باسپاي بايدىڭ اۋىلىندا

استانا. قازاقپارات - بۇل ءوزى كۇتپەگەن ساپار بولدى. ءۇرجار اۋدانى قىتايدىڭ شاعانتوعاي اۋدانىندا مادەني كۇندەرىن وتكىزبەك ەكەن.
None
None

دەرەۋ جينالىپ، ىڭىردە جولعا شىققان ەدىك. تاڭ سىبىرلەي بەرگەندە ءۇرجارعا جەتىپ، باقتى كەدەن بەكەتى ارقىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان ءبىر- اق شىقتىق. تارباعاتاي ايماعىنىڭ ورتالىعى شاۋەشەكتە از- كەم ايالداعان سوڭ شاعانتوعايدى بەتكە الدىق.

شاعانتوعاي - اتىمتايلىعىمەن اتى شىققان كورنەكتى مەسەنات، تارباعاتاي ايماعىنىڭ تۇڭعىش ءۋاليى (گۋبەرناتورى) بولعان، قىتاي قازاقتارى اراسىنان شىققان مەملەكەت قايراتكەرى باسپاي شولاق ۇلى باپيننىڭ تۋعان جەرى. قابىرعالى قاراكەرەي ەلى، حانباتىر قابانبايدىڭ ءۇرىم- بۇتاعى مەكەندەگەن بارلىق جوتاسىنىڭ ەكى ەتەگىندەگى ەل مەن جەر كەيىنگى عاسىرلاردا يمپەريالاردىڭ بولىنىسىنە تۇسكەنى، اعايىننىڭ ءبىر-ءبىرىن كورۋگە ءمۇتايىم بولعانى بەلگىلى.

سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا سوتسياليستىك قۇرىلىستىڭ ەكى الىبى اراسىنداعى سالقىن قاباق، توڭتەرىس قاتىناستىڭ كوبەسى سوگىلسە، سوڭعى شيرەك عاسىردا تاۋەلسىز قازاقستان ديپلوماتياسى مەملەكەتارالىق بايلانىستىڭ جاڭا كەزەڭىنە اياق باستى. بارىس- كەلىس جيىلەدى. ءبىزدىڭ ساپارىمىز دا ەكى ەل اراسىنداعى دوستىق ءراۋىشتىڭ جەمىسى.

باسپايدىڭ ەسىمىن بالا كەزىمىزدە ءجيى ەستيتىنبىز. ناعاشى اتام تۇرسىن ەرمالايەۆ - قارا كۇشتىڭ يەسى ەدى. اقساقالدار اڭگىمە شەرتكەندە ارا- تۇرا «باسپاي باي» دەگەن ءسوزدى قۇلاعىمىز شالاتىن. كەيىن بىلدىك، اتامىز جاس كۇنىندە باسپاي بايدىڭ پالۋانى بولىپتى. قازاق بايلارىنىڭ توڭىرەگىنە جىلىكتى جىگىت، جەزتاڭداي ءانشى، بالبارماق كۇيشى جيناپ، سالتاناتىن ارتتىراتىن ساقي ءداۋىرىنىڭ سارقىنى باسپاي بولعان سياقتى. مىنە، سول اتىنا بالا كەزدەن قانىق، داۋلەتى مەن ساۋلەتى كەلىسكەن، ىرىسى شالقىعان باسپاي بايدىڭ اۋىلى - شاعانتوعايعا كەلىپ، ايدىك قوناقۇيگە ورنالاستىق. زامانىندا كەلەلى تۇيەسى، ءۇيىرلى جىلقىسى، تابىندى سيىرى، وتارلى قويى ەن جايلاعان بەرەكەلى شاعانتوعاي عوي بۇل! شەتكەرىدەگى اۋدان بولسا دا توڭىرەكتە جاڭادان بوي كوتەرگەن كوپقاباتتى ۇيلەر، جارقىراعان اۆتوكولىك جولدارى ايداھار نىشاندى ەلدىڭ ەكونوميكاسى كەيىنگى كەزدە قارقىندى دامىعانىن بايقاتادى.

اۋدان باسشىلارى، ونەرپازدار مەن كاسىپكەرلەردەن قۇرالعان رەسمي دەلەگاتسيانى ءۇرجار اۋدانىنىڭ اكىمى سەرىك زاينۋلدين باستاپ بارعان- دى. قازاقستاندىق مەيمانداردى شاعانتوعاي اۋدانى پارتيا كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى تسزى ۋى بي باستاعان اۋدان باسشىلارى جوعارى دەڭگەيدە كۇتىپ الدى. سەرىك زەينولدا ۇلى سالتاناتتى قابىلداۋدان سوڭ، جۇڭگولىق جۋرناليستەردىڭ ساۋالىنا قوس اۋدان اراسىنداعى بايلانىس ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان قازاقستان مەن قىتاي ەلدەرىنىڭ اراسىنداعى دوستىق قارىم- قاتىناستاردان باستاۋ الاتىنىن، ەكى ەلدىڭ اراسىندا 2002 -جىلى 23 -جەلتوقساندا قول قويىلعان قۇجاتقا بايلانىستى دامۋ باعدارلاماسى ايقىندالعانىن، بۇل ساپاردا ساۋدا- ەكونوميكالىق قاتىناستاردى جانداندىرۋ جونىندە كەلىسىمگە قول قويىلعانىن ايتىپ، تۇشىمدى جاۋاپ بەردى.

