلگەن سوڭ بەرەدى» ، دەپ ءبىزدى قۋانتىپ قوياتىن. اكەي كەلىپ اشقاندا ءبىر- اق كوردىك، ءبارى كىتاپتار بولىپ شىققانىن. اكەي مەككەدەن جازعىتۇرىم كوك شىعىپ، جەر كەبەر كەزدە كەلدى. ءبىز اربامەن ون بەس شاقىرىمداي جەردەگى شاكە اۋىلىنان الدىنان شىقتىق» .
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا مەككە ساپارىنا اتتانعاندا جانە ەلگە قايتقاندا قاجىلار تىركەلگەن قۇجاتتار ساقتاۋلى. بۇل ۋاقىتتا قاجىعا بارۋ قازاقتا سالتقا اينالعانىن بايقاتاتىن ۇلكەن تىزىمدە № 221 بولىپ شاكەرىم تىركەلىپ، «سەمەي وبلىسى، شىڭعىس بولىسىنىڭ قىرعىزى شاكاريم حۋدايبەردين» دەپ كورسەتىلگەن.
دالالىق گەنەرال- گۋبەرناتورىنىڭ كانتسەليارياسى تىركەگەن كەلەسى قۇجاتتا اقىنعا № 6424 شەتەلدىك پاسپورت (بۇل پاسپورتتىڭ مەرزىمى ءۇش اي عانا بولعان) بەرىلگەنى كورسەتىلگەن. شاكەرىم قاجىلىق ساپارعا 1905 -جىلدىڭ قاراشا ايىندا اتتانىپ، كەلەر جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا سەمەيگە ورالعان. كانتسەلياريانىڭ №2637 ءىس- قاعازىندا 1906 -جىلدىڭ 28 - ناۋرىزىندا «شاكارىم قۇدايبەرديننەن شەتەلدىك پاسپورت قايتىپ الىندى» دەلىنگەن.
قورىتا ايتقاندا، بۇرىن شىڭعىستاۋ، سەمەي وڭىرىنەن ۇزاپ شىقپاعان شاكەرىم ءۇشىن مەككە ساپارى بەيمالىم الىستاعى ەل- ەلدى، جەر- جەردى كورىپ، تانىسۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ءارى رۋحاني سونى سەرپىلىس سيلاعان ءسات ساپار بولعانى داۋسىز. جانە، ءۇش ايداي قاجىلىق ساپاردان زەردەسىن بايىتىپ قانا قويماي، مول عىلىمي- تانىمدىق ادەبيەتتەر جيناپ ورالعانىن كورەمىز.
اسان وماروۆ
http://sunna.kz