راشيد جاقسىلىقوۆ: «اراب - باي، قازاق نەگە كەدەي؟» دەپ بايبالامداۋعا بولمايدى

مۇناي گاز سەكتورىنىڭ توڭىرەگىندە قانشا ادام ءناپاقا تاۋىپ ءجۇر؟
قازاقستان مۇنايىنىڭ وزىندىك قۇنىنىڭ قىمباتتىعىنا قانداي فاكتورلار اسەر ەتەدى؟
شەتەلدىك ينۆەستورلار قازاقستانعا قانداي پايدا اكەلدى؟
قازاقستاننىڭ سەرۆيستىك كومپانيالارى وداعىنىڭ القا ءتوراعاسى راشيد حاسەن ۇلى جاقسىلىقوۆ مىرزا وسى تەكتەس ساۋالدارعا جاۋاپ بەرىپ، مۇناي مەن گاز ءوندىرىسىنىڭ ماشاقاتى مەن وراسان زور پايداسى تۋرالى بايانداپ بەردى.
«مۇنايگاز سەكتورىنىڭ ماشاقاتى باستان اسادى»
- ...قازاقستاندا اتى الەمگە ايگىلى «تەڭىز»، «قاراشىعاناق»، «كەڭقياق» سىندى كەن ورىندارى بار. قازىر كۇن سايىن توننالاپ ءونىم ءوندىرىپ جاتقان بۇل كەنىشتەردىڭ بارلىعى وڭاي اشىلا سالعان سياقتى كورىنۋى مۇمكىن. جوق، مۇنايى بار جەردى تابۋدىڭ وزىنە قىرۋار جۇمىس پەن اقشا كەرەك. اقشا بولعاننىڭ وزىندە، گەولوگ ماماندار كەرەك.
مۇناي وندىرىسىندەگى ەڭ ءبىرىنشى كەزەڭ - گەولوگيالىق بارلاۋ. كەن ورىندارىن تاۋىپ «بۇل جەردە شيكىزات بار، ونىڭ بولجالدى قورى مۇنشا...» دەپ عىلىمي تۇرعىدا ماعلۇمات بەرەتىن وسى گەولوگتار. سودان كەيىن عانا ول جەرگە مۇناي وندىرەتىن كومپانيالار كەلەدى.
قازاقستاندا ەڭ تەرەڭدە ورنالاسقان مۇناي 5 مىڭ مەتردەن استام تەرەڭدىكتەن الىنادى. 5 شاقىرىمنان ارىدە ورنالاسقان شيكىزاتتى الۋ «اۋىر مۇناي وندىرۋگە» جاتادى. وعان مىقتى ماماندار، عالىمدار كەرەك. نارىق زامانىندا گەولوگتىڭ دا، عالىمنىڭ دا، ماماننىڭ جۇمىسى دا اقى تولەۋدى قاجەت ەتەدى. وعان قاراجات كەرەك.
ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەردىڭ ءوزى مۇناي سەكتورىن بىردەن دوڭگەلەتىپ اكەتۋ قيىنعا سوعادى. ءوزىڭىز ايتقانداي، توقىراۋ كەزىندە بۇل تىپتەن قيىن شارۋا بولعانى تۇسىنىكتى. ەگەمەندىك العان جىلدارى ەلىمىزدەگى كەن ورىندارىنىڭ بارلىعى جابىق كۇيىندە جاتتى. ولاردى ىسكە قوسۋ ءۇشىن ينۆەستورلارعا تاۋەلدى بولدىق. ينۆەستور تارتۋ ءۇشىن مەملەكەت ولارعا زاڭنامالىق تۇرعىدا، ەكونوميكالىق تۇرعىدا جانە ساياسي جاعىنان ىڭعايلى جاعداي جاساۋى كەرەك بولدى.