اۋداندىق پارتيا كوميتەتى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، اۋدان اكىمى ماينۇر جاقان قىزىن اڭگىمەگە تارتقانىمىزدا، ول 1944 -جىلى قۇرىلعان شاعانتوعاي اۋدانىندا 19 ۇلت وكىلىنەن قۇرالعان 60 مىڭعا تارتا حالىق تۇراتىنىن، ونىڭ 33 پايىزى قازاقتار ەكەنىن، از ۇلتتاردىڭ ساياسي قىزمەتتە جوعارىلاۋىنا، الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا، ۇلتتىق داستۇرلەرىن جاڭعىرتۋىنا كوپ كوڭىل بولىنەتىنىن جەتكىزدى.

- اۋدانىمىزدىڭ جالپى كولەمى 6100 شارشى شاقىرىمدى قۇرايدى. قىتاي ەلىنىڭ دامۋ قارقىنى جوعارى ەكەنى بەلگىلى. شاعانتوعايدا مال، ەگىن شارۋاشىلىعى مەن تۋريزم سالاسى ىلگەرىلەپ كەلەدى. ايتالىق، مال باسىنىڭ سانى 700 مىڭعا جۋىقتادى. بىزدە نەگىزىنەن باسپاي قويى وسىرىلەدى. اۋداندا 1 قالا، 5 اۋىل، 1 فەرما بار، - دەدى ماينۇر جاقان قىزى.

شاعانتوعاي - جوڭعار ويپاتىنىڭ باتىسى مەن قۇلىستاي جازىعىنىڭ تۇستىگىندە ورنالاسقان. باتىسى مەن وڭتۇستىك- باتىسىندا قازاقستانمەن شەكارالاسادى. بارلىق تاۋىنىڭ زەڭگىر شوقىلارى مەن شاتقالدارى جانە تيان- شان سىلەمدەرى التاي تاۋىنا ۇلاسادى. قارابۋرا، شاعانتوعاي، تاستى جانە بۇرعان وزەندەرى سياقتى كوڭتاپقان شوقىسىنان تارايتىن ءىرىلى- ۇساقتى 24 وزەن بار. قارابۋرا وزەنىن اۋىز سۋعا پايدالانسا، قالعان وزەندەر قازاقستانداعى قاسيەتتى الاكولگە قۇيادى. شاۋەشەك پەن شاعانتوعاي اراسىن جالعايتىن باستى وتكەل - باسپاي كوپىرى. وسى كوپىردەن ءوتىپ، شاعانتوعايعا بەتتەگەن جان ق ۇلىستاي جازىعىن باسىپ وتەدى. مۇنى قازىر «قۇلىستاي ەكولوگيالىق ساياحات ورىنى» دەپ اتايدى ەكەن. قىتايدىڭ باتىسىنداعى ۇلكەندىگى جاعىنان ەكىنشى جازىق سانالادى. وسى باعىت ارقىلى جولاي باسپاي زيراتىن، بارداقۇل تاڭبالى تاسىن جانە كونە شاعانتوعايدى كورۋگە بولادى. ودان وزگە تورەجايلاۋ، اقشوقى سياقتى كوپتەگەن ساياحات ورنى بار. جەر بەدەرىنىڭ كۇردەلىلىگىنە وراي ءۇش بولىككە بولىنەدى. سولتۇستىكتەگى قۇلىستاي - تەڭىز دەڭگەيىنەن 398 مەتر تومەندە ورنالاسقان ويپات. ورتا بولىگى جازىق بولىپ كەلسە، بيىك نۇكتەسى بارلىقتاعى تەڭىز دەڭگەيىنەن 3252 مەتر جوعارىدا ورنالاسقان كوڭتاپقان جوتاسى.

شاعانتوعاي قالاسىنا باقتى جانە الاتاۋ كەدەن بەكەتتەرى جاقىن. باقتىعا دەيىن 90، الاتاۋ وتكەلىنە دەيىن 180 شاقىرىم جول جۇرەسىز. شاعانتوعايلىقتار وزدەرىنىڭ ەۋرازيانىڭ كىندىگىندە تۇراتىندىقتارىن ايتادى. ياعني، جۇڭگو اكادەمياسىنىڭ شنجاڭ جاعرافيالىق ينستيتۋتى ءتورت تاراپتاعى مۇحيتتان 2400 شاقىرىم قاشىقتىقتا جاتقان، قۇرلىقتىڭ ەڭ شالعاي جەرى ەكەنىن ايقىنداعان. سولتۇستىگى شاۋەشەك قالاسىمەن، شىعىسى تولى اۋدانىمەن شەكتەسەدى. ەرتەدەگى ۇلى جىبەك جولى نويان قالاسىنان شىعىپ، تۇرپان، قاشقار، قوقان، سامارقان قالالارىن باسىپ ءوتىپ، جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن بارعانى بەلگىلى. ال تۇيەلى كەرۋەنمەن ساحارانى كەسىپ وتەتىن جولدى قىتايلىق قانداستارىمىز «جايىلىم جولى» اتايدى. التاي، بالقاش كولى جانە ىشكى تەڭىزدى كوكتەي ءوتىپ، ستامبۇلعا جەتەتىن جايىلىم جولى جىبەك جولىنان بۇرىن پايدا بولعان كونە باعىت دەسەدى. شاعانتوعاي - وسى جايىلىم جولىنىڭ ورتالىعى، توعىز جولدىڭ ەسكى تورابى. ياعني، ساۋدا- ساتتىق ەرتە دامىعانىن كورۋگە بولادى.

