بۇل قاي حاننىڭ سۋرەتى؟

استانا. قازاقپارات - سەمەيدەگى اباي كىتاپحاناسىنا جولىم تۇسكەن سايىن، تاريحىمىزعا قاتىستى كونە دەرەكتەردى قازبالايتىن ادەتىم. وتكەندە سونداي ءبىر قۇندى قازىنانىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم.

 1899 -جىلى ماسكەۋدىڭ «توۆاريشەستۆو م. و. ۆولف» باسپاسىنان كوپتومدى «جيۆوپيسنايا روسسىيا» دەگەن قالىڭ كىتاپ شىعىپتى. سول كىتاپتىڭ VII تومى «سەنترالنايا چەرنوزەمنايا ي دونسكو- كاسپىيسكايا ستەپنايا وبلاستي» دەپ اتالادى. سونىڭ 2-تاراۋى تولىقتاي كاسپي ماڭىندا قونىستانعان قازاقتارعا ارنالعان. كىتاپتا باس- اياعى 159 سۋرەت بار. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم دە، سول سۋرەت جايىندا. كىتاپتىڭ 173-176-بەتتەرىندە «ۆنۋترەننيايا يلي بۋكەيەۆسكايا وردا» دەگەن وچەرك جاريالانعان. وچەركتە بوكەي ورداسى تۋرالى قۇندى مالىمەت بەرىلگەن. ءدال سول ماقالاعا «كيرگيزسكىي حان س جەنويۋ» (1-سۋرەت) دەگەن سۋرەتتى قوسىپ جاريالاپتى. بۇل سوندا قاي حان بولدى ەكەن؟

بوكەي حان بولۋى مۇمكىن بە، جوق. ويتكەنى بوكەي حان 1815 -جىلدىڭ مامىرىندا دۇنيەدەن وتكەن. ال كىتاپ 1899 -جىلى شىعىپ وتىر. بالكىم، حاننىڭ ءتىرى كەزىندە تۇسىرىلگەن فوتو شىعار دەپ ويلادىق. ولاي دەيىن دەسەك، دۇنيەدەگى ەڭ العاشقى فوتوگرافيانىڭ ءوزى بوكەي قايتقاننان كەيىن، ياعني 1822 -جىلى فرانسيادا ءتۇسىرىلدى. ال رەسەيگە 1839 -جىلى ءبىر- اق كەلدى. دەمەك، سۋرەتتەگى حاننىڭ بوكەي ەمەس ەكەنى انىق. وندا بوكەيدىڭ ۇلى جاڭگىر حان شىعار دەپ تاعى ويلادىق. راس، «كيرگيزسكىي حان س جەنويۋ» دەگەن فوتوسۋرەتتەگى جاڭگىر حان مەن ونىڭ جۇبايى فاتيما حانشا بولۋى بەك مۇمكىن. ولاي دەيتىنىمىز، 1826 -جىلى جاڭگىر مەن فاتيما ماسكەۋگە بارىپ I نيكولاي پاتشانىڭ تاققا وتىرۋ سالتاناتىنا قاتىسقانى بەلگىلى. بۇل سول كەزدە تۇسىرىلگەن سۋرەت بولۋى مۇمكىن.

وسى كەزدە پاتشا جاڭگىرگە باعالى سىيلىقتار تابىس ەتكەن. ال كەلەر 1827 -جىلى جاڭگىر حان يمپەراتورعا ءسان- سالتاناتى جاراسقان قازاق ءۇي سىيلاعان. ونىڭ قايتارىمى رەتىندە ء  نيكولاي جاڭگىرگە 10 سايگۇلىك اتاعان، ال پاتشايىم الەكساندرا فەدوروۆنا فاتيما حانشاعا برازيليالىق اسىل تاستارمەن اشەكەيلەنگەن، التىن جالاتىلعان باس كيىم تارتۋ ەتكەن.

پاتشا ءتاجىن كيۋ ءراسىمى وسى جىلدىڭ 13 - مامىرىندا ماسكەۋدەگى ۋسپەن سوبورىندا وتكەن. ال 1828 -جىلى پاريجدەگى فيرمەن ديدو اتىنداعى ليتوگرافيالىق شەبەرحاناسىنان سول ءراسىمنىڭ ەڭ قىزىقتى سۋرەتتەرى باسىلعان فوتوالبوم جارىققا شىقتى. البومدى گەنري گراف قۇراستىردى، ال ىشىندەگى سۋرەتتەردى فرانسيالىق سۋرەتشىلەر م. كۋرتەن مەن ۆ. ادام دايىندادى. بۇل ءراسىمنىڭ ەرەكشەلىگى وعان يمپەرياعا قاراستى ەۋروپالىق جانە ازيالىق حالىقتاردىڭ باسشىلارى دا قاتىستى. ازيا حالىقتارىنىڭ ىشىندە وزدەرىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن كيگەن چەركەس، كاباردين، گرۋزين، ارميان، قالماق جانە قازاق ۇلتى بىردەن كوزگە ءتۇستى. يمپەراتوردىڭ مۇنداعى ماقساتى رەسەيدى كوپۇلتتى ەل رەتىندە كورسەتۋ بولاتىن. كەيىن ءبارى فوتوسۋرەتكە ءتۇسىرىلىپ، حاتتالدى. سول كەزدەگى سۋرەتتەر جيىنتىعىنان 1826 -جىلى تاعى ءبىر «پرەدستاۆيتەلي مۋسۋلمانسكو- روسسيسكيح گۋبەرنيي يمپەري يز كوروناتسيوننوگو البوما» دەگەن جيناق جارىققا شىققان. سوعان قاراعاندا، «كيرگيزسكىي حان س جەنويۋ» دەگەن سۋرەتتەگى جاڭگىر حان مەن ونىڭ جۇبايى فاتيما حانشا بولۋى عاجاپ ەمەس. الايدا بۇل بولجام عانا. مۇنى زەرتتەۋشى- تاريحشىلار ءالى دە پىسىقتايتىن شىعار دەپ ويلايمىز.