قانداي دا ءبىر كومپانيا جوباعا اقشا قۇيماس بۇرىن، اقشاسىنىڭ كەپىلدىگىن قامتاماسىز ەتەتىنى تۇسىنىكتى. قازىر عوي بيۋدجەتىمىزدىڭ 80 پايىزىن مۇناي مەن گازدان تۇسكەن تابىس قۇرايدى. ال توقسانىنشى جىلدارى قانشالىقتى مول قاراجات پەن ەرىك- جىگەر قاجەت بولعانىن ءوزىڭىز باعامداي بەرىڭىز. بىرەۋ مىڭ تەڭگە بەرۋگە قورقاتىن زاماندا ينۆەستورلاردى ميلليونداعان دوللار قۇيۋعا كوندىرىپ، ۇتىلمايتىنىنا سەندىرۋ وڭاي ەمەس. وسى تۇرعىدا ەلباسىمىز بەن ۇكىمەت ۇلكەن جۇمىس اتقاردى. گەولوگيالىق بارلاۋدان كەيىن ينۆەستيتسيا تارتۋ ەلىمىزدىڭ مۇنايگاز سەكتورىن كوتەرۋدەگى ەڭ باستى جۇمىس بولدى دپ سانايمىن.
«1 ينۆەستور 200 قازاقستاندىق كومپانيانى اياعىنان تۇرعىزدى»
- ...ينۆەستور تارتۋمەن ءىس بىتپەيدى. ەندى جەردىڭ استىنداعى مۇنايدى تارتاتىن سكۆاجينالار كەرەك. شىققان مۇنايدى ساقتايتىن قويما كەرەك. مۇناي تازا كۇيىندە شىقپايدى، قۇرامىندا سۋ، قۇم، پارافين، كۇكىرت، گاز بولادى. ونى تازارتۋ ءۇشىن مۇناي وڭدەيتىن زاۋىتتار كەرەك. ول دا قىپ- قىزىل قاراجاتتى قاجەت ەتەدى. وسى سكۆاجينا، قويما، زاۋىتتاردى ايتپاعاندا، مۇناي مەن گازدى تاسىمالدايتىن لوگيستيكا، ەڭ اياعى جۇمىسشىلاردىڭ جاتاتىن جەرى، ىشەتىن اس- سۋى، بايلانىسى، ءبارى قىرۋار جۇمىس. سول قىرۋار جۇمىستى اتقاراتىن سەرۆيستىك كومپانيالار بار، ولاردىڭ بارلىعى وتاندىق كومپانيالار. ياعني، شەتەلدىڭ ءبىر ينۆەستورى كەلىپ، قازاقستاندىق 200-300 كومپانيانى اياعىنان تىك تۇرعىزدى.
ينۆەستورلاردىڭ ارقاسىندا 5 مىڭنان استام قازاقتىڭ بالاسى جۇمىس تاپتى. ينۆەستوردىڭ ەلىمىزگە تيگىزىپ جاتقان پايداسى وتە زور.
بىرىنشىدەن، قاراجاتىن قۇيىپ، پايداسىز جاتقان كەنىشتەرىمىزدەن شيكىزات ءوندىرىپ، ونى ساتىپ، بىزگە سالىق تولەپ وتىر.
ەكىنشىدەن، وتانداستارىمىزعا ءوزىنىڭ كومپانياسىنان جۇمىس بەرىپ وتىر.
ۇشىنشىدەن، باسقا دا قازاقستاندىق كومپانيالاردىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ وتىر. سولاردىڭ ۆاحتالىق قالاشىقتارىن سالاتىن قۇرىلىس كومپانيالارى بوي كوتەردى. سولاردىڭ قاعازىن تاسىپ، اس- سۋىن تاسىپ، مۇنايىن تاسىپ، قانشاما ادام جۇمىس تاپتى.
قۇرىلىسپەن اينالىسۋ دا بىردەن بولا سالعان جوق. سول جۇمىستاردىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە دۇنيەجۇزىلىك باسەكەگە قابىلەتتى ەكى- ءۇش جوبالاۋ ينستيتۋتى بوي كوتەرگەن. ينۆەستورلار قازاقستاندىق قۇرىلىس كومپانيالارىنا، جوبالاۋ ينستيتۋتتارىنا تاپسىرىس بەرەدى. دەگەنمەن، ينۆەستورلار ارقايسىسىمەن جەكە- جەكە جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيدى. بەرىلگەن تاپسىرمانى تولىعىمەن ورىنداپ، «كىلتىن تاپسىراتىن» كومپانيا ىزدەيدى. ول كومپانيالار جوبالاۋدى دا، قۇرىلىستى دا ءوزى اتقارىپ شىعۋعا ءتيىس. سول سەبەپتى، ءبىزدىڭ كومپانيالار وسىنداي EPS كومپانيالارعا اينالىسۋعا تىرىستى.