араб

شاعانتوعايدىڭ ورتالىق كوشەلەرىنىڭ بىرىندە باسپاي شولاق ۇلىنىڭ مۇراجايى ورىن تەۋىپتى. قىتاي وكىمەتىنىڭ قارجى بولۋىمەن 2006 -جىلى سالىنعان مۇراجايدا ءبىزدى باسپايدىڭ جيەن شوبەرەسى قارسى الدى. جاينا تورەحان ەسىمدى جاس قىز مۇراجايدا تانىستىرۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. باسپايدىڭ قۇرمانعاجى اتتى بالاسى جاينانىڭ تۋعان ناعاشىسى بولىپ شىقتى. قۇرمانعاجى باسپاي ۇلى اتامەكەنىنە ورالىپ، ءۇرجار وڭىرىندە تۇرعان بولاتىن. شاعانتوعاي تۋرالى كەڭىنەن اڭگىمەلەگەن جاينا:

«ءسابي ساتتەن جاتتادىم اتىن تىنباي،

دەموكرات، وتانشىل، اتام - باسپاي،

بايلىعىنا سان جەتپەيدى، ساناماپپىن،

قويلارى قىزىل قاسقا تايىنشاداي،

ءوز كۇشىنە تايانۋدىڭ ونەگەسى،

ماڭدايىنا باقىت نۇرى باسىلعانداي!» - دەپ، ناعاشىسىنا ارناعان ولەڭىن وقىپ بەردى.

مۇراجاي باسپايدىڭ تاعىلىمدى ءومىر جولىمەن بىرگە اۋداننىڭ ولكەتانۋ تاريحىنان دا سىر شەرتەدى. مۇنداعى ارحەولوگيالىق مۇرالار قاتارىندا مىستان جاسالعان اينانىڭ باعزىدا تۇرمىستىق بۇيىم ءارى كىرەۋكە- ساۋىتتان قىلىش وتپەۋى ءۇشىن قولدانىلعانى قىزىقتىردى. قىتاي تاريحىندا بارداقۇل تاڭبالى تاسىن ب. ز. ب. VI- VII عاسىرلاردا وسى ءوڭىردى مەكەندەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ويىپ قاشاعانى جازىلعان. 1860 -جىلدارى بارداقۇل ەسىمدى مالشى مەكەندەگەن جەر راسىندا قاتپارلى تاريحقا تۇنىپ تۇر. حانزۋلار قانداي دۇنيە بولسا دا، ءادىل باعاسىن بەرىپ، كادەلەرىنە جاراتا بىلەدى. ايتالىق، شاعانتوعاي ارقىلى وتكەن ىلكىدەگى ءۇرىمجى، سىبە جانە قىرعىز ساۋداگەرلەرىنىڭ كونە سۋرەتتەرى ۇقىپتى تۇردە سورەدەن ورىن العان. شاعانتوعاي ءۇرجار وڭىرىمەن شەكارالاس.

وسى الا باعاندار بويىندا اسكەري بورىشىن اتقارعان ۇلتى سىبە، قۇلجالىق جاۋىنگەر شەكارالىق بەكەتكە 10 تال شىبىق وتىرعىزادى. جاۋىنگەرلەر اۋىز سۋدى ءبىر شاقىرىم جەردەگى وزەننەن تاسىپ اكەلەدى ەكەن. بۇرىپ جاسالعاندىقتان بۇرعان اتالىپ كەتكەن وزەن سۋىنان ءنار العان شىبىقتار از جىلدا الىپ تەرەككە اينالىپتى. بىردە بيىك مۇنارادا قاراۋىلدا تۇرعان جاس جاۋىنگەر اق تەرەكتىڭ جەل تەربەگەن سىبدىرىنا قۇلاق ءتۇرىپ، وتاننىڭ تىنىشتىعى مەن تۇتاستىعى ءۇشىن تۋعان- تۋىسىنان، دۋماندى شاھاردان ايىرىلىپ، الىستا جۇرگەن ساعىنىشىن اقتارعان ولەڭ جازادى. وسىلايشا، قىتايدا پاتريوتتىق ءان رەتىندە كەڭىنەن تانىمال بولعان «اقتەرەك» ءانى تۋىپتى. وسى ءاننىڭ جەلىسىنە ارقاۋ بولعان اق تەرەكتىڭ سۋرەتى مۇراجايدان كورىنىس تاپقان. وتانشىلدىق تاربيە دەگەنىڭىز، مىنە، وسى!

араб

ادەتتە، ءبىز كوڭىل اۋدارا بەرمەيتىن ءار وسىمدىكتىڭ پايداسى مەن باعاسىن شاعانتوعايلىقتاردان سۇراڭىز. شاعانتوعاي - گۇلدەر مەكەنى. مۇندا مىڭنان استام وسىمدىك ءتۇرى وسسە، ونىڭ كوبى دارىلىك شوپتەر رەتىندە پايدالانىلادى. سولاردىڭ ىشىندەگى ادەمىسى - شۇعىنىق. مامىر ايىندا قاۋىز جاراتىن شۇعىنىقتىڭ ۇرىعىنان ءدارى، ساباعىنان ءۇيدى اعارتاتىن اك الادى. التايدا وسەتىن تاۋشىمىلدىققا ۇقسايدى. شاشىراتقىدان اۆستراليالىقتار كوفە، ءدارى جاسايدى ەكەن. الاپەس اۋرۋىن ەمدەيتىن ساسىر شىڭجاندا سيرەك كەزدەسەتىن باعالى وسىمدىك. ال استرا گۇلى قىزۋدى باسىپ، ۋىتتى قايتارادى. اجەلەرىمىز انگە قوسقان بۇرگەن اق، قىزىل، سارى جانە كوك ءتۇستى بولىپ كەلەدى. بۇرگەننىڭ قاۋاشاعىن قايناتىپ، بۋىنا بۋلانۋ ارقىلى تەرىنى جۇمسارتۋعا، جاسارۋعا بولادى. سونداي- اق، ەرتەدەگى قازاقتار بۇرگەننىڭ ءتۇرلى- ءتۇستى بوياۋ جاساۋعا تاپتىرماس وسىمدىك ەكەنىن جاقسى بىلگەن. كۇردەلى وتانى جەڭىلدەتۋگە قولداناتىن ءدارى- دارمەك قىزعالداقتان جاسالادى دەسە سەنەسىز بە؟!