 رەسەيدىڭ تاريحي مۇراعاتتارىندا «كيرگيزسكىي حان س جەنويۋ» (2-سۋرەت) دەگەن تاعى ءبىر فوتوسۋرەت بار. بۇل سۋرەت 1870 -جىلدارى استراحانداعى «سۆەتوپيس ۆيشنيەۆسكوگو» اتەلەسىندە تۇسىرىلگەن. كولەمى -  124 * 148 م م- دەي. بۇل سۋرەت تە بىرنەشە تاريحي البومداردا جاريالانعان. وسى سۋرەتتەگى ادامدى دا ءبىزدىڭ ءبىراز تاريحشىلارىمىز جاڭگىر حان دەپ قاتەلەسىپ ءجۇر. تاريحشى جايساڭ اقبايدىڭ «جاڭگىر حان» كىتابىنىڭ مۇقاباسىنا ءدال وسى سۋرەتتى بەرىپتى. جاڭگىر حان تۋرالى جازىلعان كوپتەگەن ماقالالاردا وسى سۋرەتتى حان دەپ پايدالاندى. ءتىپتى ۋيكيپەدياداعى «بوكەي حان» تۋرالى ماقالادا وسى سۋرەتتى جاڭگىر حان مەن جۇبايى فاتيما دەپ بەرگەن.

استراحانداعى ستەپان ميحايلوۆيچ ۆيشنيەۆسكيدىڭ شەبەرحاناسى 1861 -جىلى اشىلدى. ۆيشنيەۆسكي تاماشا پورترەتيست بولاتىن. 1858 - 1887 -جىلدار ارالىعىندا فوتوعا تۇسىرۋمەن شۇعىلدانعان. بۇگىندە ونىڭ استراحان تۋرالى، ونىڭ تۇرعىلىقتى حالقىنىڭ تىنىس- تىرشىلىگىنە قاتىستى 80 نەن استام سۋرەتى ساقتالعان. «فوتوگرافيچەسكي البوم ۆيدوۆ ي تيپوۆ استراحانسكوي گۋبەرني» دەگەن البومىندا دا قازاققا قاتىستى كوپتەگەن سۋرەت بار. سونىڭ ءبىرى - 1870 -جىلدارى تۇسىرىلگەن وسى «كيرگيزسكىي حان س جەنويۋ» مەن «تۇيە مەن قىرعىز (قازاق) » دەگەن سۋرەتتەر. جاڭگىر حان 1845 -جىلى دۇنيەدەن وتكەن. ال مىنا سۋرەت 25  جىلدان كەيىن، ياعني 1870 -جىلى تۇسىرىلگەن. دەمەك، سۋرەتتەگى ادام جاڭگىر ەمەس. ول سول كەزدەگى سۇلتانداردىڭ ءبىرى بولۋى ابدەن مۇمكىن. فوتوگراف قاتەلەسىپ «سۇلتاندى» «حان» دەپ جازىپ جىبەرگەن بولار. دەسە دە، وسى سۋرەت اياسىندا دا ءبىراز ىزدەنۋگە بولاتىن سياقتى. بۇل ادام سۇلتان بولسا، جۇبايىن ەرتىپ استراحانعا بارىپ سۋرەتكە تۇسسە، تەگىن ادام بولماعانى.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، تاريحي فوتوسۋرەتتەر توڭىرەگىندە ىزدەنەتىن، زەرتتەيتىن ادامعا ماسەلە كوپ ەكەن. اسىرەسە، رەسەيدىڭ ارحيۆتەرىن اقتارساق، قازاققا قاجەتتى تالاي تىڭ دۇنيە تابىلعالى تۇر. ال ءبىز ۇسىنعان «كيرگيزسكىي حان س جەنويۋ» دەگەن سۋرەتتەگى ادامدار كىمدەر؟ تاريحشىلاردان تۇشىمدى جاۋاپ كۇتەمىز.

سەرىكبول حاسان

«ايقىن»