مۇنىڭ سىرتىندا، ينۆەستورلار مۇنايگاز سەكتورىن دامىتقاننان كەيىن لوگيستيكا جولعا قويىلا باستادى. قازاق قارامايى قۇبىر ارقىلى دا، تەمىرجول ارقىلى دا، تانكەر ارقىلى دا، اۆتكوكولىك جولدارى ارقىلى دا تاسىمالدانادى. سول ءۇشىن دە لوگيستيكامەن اينالىساتىن ءىرى كومپانيالار قۇرىلدى. ءبىزدىڭ مۇناي ەۋروپاعا جەتكەنشە بىرنەشە ەلدىڭ شەكاراسىنان وتەدى. سونىڭ ءبارىن مۇلتىكسىز اتقارۋ ءۇشىن لوگيستيكتەر ديپلومات بولۋعا ءتيىس. مۇناي وتەتىن مەملەكەتتەردىڭ زاڭىن جەتىك ءبىلۋى كەرەك. سونىمەن قاتار، سول ەلدەگى جالپى احۋالدان حاباردار بولۋعا ءتيىستى. دەمەك، مۇنايگاز سەكتورىنىڭ دامۋى، ينۆەستورلاردىڭ كەلۋى قازاق جاستارىنىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىن وياتىپ جاتىر. ياعني، ينۆەستورلاردىڭ قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋى عانا ەمەس، ينتەللەكتۋالدىق دامۋىنا قوسقان ۇلەسىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
ءبىز بۇرىن- سوڭدى مۇنايگاز سالاسىمەن اينالىسىپ كورمەگەندىكتەن، بۇل سالادا مامان ازىرلەمەك تۇگىلى، قانداي ماماندار قاجەت ەكەنىن دە ماردىمسىز بىلەتىنبىز. بۇل تۇرعىدا ينۆەستورلار قازاق جاستارىنىڭ ءبىلىم الۋىنا، مۇنايگاز مامانى بولۋىنا جاعداي تۋعىزدى.
«1 ميلليون 200 مىڭنان استام ادام مۇنايدان ءناپاقاسىن تاۋىپ وتىر»
... ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، ناقتى مۇناي وندىرۋمەن 50 مىڭنان استام ادام شۇعىلدانادى. ال مۇنايعا قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا 1 مۇنايشىعا 5 ادامنان كەلەدى. ياعني، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى، قۇرىلىس نىساندارى، اس- سۋى، لوگيستيكا، بۇرعىلاۋ، سكۆاجينانى دامىل- دامىل جوندەۋ جۇمىستارى، جەر استى جوندەۋ، قۇرال- جابدىقتار جەتكىزۋ... سىندى وسى سەكتورعا قاتىستى قىرۋار جۇمىسقا 300 مىڭنان استام ادام تارتىلىپ وتىر. 300 مىڭ ادامنىڭ وتباسى بار دەيىك، ءارقايسىنىڭ جوق دەگەندە 2-3 بالاسى بار. ياعني، 1 ميلليون 200 مىڭنان استام ادام مۇناي- گاز سەكتورىنىڭ ارقاسىندا ەل قاتارلى ەڭبەك، وتباسىن اسىرايدى دەگەن ءسوز. وسى ازاماتتار ۇكىمەتكە الاقان جايماي، كەرىسىنشە ءوزى سالىق تولەپ، ەلدىڭ دامۋىنا، نىعايۋىنا ۇلەس قوسىپ جاتىر دەپ ايتا الامىن.