جابايى اپيىن گۇلىنىڭ دانەگى جانعا باتقان اۋرۋدى باسۋعا كومەكتەسەدى. بۇل - ءبىزدىڭ كادىمگى قىزعالداق. ال قويجۋا مەن دولانادان دەنساۋلىققا پايدالى توساپ قايناتىلادى. بايشەشەكتى قاردى تەسىپ شىعاتىندىقتان قار گۇلى اتايتىنىن ەستىدىك. شەتەن - اسقازان اۋرۋلارىنا مىڭ دا ءبىر ەم. قاراعان شايى قان قىسىمىن تومەندەتۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. جاينانىڭ ايتۋىنشا، كوك ءتۇستى اق جۇرەك اتالاتىن وسىمدىك شاعانتوعايدا عانا وسەدى. بۇل گۇلدىڭ ەرەكشەلىگى، جىلدا ءبىر گۇل اشادى. ساباعىنداعى گۇل شوقتارىن ساناپ، قانشا جىلدىق وسىمدىك ەكەنىن وڭاي انىقتاۋعا بولادى. ونىڭ تامىرىنان جوتەلدى باساتىن ءدارى جاسالادى. ساسىر ساڭىراۋقۇلاعى دا تابىلا بەرمەيتىن باعالى وسىمدىك. سۇتتىگەن گۇلىن قازاقتار ەرتەدەن ەمگە قولدانادى. حالىق جادىنداعى اتاۋى - باقباق. بالالار ساباعىن تارامداپ، اۋىزعا سالىپ «باقباق» ويناعاندا وسىمدىكتىڭ ءسولى جۇتقىنشاققا ءتۇسىپ، كەڭسىرىكتى اشىتادى. وسىلايشا، ەرتەدە تاماققا سۋىق ءتيۋدىڭ الدىن الادى ەكەن.

ماۋسىم تۋا قاۋىز جاراتىن كۇنگەلدى گۇلى اتاۋىندا تۇرعانداي، كۇننىڭ كەلگەنىن كۇتەتىن بيپاز وسىمدىك. ميكروبتى جوياتىن قۇدىرەتى بار. جابايى بادام بولسا، دۇنيە جۇزىندە ەكى- اق جەردە وسەدى. ءبىرى - اقش- تىڭ كاليفورنيا شتاتىندا، ەكىنشىسى - شاعانتوعايدا. بادام جەمىسى جۇرەك، قان قىسىمى اۋرۋلارىنا شيپا. ءتورت مەزگىلدە ءتورت ءتۇرلى رەڭگە بولەنەتىن كەربەزدىگى بار. ال ماقسارى وسىمدىگىن حانزۋلار ەگىن رەتىندە ەگىپ، ۇرىعىنان سۇيىق ماي تارتادى ەكەن. شىرماۋىق، شاڭكىش، ميا، جارىقگۇل سىندى وسىمدىكتەر دە كادەگە اسادى. مىنە، وسى سياقتى جۇزدەگەن تۇقىم اتاۋلى قاۋىز جاراتىن مامىر مەن تامىز ايلارى ارالىعىندا شاعانتوعايدا گۇل مەرەكەسى وتەدى. گۇل فەستيۆالىن تاماشالاۋعا جان- جاقتان تۋريستەر كەلەدى. تابيعات تارتۋىنا ىڭكار تۇرعىندار الاكولدىڭ ىلعالدى كليماتى كوركى كوز سۇيسىندىرەتىن تاستى ساياحات اۋدانىن قالىپتاستىرىپ وتىرعانىن ايتادى.

تاستى وزەنىن بوگەۋ ارقىلى پايدا بولعان جاساندى سۋ قويماسى قوس ايداھار كولى اتالادى. ەكى جاعىنان وزەن قۇيىپ جاتقان سۋ قويماسىنىڭ ايدىنى جەل تۇرعاندا دىرىلدەپ، ايداھار كەيپىنە ۇقسايدى ەكەن. ولكەدە ازيا ساقاراسىنداعى ەڭ ءىرى جىل قۇسى - دۋاداق، سونداي- اق، قىرعاۋىل، قارشىعا، اققۋ، قۇلجا، قاسقىر سياقتى اڭ- قۇستار مەكەندەيتىنىن ايتا كەتكەن ءلازىم. «تاۋلارى قاتار- قاتار تىركەسكەن، ورمانمەن كومكەرىلگەن بارلىق تاۋىندا كوپتەگەن بايلىق بار. ونى الپەشتەپ ساقتاۋىمىز كەرەك. بارلىقتىڭ اتى وشپەيدى» دەگەن قىتاي ساياساتكەرى شياڭ لۋڭنىڭ ءسوزى بەكەر ايتىلماعان. بۇگىندە بارلىق جوتاسى 13 ءتۇرلى اشىلماعان كەن قازىناسىن قويناۋىنا بۇگىپ جاتىر. ءبىر كەزدەرى رەسەيگە جالعا بەرگەن بارلىقتى جۇڭگو وكىمەتى 1893 - جىلى تارباعاتايداعى كەزدەسۋدە قايتا قايتارىپ العان ەدى. قىتاي كوسەمى لي چاۋ چي تۋرالى فيلمنىڭ تۇسىرىلىمىنە شاعانتوعايدىڭ وسى سۇلۋ تابيعاتى تاڭدالىپ الىنعانى دا كەزدەيسوقتىق ەمەس.

