قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى تۋرالى العاشقى كومپيۋتەرلىك ويىن جاسالۋدا - باسپا سوزگە شولۋ

كەشە اقوردادا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن كەلگەن سەربيا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى توميسلاۆ نيكوليچپەن كەزدەستى. رەسمي قارسى الۋ راسىمدەرى اياقتالعان سوڭ، ەكى مەملەكەتتىڭ باسشىلارى الدىمەن شاعىن، ودان ءارى كەڭەيتىلگەن قۇرامدا كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. وسى كەزدەسۋ ارقاۋ بولعان ماقالا ەل گازەتى «ەگەمەن قازاقستاندا» ء«وزارا ىنتىماقتاستىق ارتا تۇسەدى» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن.
باسىلىمنىڭ جازۋىنشا، كەلىسسوزدەر اياقتالعان سوڭ، قازاقستان مەن سەربيا اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى تەرەڭدەتۋگە باعىتتالعان ەكىجاقتى قۇجاتتارعا قول قويىلدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى ەكى ەلدىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى حالىقارالىق اۆتوموبيل قاتىناسى تۋرالى كەلىسىم. ەكىنشىسى ەكى ەلدىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى تابىس پەن كاپيتالعا سالىناتىن سالىقتارعا قاتىستى قوسارلانعان سالىق سالۋدى بولدىرماۋ جانە سالىق سالۋدان جالتارۋعا جول بەرمەۋ تۋرالى كونۆەنتسيا بولدى.
وسىدان كەيىن مەملەكەتتەر باسشىلارى جۋرناليستەرگە ارناپ مالىمدەمە جاسادى. وندا قازاقستان پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆ جوعارى دەڭگەيدەگى ەكىجاقتى كەزدەسۋ ەكى مەملەكەت اراسىنداعى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە رۋحاني بايلانىستاردىڭ ودان ءارى دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرەدى دەپ سانايتىنىن جەتكىزدى. سونىمەن قاتار، ەلباسى سەربيانىڭ قازاقستان ءۇشىن ەۋروپاداعى ماڭىزدى ەلدەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىنىن ايتتى. «كەلىسسوزدەر بارىسىندا ءبىز ەكى ەلدىڭ ىنتىماقتاستىعىن جانداندىرا تۇسۋدە قانداي الەۋەتتەردى ىسكە قوسۋعا بولاتىنىن انىقتادىق. ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ اراسىندا ءوزارا سەنىمدى قاتىناس ورناعان. سوندىقتان ءبىز ءوزارا قاتىناسىمىزدى ارتتىرا ءتۇسۋ كەرەكتىگى تۋرالى كەلىستىك»، - دەدى ن. نازاربايەۆ.
«ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندە ۆەدومستۆو باسشىسى اسلان ءسارىنجىپوۆتىڭ قاتىسۋىمەن مەكتەپتەردى وقۋلىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى بويىنشا ەلىمىزدىڭ بارلىق وبلىستارى، استانا مەن الماتى قالاسى ءبىلىم باسقارمالارى وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن سەلەكتورلىق ەسەپ تىڭداۋ باسقوسۋى بولىپ ءوتتى»، - دەپ جازادى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى سەنبىلىك سانىنداعى «وقۋلىقتارمەن قامتۋ ويداعىداي» دەگەن تاقىرىپتاعى ماقالاسىندا. باسىلىمنىڭ جازۋىنشا، باسقوسۋ بارىسىندا مينيستر بارلىق وڭىرلەر وقۋلىقتارمەن تولىقتاي قامتاماسىز ەتىلگەندىكتەن ولارعا جەكە- جەكە توقتالىپ وتپەي، تەك كەمشىلىك ورىن الىپ، شاعىم تۇسكەن ءبىرلى- جارىم وڭىرلەردەگى جاعدايلاردى سۇراپ ءبىلدى. ماسەلەن، اقتوبە وڭىرىندەگى مەكتەپتەر وقۋلىقتارمەن %50 عانا قامتىلىپتى. كۇنى كەشەلەر قيىندىققا تاپ بولعان الماتى وبلىسىنىڭ تالعار اۋدانىنداعى جاعدايدىڭ تۇزەلگەنى بەلگىلى بولدى. سونداي- اق، الماتى قالاسىنداعى №65 مەكتەپ شاعىمىنىڭ قاناعاتتاندىرىلعانى ايتىلدى. شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ وقۋلىقپەن قامتاماسىز ەتىلۋى %88 دى قۇراپ وتىرعانى ءمالىم بولدى.