«اراب مۇنايى مەن قازاقستاندىق مۇنايدىڭ ايىرماشىلى قانداي؟»
«مۇنايدىڭ ۇستىندە وتىرعان اراب - باي، قازاق نەگە كەدەي؟» دەگەن جالعان پاتريوتتىق ۇراننىڭ بار ەكەنى راس. بىرىنشىدەن، اراب مۇنايىنىڭ تاريحىنا كوز جۇگىرتۋ كەرەك. اراب ەلدەرىندە مۇناي تابىلىپ، پايدالانىلا باستاعانىنا 100 جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. ولار ونداعان جىلدار بويى جيناعان تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا شيكىزاتتى كادەگە جاراتىپ وتىر. بۇل - ءبىر دەپ قويىڭىز.
ەكىنشىدەن، قازاقتىڭ ءوز قولىمەن مۇناي وندىرە باستاعانىنا جيىرما- اق جىل بولدى. بۇل سالادا بىلەتىنىمىزدەن بىلمەيتىنىمىز كوپ. كەڭەس كەزىندە مۇنايگاز سەكتورىنا قاتىستى شەشىمدەردىڭ ءبارى ماسكەۋدە قابىلداندى. سول كەزدەگى گەولوگيالىق دەرەكتەر، ينجەنەرلىك شەشىمدەر بارلىعى رەسەيدىڭ ارحيۆىندا قالدى. قازاقستاندا بىلىكتى ماماندار دايىنداۋ تۇگىلى، مۇناي ءوندىرىسىنىڭ تولىق سيكلىن قامتيتىن ءۇردىس تە بولماعان. تولىق سيكل دەپ وتىرعانىم - شيكىزاتتان باستاپ، جانار- جاعارماي ساتۋعا دەيىنگى ارالىق.
اراب ەلدەرىندەگى، ا ق ش- تاعى سياقتى تاريحى تەرەڭ كومپانيالار كەنىشتەردى ونداعان جىلدار بويى زەرتتەگەننەن كەيىن عانا ونسىز دا جەردىڭ بەتىنە جاقىن ورنالاسقان، حيميالىق قۇرامى وڭاي شيكىزاتتان پايدا كوردى. ولار گەولوگيالىق بارلاۋدان باستاپ، بارلىق ءوندىرىس جۇيەسىن وزدەرى جاسادى، تاجىريبە جيناقتادى. ال بىزدە مۇنىڭ بىردە- ءبىرى بولماعانىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك.
قازاق قارامايىنىڭ تاريحىندا قازاقتار نەمەن شۇعىلداندى؟ ەڭ الدىمەن كەنىشتەردى اعىلشىندار تاپتى، ودان كەيىن پاتشالىق رەسەي قوجايىن بولدى. قازاقتار سولاردىڭ بۇيرىعىنا باعىنىپ، شيكىزاتتى شەلەكتەپ تاسىپ، قارا جۇمىس اتقاردى. كەڭەس كەزىندە مۇنايگاز سەكتورىن زەرتەگەن عىلىمي بازا دا بولعان جوق. باسقارۋ ءىسىن ماسكەۋ تۇگەلدەي ءوز قولىندا ۇستادى. قورىتا ايتقاندا، گەولوگيالىق بارلاۋدان باستاپ، ءوندىرىستىڭ تولىق سيكلىن ءوزى جاساعان ەلدەردە مۇنايدىڭ وزىندىك باعاسى تومەن بولۋىنا بۇل دا ىقپال ەتەدى. ارابتار 8-10 دوللار ارزان مۇنايدى سونىڭ ارقاسىندا الىپ وتىر.
ۇشىنشىدەن، گەوساياسي جانە گەوگرافيالىق احۋالدى ەسەپكە الۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ تەڭىزگە شىعاتىن مۇمكىندىگى جوق. قىتاي مەن رەسەيدىڭ ورتاسىندامىز، ءبىر جاعىمىزدا مۇنايى كوپ يران ورنالاسقان.
تورتىنشىدەن، قازاقستاننىڭ مۇنايى وتە تەرەڭدە ورنالاسقان...
(جالعاسى بار...)
دايىنداعان ارنۇر اسقار
aynaline.kz