ۇشاق سىيلاعان

араб

اتى اڭىزعا اينالعان قازاقتىڭ ايگىلى اتىمتاي- جومارتى، قوعام قايراتكەرى باسپاي شولاق ۇلى 1889 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «سوڭعى كوش» رومانىنداعى جاسىباي بەينەسىنىڭ پروتوتيپى - وسى باسپاي. ول تۋرالى شىنجاڭدىق جازۋشىلار ەلۋباي اققاسىم «ارداگەر ازامات باسپاي» اتتى كىتاپ جازسا، زەينوللا سانىكتىڭ «باسپاي» اتتى دەرەكتى رومانى بار. بۇل روماندا اۆتور باسپايدىڭ شىن اتى بايجۇما ەكەنىن جازادى. بايجۇما توعىز جاسقا تولعاندا شەشەسى ءتۇس كورىپتى. تۇسىندە قىزىر اتا: «سەندە ەكى ۇل بار ەكەن. بىرەۋىنىڭ اتىن باسپاي قوي، ەندى ءبىرىنىڭ اتىن ساسپاي قوي. ۇلىڭ ەر جەتكەندە ۇيىڭە باس بولادى، الدىڭ تولى اس بولادى» دەپ ايان بەرىپتى. ەرتەڭىندە شەشەسى قوناق شاقىرىپ، مال سويىپ، ۇلكەن بالاسىنىڭ اتىن باسپاي، ءىنىسىنىڭ ەسىمىن ساسپاي دەپ قويعان ەكەن.

ب. شولاق ۇلى 1945-1952 -جىلدارى تارباعاتاي ايماعىنىڭ تۇڭعىش ءۋاليى قىزمەتىن اتقاردى. ونىڭ ەسىمى تارباعاتاي ايماعىندا ەرەكشە قۇرمەتپەن اتالادى. 1946 -جىلى وكىمەت تاراپىنان بەرىلگەن مىنەزدەمەگە نازار اۋدارايىق: «اتى - باسپاي. جاسى - 56 دا. شاعانتوعايلىق ادام. ۇستىنە العان مىندەتى جانە قوعامدىق ورنى: حالىقتىڭ قامقورشىسى، وكىمەت ساياساتىنا قاتىناسادى، مەملەكەت ساياساتىنا ارالاسادى، پىكىر ايتا الاتىن ادام. كاسىبى - مال باقتاشىلىق. ءار جاقپەن بايلانىسى بار، ىقپالى زور، بەدەلدى ادام. مول قارجى شىعارىپ، وكىمەتكە بەرگەن، كوپىر سالدىرعان» دەلىنگەن. بۇل قاراپايىم جازبادان وعان دەگەن ءىلتيپاتتى جازباي تانۋعا بولادى. ءۋالي قىزمەتىندە تۇتىنعان تەلەفونى، جەكە قىزمەتتىك حاتتارى مەن قۇجاتتارى مۇراجايعا قويىلىپتى.

ول ۇزاق جىلعى ءوزىنىڭ مال شارۋاشىلىعى تاجىريبەسىندە، ارقار قۇلجاسى مەن قازاق قويىنىڭ سەلەكتسياسى ارقىلى سيرەك كەزدەسەتىن اسىل تۇقىمدى باسپاي قويى تۇقىمىن بۋدانداستىرىپ شىعاردى. باسپاي ساۋلىق قويلارىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - 3, 4, 6 ءمۇيىزدى بولىپ كەلەدى. 12 ءمۇيىز شىققان قوشقارلار دا كەزدەسىپتى. ادەتتە، قازاق قويى 1 كيلو سۇيەككە 2,5-3 كيلوعا دەيىن ەت بەرسە، باسپاي قويى 1 كيلو سۇيەككە 4 كيلوعا دەيىن مايسىز، قاراكەسەك ەت بەرەدى. باسپاي قويىنىڭ سۋىققا توزىمدىلىگى وتە كۇشتى بولىپ كەلەتىندىكتەن، قار مەن مۇز جاستانىپ تا قوزىلاي بەرەدى. بۇل ەرەكشە تۇقىمدى قىتايدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى شيرەك عاسىر بويى زەرتتەپ كەلەدى.

باسپاي وتىزىنشى جىلداردان باستاپ تارباعاتاي ايماعىنىڭ وقۋ- اعارتۋ، مادەنيەت سالاسىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. شاعانتوعايداعى تۇڭعىش قازاق- حانزۋ باستاۋىش مەكتەپتەرىن قۇرىپ، وقىتۋشىلارعا ءوز قالتاسىنان ەڭبەكاقى تاعايىندادى. مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ بىلىكتىلىگىن كوتەرۋ ءۇشىن جەكە قارجىسىمەن وقۋعا جىبەرىپ وتىردى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن شنجاڭ ولكەلىك حالىق وكىمەتى وقۋ- اعارتۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى شيۋ ليان شي باسپاي شولاق ۇلىن التىنشى دارەجەلى سىيلىقپەن ماراپاتتادى. وتىزىنشى جىلدارى قازاقستانداعى اشتىقتان اۋعان ەلدى ازىقتاندىرۋ ءۇشىن اسحانا اشىپ، ءبىر جىل بويى تەگىن تاماقتاندىرۋى دا ۇلت جادىنان ۇمىتىلماس جاناشىرلىق. 1936 -جىلى جەكە قارجىسىنا شاۋەشەك سۋ ەلەكتر ستانساسىن سالدىرىپ، حالىقتى ەلەكتر جارىعىمەن قامتاماسىز ەتتى. سول جىلى جاپونيامەن سوعىسقان كورەياعا اسكەري اەروپلان سىيلايدى. 1940 -جىلى جاپونيامەن سوعىسىپ جاتقان قىتايعا 200 -جىلقى جىبەرەدى. دۇنيەجۇزىلىك فاشيزمگە قارسى سوعىستا كەڭەس وداعىنا 400 اتتى ەر- تۇرمانىمەن كومەككە بەردى. 1949 -جىلى قىتايدىڭ ازاتتىق ارمياسىن قارسى الىپ، شاشۋ رەتىندە ارميا جاۋىنگەرلەرىنە 2 توننا بيداي، 40 باس ءىرى قارا ءبولدى. 1951 -جىلى كورەيادا تۇتانعان سوعىستا تاعى ءبىر سوعىس ۇشاعىن اتايدى.