***
قازاقستاندىق قۇقىقتىق جۇيەنىڭ شىڭىندا ەلىمىزدە ەڭ جوعارى زاڭدىق كۇشى بار، نورمالارى رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق اۋماعىندا تىكەلەي قولدانىلاتىن اتا زاڭىمىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى. وسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى كۇنى قارساڭىندا «ايقىن» گازەتى ەلىمىزدىڭ باس اسكەري پروكۋرورى، ادىلەت گەنەرال- لەيتەنانتى ەرعالي مەرزادينوۆپەن سۇحباتتاسقان. باسىلىم ءتىلشىسىنىڭ بارلىق ساۋالىنا تۇشىمدى جاۋاپ بەرگەن ول: «كونستيتۋتسيا مەن كونستيتۋتسيوناليزم دوكتريناسى ءبىر- بىرىنەن اجىراماس ۇعىمدار. اتا زاڭ مازمۇنى مەن ءمان- ماعىناسىن سيپاتتايتىن كونستيتۋتسيوناليزمنىڭ كۇرەتامىرى، ءوز كەزەگىندە، اتالعان دوكترينا كونستيتۋتسيا تۋرالى ءىلىمدى دارىپتەيتىن بولعاندىقتان قازاقستاندىق زاڭگەر عالىمداردىڭ «وسى يدەولوگيامەن ءارى قالىپتاسقان جانە دە قالىپتاسۋ ۇستىندەگى قۇقىقتىق مەملەكەتتىلىك ينستيتۋتتارىنىڭ قىزمەتى تۇگەلدەي قامتىلۋى ءتيىس» دەگەن تۇجىرىمدارى قولداۋعا ابدەن لايىق.
ۇلتتىق كەلىسىم ول كونستيتۋتسيالىق جۇيەنىڭ وزەگى، كونستيتۋتسيا مەن كونستيتۋتسيوناليزمنىڭ مىزعىماس قازىعى. حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى كونستيتۋتسيادا كوزدەلگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ پرينتسيپتەرىنە قولداۋ كورسەتسە جانە سوعان سايكەس قۇقىقتىق جۇيەنىڭ دامۋىنا باعىشتايتىن قۇندىلىقتاردى مويىنداعاندا عانا كونستيتۋتسيوناليزم تىرشىلىككە ەرە الادى. كونستيتۋتسيوناليزم دوكتريناسى جالپى دامۋ باعىتىنىڭ ماسەلەلەرى بويىنشا جالپى حالىقتىق كونسەنسۋستى، ياعني كەلىسىمدى بىلدىرسە كەرەك. مۇنداي ۇلتتىق كەلىسىمگە قول جەتكىزۋ سول حالىقتىڭ تەك وزىنە ءتان دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن شوعىرلاندىرعان ۇزاق مەرزىمدى الەۋمەتتىك ەۆوليۋتسيانىڭ ناتيجەسى دەپ باعالاعان ءجون»، - دەيدى. سۇحبات «ءبىزدىڭ باسشىلىققا الاتىنىمىز - كونستيتۋتسيا» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن.