«شىنجاڭ» ولكەلىك گازەتىنىڭ 1951 -جىلى 12 -قىركۇيەكتە شىققان سانىندا باسپايدىڭ ءبىر ۇشاقتىڭ قۇنىنا تەڭ كەلەتىن 10 مىڭ قوي، 100 -جىلقى، 100 سيىر، 100 تۇيە جانە التىن- كۇمىس بەرگەنى جازىلعان. وسى كومەگى ءۇشىن رازىلىق بىلدىرگەن ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرىمەن تۇسكەن سۋرەتىن كوردىك. شاعانتوعاي قالاسى مەن قىتايدىڭ كورەيامەن شەكارالاس تاعى ءبىر قالاسىنىڭ ورتالىعىنا باسپايدىڭ سىيعا تارتقان ۇشاعىنا ەسكەرتكىش قويىلعان. 2006 -جىلى تورەجايلاۋدا باسپاي شولاق ۇلىنىڭ رۋحىنا باعىشتالىپ بەرىلگەن استا اقشاڭقان كيىز ۇيلەر جايلاۋ توسىنە ۇشاق ءپىشىنىن جاساي وتىرىپ تىگىلگەن ەدى. بۇل - ءومىر بويى تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان مال- مۇلكىن جۇڭعو ەلى مەن دۇنيەجۇزىنىڭ بەيبىتشىلىگى ءۇشىن اياماعان باسپايعا دەگەن ۇلكەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى دەپ بىلگەن ابزال. ول ناسىلىنە قاراماي، ءۇيعىر، سارت، دۇڭعان، حانزۋ سىندى ۇلت وكىلدەرىنىڭ وتباسى قۇرۋلارىنا جاعداي جاسايدى. وسى كومەگى ءۇشىن وزگە ۇلت وكىلدەرى قازاق ءتىلىن تەز ۇيرەنىپ الادى.

كوپىر

ساۋاپقا جازىلاتىن ءىستىڭ ءبىرى - كوپىر سالۋ. الاكولگە قۇياتىن ەمىل وزەنىندە ساۋداگەرلەر قايىعىن بۇلداپ، ارلى- بەرلى قاتىنايتىن جولاۋشىلاردىڭ قالتاسىن تاقىرلاپ وتىرادى ەكەن. بىردە باسپاي ايماقتىق جيىنعا بارىپ، قايتىپ كەلە جاتادى. وزەننەن وتەردە الدەبىر جولاۋشىنىڭ قالتاسىندا اقشاسى جوق بولعاندىقتان، قايىق يەسىنە ۇستىندەگى شاپانىن شەشىپ بەرىپ جاتقاندىعىن كورەدى. سول ساتتە باسپاي: «ەندىگى جىلى وسى ارادا بارلىق ادامنىڭ اقىسىز ءوتۋى ءۇشىن كوپىر سالدىرامىن» دەپ وزىنە ۋادە بەردى. وسى وقيعادان سوڭ قالادان جوبالاۋشى الدىرىپ، كوپىردىڭ جوباسىن تۇزەدى. گوميندان وكىمەتىنىڭ تۇسى بولعاندىقتان، باسپاي باي 1940 -جىلى ولكە بيلەۋشىسى شىن شي سايعا كوپىر سالۋ جونىندە ءوتىنىش جولدايدى. شىنجاڭ بيلەۋشىسى باسپايدىڭ باستاماسىن ماقۇلداپ، حاتقا ءمورىن باسىپ بەرەدى. اتالعان قۇجاتتىڭ كوشىرمەسى مۇراجايدا ساقتاۋلى. 1941 -جىلى قىركۇيەكتە باستالعان قۇرىلىس 1942 -جىلى اياقتالدى. توعىز ايدا سالىنعان كوپىر جەرگىلىكتى جۇرتتى سەرگەلدەڭگە سالعان وتكەل ماسەلەسىن شەشىپ بەرگەن ەدى. حالىق بۇل جاڭالىقتى ۇلكەن قۋانىشپەن قابىلداپ، ءدۇبىرلى توي جاسايدى. باسپاي «كوپىر سالىنىپ بولدى!» دەپ ءسۇيىنشى سۇراپ كەلگەن ادامعا 30 قوي بەرگەن ەكەن.

ال كوپىر قۇرىلىسىنا 3 مىڭ باس قوي جانە ءبىرشاما التىن- كۇمىستەرىن جۇمساعان. قاراعايدان جاسالىپ، قوڭىر سىرمەن بويالعان، جاقتاۋى شارباقتالعان كوپىردىڭ ماڭدايشاسىنا «باسپاي كوپىرى» دەپ جازىلدى. باسپاي كوپىرىنىڭ ۇزىندىعى - 87, ەنى - 6 مەتر، جۇك كوتەرىمدىلىگى - 25 توننا بولعان ەكەن. 1976 -جىلى قىتاي مەملەكەتى 480 ميلليون يۋان ءبولىپ، كوپىردى بەتوننان قايتا سالدى. ياعني، باسپاي كوپىرى 34 جىل بويى مەملەكەت مۇددەسى مەن حالىق يگىلىگىنە قىزمەت ەتتى.

араб

ىزگىلىكتى تۋ ەتكەن تۇلعا زەينەتكە شىعىپ، 1953 -جىلى حاڭجۋ قالاسىندا ساياحاتتا جۇرگەنىندە جۇرەك تالماسىنان كەنەتتەن قايتىس بولدى. شىنجاڭداعى از ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى ىشكى قىتايعا ساياحاتقا بارعان ەدى. قىتايداعى سانى از مۇسىلمان ۇلتتارىنىڭ ءبىرىنىڭ مەشىتىندە ايگىلى مەسەناتپەن قوشتاسۋ ءراسىمى وتكىزىلىپ، سۇيەگى ايروپلانمەن ۇرىمجىگە، ودان شاۋەشەك ارقىلى شاعانتوعايعا جەتكىزىلەدى. قايتىس بولعان كەزدەگى جەدەلحاتتار دا ساقتالىپتى. باسپايدىڭ كيگەن كيىمدەرى، ءۋالي بولىپ تۇرعان كەزىندە قولى ءۇسىپ، قارجى سۇراعان ادامنىڭ حاتىنا اتىن جازىپ، ءمورىن باسىپ بەرگەن جەكە قولتاڭباسى دا مۇراجاي تورىندە. بايبىشەسى كۇيكەنتايمەن، بالا- شاعالارىمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتتەرىن تاماشالادىق. ۇلكەن قىزى نۇرقان شاعانتوعاي اۋدانى بويىنشا ساياسي كەڭەس ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان. ەكىنشى قىزى سامارقان بەيجىڭدەگى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان. وتان، ماۋكەن ەسىمدى نەمەرەلەرى قازىر شاعانتوعايدا تۇرادى. الايدا، ۇرپاقتارىنا اكە داۋلەتى بۇيىرماي، قىتايداعى بايلاردى قۋدالاۋ جونىندەگى ساياسي ناۋقاننىڭ زاردابىن تارتقان ەكەن. باسپايدىڭ تىگىنشىسىمەن، باقتاشىلارىمەن، قىزمەتشىلەرىمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتتەرى ونىڭ قانشالىقتى بايلىق بىتكەنىمەن، قاراپايىمدىلىعى مەن ادامگەرشىلىكتەن اينىماعانىنىڭ كورىنىسى ىسپەتتى.

شاعانتوعايدان 8 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى شەگىر قىستاۋىنداعى باسپاي زيراتى 2003 -جىلى اۋداندىق وتانشىلدىق تاربيە بازاسى بولىپ بەكىتىلىپتى. 2006 -جىلى 200 مىڭ يۋان ءبولىنىپ، كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلدى. كەسەنە ماڭايىنداعى 100 شارشى مەتر اۋماق قورشالىپ، قىرىق ءتۇپ سامىرسىن وتىرعىزىلعان ەكەن. ايگىلى ادام بولعاندىقتان، مۇندا كەلۋشىلەر قاتارى كوپ. سوندىقتان كەسەنەنى كۇتىمگە الاتىن ارنايى ادام بەكىتىلگەن. ساپار بارىسىندا ءۇرجار اۋدانىنىڭ اكىمى سەرىك زاينۋلدين باستاعان قازاقستاندىق دەلەگاتسيا باسپاي شولاق ۇلىنىڭ رۋحىنا باعىشتاپ قۇربان شالىپ، قۇران وقىدى.

- بۇل ەسىمىزدە قالاتىن تاريحي كۇن بولدى. باسپاي اتامىز مۇقىم مۇسىلمان قاۋىمى مەن حانزۋ حالقىنىڭ ءدىنى مەن ءدىلىنىڭ بولەكتىگىنە قاراماي، حالىقتىڭ بىرلىگىن، ەكى ەلدىڭ دوستىعىن دارىپتەگەن ايتۋلى ادام. قازاقتىڭ حاس تۇلعاسى، اتىمتاي اتامىز شىڭجان، تارباعاتاي وڭىرىندە، حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىندا تۋعان ۇلتىنىڭ داڭقىن اسپانداتقان اۋقىمدى شارۋا اتقاردى. باسپاي شولاق ۇلىنىڭ ۇرپاقتارى قازاقستاندا دا تۇرادى. سوندىقتان ازۋلى مەملەكەتتەرگە قارسى سوعىستا اەروپلان سىيلاپ، ەل يگىلىگى ءۇشىن ەمحانا، مەكتەپ اشقان، كوپىر سالدىرعان باسپاي اتامىزدىڭ ىزگى رۋحى لايىم بيىكتەي بەرسىن! - دەدى سەرىك زەينولدا ۇلى.

ماقانشى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، اۋىلدىق اجەلەر ءانسامبلىنىڭ مۇشەسى، قولونەرشى كۇلان بازار قىزى شاعانتوعايلىقتارعا ءوز قولىمەن توقىعان، باسپاي شولاق ۇلىنىڭ بەينەسى بەدەرلەنگەن كىلەمشە سىيلادى.

ەكى كۇندىك ساپار ساۋدا جارمەڭكەسىنە، كونتسەرتتىك كەشكە ۇلاستى. رەسمي كەزدەسۋدە اۋدان باسشىلارى ەكىجاقتى ساۋدا ارىپتەستىگىن دامىتۋ ءۇشىن ساۋدا ورىندارىن اشۋعا ۋاعدالاسقان بولاتىن. وسى ورايدا جارمەڭكەدە ءۇرجارلىق كاسىپكەرلەردىڭ ونىمدەرىنە سۇرانىس مول بولعانىن ايتا كەتكەنىمىز ورىندى.