قازاقتا ساۋداعا قاتىستى ماقال كوپ. ماسەلەن، «ساۋدا ساقال سيپاعانشا»، «ساۋدادا دوستىق جۇرمەيدى»، «ۇيدەگى ەسەپتى بازارداعى نارىق بۇزار» دەپ كەتە بەرەدى. وسىعان قاراپ وتىرىپ «ساۋداعا بەيىم ەمەسپىز» دەپ قالاي ايتا الاسىز؟ ءبىراق ءبىزدى قۇرتاتىنى ساۋدانىڭ جابايى ءتۇرى. ءبىر نارسە ساتار بولساق، ۇستىنەن تيىن دا بولسا پايدا تابۋدى ەمەس، موشەكتەپ تابىس تابۋدى، تۇتىنۋشىنى تۇرالاتىپ تاستاعاندى ۇناتامىز. بۇل جايىندا «ايقىن» گازەتىنىڭ سەنبىلىك سانىنداعى «وتانشىلدىق سەزىم كەرەك» دەگەن تاقىرىپتاعى ماقالادا باياندالعان.
ماقالا اۆتورىنىڭ جازۋىنشا، مىسالى، دوللار ەركىنە جىبەرىلگەلى بانكتەر مەن اقشا ايىرباستاۋ ورىندارىنىڭ عانا باسى قاتىپ جاتقان جوق، بازارداعى جۇرتتىڭ دا جۇيكەسى جۇقارا ءتۇستى. ولاردىڭ ويىنشا وسى ءساتتى ءتيىمدى پايدالانىپ قالۋ كەرەك. وسىلايشا قالاي دا تابىسقا كەنەلۋدى ءجون كورگەندەر كەز كەلگەن زاتقا ۇستەمەلەپ، باعا ۇستىنە باعا قوسىپ، ەكى ورتادا قاراپايىم جۇرتتىڭ قالتاسىن قاعۋدا. «قازىر ءبىزدىڭ باسىمىزدى قاتىرىپ، جۇيكەمىزدى جۇقارتىپ جاتقان وسىنداي كەرەعارلىق. دوللارعا دۋالانىپ قالعاندايمىز. ەگەر سول كوكقاعازدى ەستەن شىعارىپ، ءتول تەڭگەنىڭ عانا قامىن ويلاساق، ساۋداداعى ادالدىقتى الدىڭعى ورىنعا قويساق، دۇرلىگەتىندەي ەشتەڭە دە بولماس ەدى. ءبىرىمىز- بىرىمىزگە پروبلەما تاۋىپ بەرىپ، ەكى ورتادا «اكىمقارالار قول قۋسىرىپ وتىر» دەيمىز. ال نەگە ءبىرىمىزدى- ءبىرىمىز قاداعالامايمىز؟»، - دەپ جازادى اۆتور.
***
«پەتروپاۆل قازاق- تۇرىك ليتسەيىنىڭ وقۋشىلارى قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى تۋرالى العاشقى كومپيۋتەرلىك ويىن جاساۋدا»، - دەپ جازادى «ەكسپرەسس- ك» گازەتى «پەرەيتي نا ۆىسشيي ۋروۆەن» دەگەن تاقىرىپتاعى ماقالاسىندا. باسىلىمنىڭ اتاپ وتۋىنشە، وقۋشىلاردىڭ مۇنداي باستاماسىنا قىزىعۋشىلىق تانىتقان جەرگىلىكتى بيلىك ولارعا قارجىلاي كومەك كورستەۋگە ۋادە بەرىپ وتىر. جوعارى سىنىپتا وقيتىن ۆلاديسلاۆ ماليحتاروۆيچ 40 كومپيۋتەرلىك باعدارلامانىڭ اۆتورى. ونىڭ ويىنا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي ويىن جاساۋ يدەياسى ءتۇسىپ، ونى سىنىپتاسى ەراسىل دىلدايىممەن بولىسكەن. ء«بىز كومپيۋتەرلىك ستراتەگيالىق ويىن جاساۋ شىعارۋعا شەشىم قابىلدادىق. وندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان ساتىنەن باستاپ كەنەسارىنىڭ ولىمگە ۇشىراۋىنا دەيىنگى كەزەڭ قامتىلادى»، - دەدى ولار.
اۆتور: مارلان جيەمباي