- قازاقستاننىڭ ۇن جانە كونديتەرلىك ونىمدەرىنە سۇرانىس جوعارى ەكەن. اكەلگەن تاۋارلارىمىزدى تولىعىمەن وتكىزدىك، - دەدى باقتى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى اقمارال سىعايەۆا. شاۋەشەك قالاسىندا قازاقستاندىق كاسىپكەرلەردىڭ ءوز ونىمدەرىن ساۋدالاۋىنا مۇمكىندىك جاسالعان. «شيبۋ» كومپانياسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى قايرات ءابدىراشيتوۆ ايماق ورتالىعىندا زاماناۋي ساۋدا- ساتتىق ورتالىعىن سالىپ، ونىڭ ىشىنەن قازاقستاندىق ساۋداگەرلەرگە ورىن بەرىپتى. قازاقستاندىقتار ءبىر كۇندىك ۆيزاسىز كىرۋ مۇمكىندىگىن پايدالانىپ، قىتايعا كۇندەلىكتى تاۋار تاسىمالدايدى.

ءبىز شاعانتوعاي ەكولوگيالىق باقشاسىمەن تانىستىق. بالالاردىڭ ويىن الاڭى، اتشابار، وسىمدىكتەر اللەياسى، جابايى جانۋارلار ساياباعى سىندى 12 بولىكتەن تۇراتىن تۋريستىك الاڭدا الىپ كيىز ءۇي سالىنىپتى. قازاق كيىز ءۇيىنىڭ قۇرىلىسىنا 10 ملن. يۋان قارجى بولىنگەن. قازاقى ويۋ- ورنەكپەن اشەكەيلەنگەن ۇلكەن الاشالار جەرگىلىكتى شەبەرلەردىڭ قولىنان شىققان. ەسىگى اۆتوماتتى تۇردە ايقارا اشىلاتىن الىپ كيىز ءۇيدىڭ تۇڭلىگى تۇرىلگەندە كوكجيەك قۇلاعانداي، كوك اسپان جارق ەتە قالادى. كيىز ءۇيدىڭ ەنى - 33, بيىكتىگى - 19 مەتر. قىتايدىڭ اقساي قالاسىندا ورنالاسقان الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كيىز ءۇيدىڭ ۇلگىسىمەن سالىنىپتى. الىپ كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ۇلكەن دومبىرا، الماس قىلىش، قالقان سىندى ۇلتتىق جادىگەرلەر ءىلىنىپ، قازاقتىڭ سالت- داستۇرلەرى ايشىقتالعان مەيمانحانا زالدارى اشىلعان. بۇدان كەيىن بارعان «يگىلىك» الەۋمەتتىك ءۇيىنىڭ باسشىسى ما چي زاڭنىڭ ايتۋىنشا، اتالعان مەكەمە اسكەردەن قايتقان ساقا جاۋىنگەرلەر، جەتىم بالالار مەن پاناسىز قارتتارعا ارنالعان. وندا قارتتارعا بارلىق الەۋمەتتىك- مەديتسينالىق جانە پسيحولوگيالىق جاعداي جاسالعان دەۋگە بولادى. 97 جاسقا كەلسە دە ءالى تىڭ لي شيڭ لان ەسىمدى اجە سوڭعى 16 جىل عۇمىرىن وسى ۇيدە وتكىزىپ جاتىر ەكەن. قازىرگى كەزدە 45 قاريا تۇرىپ جاتقان ءۇي قاريالارعا قىزمەت كورسەتۋگە ارنالعان زاماناۋي قۇرال- جابدىقتارمەن تولىق قامتاماسىز ەتىلگەن. ال جۇڭعو حالىق ەمحاناسىندا اۋرۋدى تامىر ارقىلى انىقتاۋ، ينەمەن جانە شوپتەن جاسالعان دارىلەرمەن ەمدەۋ شارالارى جۇرگىزىلەدى. ءدارىحانادا 400-دەن استام ءشوپ دارىلەرى ساتىلادى ەكەن.

ءبىزدى قىتايداعى قانداستاردىڭ قارىم- قابىلەتى ءسۇيىندىردى. ميللياردتاردىڭ ىشىندە جۇرسە دە گۇلسايرا قانات قىزى «ىرىس- وردا» اتتى مەيرامحانا اشىپ، كاسىبىن دوڭگەلەتىپ وتىر. اقتەكشە اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى اۋدان ماقتانىشىنا اينالعان باسپاي قويىن وسىرۋدە. مەملەكەتتىك ەكىنشى دارەجەلى ارتيست جانبولات نۇرعيسا ۇلى باستاپ، ءانشى ساۋىربەك وڭعارباي ۇلى، تەرمەشى سابىربەك وڭعاربايەۆتاردىڭ بيىك ونەرى دە جان دۇنيەنى باۋراپ، ءتانتى ەتتى. باسپاي بابامىز ەمىلگە كوپىر ورناتسا، ءۇرجارلىقتاردىڭ ساپارى ەكى اۋداننىڭ اراسىنا التىن كوپىر ورناتتى دەۋگە بولادى.

وسكەمەن - شاعانتوعاي - وسكەمەن.

سۋرەتتە: 1. باسپاي مۇراجايى.

2. ب. شولاق ۇلىنىڭ مۇراجايداعى ءمۇسىنى.

3. شاعانتوعايداعى ءۇرجار جارمەڭكەسىن اشۋ سالتاناتى.

4.ب. شولاق ۇلى.

5.باسپاي كوپىرى.

سۋرەتتەردى تۇسىرگەن اۆتور. دۋمان اناش، «ەگەمەن قازاقستان» .

سوڭعى جاڭالىقتار