قازاق باتىرلارىنىڭ تاعدىرى. قاراكەرەي قابانباي

استانا. قازاقپارات - قازاقتىڭ قاھارمان قولباسشىسى قاراكەرەي قابانبايدىڭ حالىق ءۇشىن حاننان دا ارتىق قادىرى بولعان. اتامەكەندى جات قولىنان تازارتۋ ءۇشىن اتتان تۇسپەگەن ءباھادۇر بابا قاشاندا قۇرمەتكە لايىق ۇلى قولباسشى قابانبايدىڭ ازان شاقىرىپ قويىلعان ەسىمى   - ەراسىل ەكەنى بارشا ءمالىم.

 ول 1692 - جىلى تۋىپ، 1770 - جىلى دۇنيە سالعان. جەتى جاسىندا اكەسى قوجاعۇل، ون التى جاسىندا اعاسى ەسەنباي جوڭعارلار قولىنان قازا تابادى. قوجاعۇلدىڭ ەسەنباي، ەسەنامان، ەراسىل دەگەن ءۇش ۇلى بولعان. ون التى جاسار بالا 1708 - جىلى جاۋ اراسىنا جاسىرىن بارىپ، اعاسىن ولتىرگەن جوڭعار باتىرىن (ودجا جىرعا نويان) ءولتىرىپ، كەگىن قايتارعان. وسىدان كەيىن زايسانداعى كەرەي ىشىنە بارىپ، اپايى مەن جەزدەسى بەرداۋلەتتىڭ قولىندا ەر جەتەدى.

وزىنە شاپقان قابانداردى جايراتىپ، «قابان باتىر» اتاناتىنى وسى كەز. سودان باستاپ قاشان كوزى جۇمىلعانشا قىلىشىن قىنابىنا سالماعان.   1717 - جىلدان باستاپ 26 جاسىندا ەلى مەن جەرىن قورعاۋ جورىعى باستالادى. نايمان تۇمەندەرىن مايدانعا باستاپ شىققان:

1717 -جىلى اياگوز شايقاسىنا، 1723 - جىلى تۇركىستان قورعانىسىنا، 1724 - جىلى 32 جاسىندا تۇركىستاندا حان سايلانىپ، قازاقتىڭ باس ساردارى (باس قولباسشىسى) دارەجەسىنە كوتەرىلەدى. 1726 - جىلى بۇلانتى شايقاسىنا، 1730 - جىلى اڭىراقاي   - الاكول شايقاسىنا، كەيىننەن شىڭعىستاۋ،   ەرتىس بويىنداعى شايقاستارعا قاتىسىپ، ابىلاي حاننىڭ باس باتىرىنا اينالدى.  

1741 - جىلى شىڭعىستاۋداعى شاعان شايقاسىندا اقبوز اتپەن توپ جارىپ، جاۋدى جەڭگەنى ءۇشىن «دارابوز» اتاندى.  

1751 - جىلى باتىر قولى سىر بويى، شىمكەنت، سايرام، تاشكەنت قالالارىن جوڭعارلاردان ازات ەتىپ، تولە ءبيدىڭ بيلىككە كەلۋىنە ىقپال جاسادى. جوڭعارياعا ايدالىپ بارا جاتقان بىرنەشە مىڭ قاراقالپاقتى قۇتقارىپ قالادى.

 1752-1754 -  جىلدار ارالىعىندا قابانباي باسقارعان قازاق ساربازدارى الدىمەن ىلە، بالقاش، قاراتال وڭىرلەرىن جاۋدان تازارتۋعا قاتىستى. وسىدان كەيىن قاراقول مەن نارىندا، ءۇرجار مەن قاتىنسۋدى، الاكول مەن بارلىقتى ازات ەتىپ، تەرىستىك باعىتتاعى بوگەنباي اسكەرىنە قوسىلادى. ودان كەيىن باسپان   - بازار، شورعا، ماڭىراق شايقاستارىنا قاتىسىپ، زايسان، مارقاكول، كۇرشىم وڭىرلەرىن جاۋدان ازات ەتتى.

  1756 - جىلى جوڭعار بيلەۋشىسى ءامىرسانانى قۋىپ كەلگەن قىتاي اسكەرىنىڭ بەتىن قايتارادى. شونجى، نارىنقول، كەگەن وڭىرلەرىن قىرعىزداردان تازارتادى.

 1756-1757 - جىلدارى ەجەنحاننىڭ قىتاي شەرىكتەرىن ءۇش مارتە ويسىراتا تالقاندادى. قازاق توپىراعىن باسقىزبايدى.

1758 - جىلى قىركۇيەكتە بارلىقتان ءۇرىمجى قالاسىنا 300 جىلقى ايداتىپ، قازاق- قىتاي ساۋداسىن باستاپ بەردى. 1758 - جىلعى جانە 1762 - جىلعى اياگوزدە وتكەن قىتايمەن ەكى اراداعى قاندىجاپ، مامىرسۋ بىتىمدەرىندە ابىلايمەن، ابىلپەيىزبەن قاتار ءسوز ۇستادى. قىتايلار بابامىزدى «.. .قازاقتىڭ باس، قالقان باتىرى   - قاراكەرەي قابانباي» دەپ اتاپ كورسەتكەن.

 1769 - جىلى 500 ادامدىق قولمەن كەلگەن قىرعىز باتىرى اتەكە جىرىق بالاسى قارابەككە ناۋقاستانىپ جاتقانىنا قاراماستان قارسى شىعىپ، جەكپە- جەكتە قارابەكتى ولتىرگەن. 78 جاسىندا سوڭعى جەكپە- جەگىنە شىعىپ، جاۋدى جايراتتى. ومىرىندە 103 رەت جەكپە- جەككە شىعىپ، ءبارىن جەڭىسپەن اياقتاعان. دەرەككوزدەر ۇلى باتىردىڭ 1770 - جىلى 13 - قاراشادا دۇنيەدەن وتكەنىن ايتادى.   اتاقتى عۇلاما ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي «قازاقتا قاراكەرەي قابانبايدان اسقان باتىر بولعان ەمەس» دەپ   باعالاسا، ايگىلى عالىم قۇربانعالي حاليد: «شىعىستىڭ بەس تاريحى» دەگەن ەڭبەگىندە: «ابىلاي حاننىڭ داۋىرىندە باتىر جانە اسكەرباسى بولىپ كەلگەن ادامدار   - قاراكەرەي قابانباي باتىر، التىباي باتىر، اقتامبەردى باتىر، ەسپەمبەت باتىر، ماتاي شونكەي باتىر، كەرەي جانىبەك باتىر، بۋرا اقبانتاي باتىر، قانجىعالى بوگەنباي باتىر، باسەنتيىن مالايسارى باتىر جانە باسقالار. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى باتىرلىقتارىمەن اسقاق اتاق، ابىروي العان بولسا دا، ولاردىڭ باتىرلىعىنان ورەسى بيىگى قابانباي باتىر ەدى»،  - دەپ جازىپ قالدىرعان.

  تۋ كوتەرىپ، ەل قورعاعان سۇيىكتى باتىرىنا حالىق ەراسىل، ناربالا، ءىزباسار، قابانباي، حان باتىر، دارابوز، كوكىرەك اۋليە دەگەن ات- ەسىمدەر بەرگەن.   قابانبايدىڭ جان جارى گاۋھار (شىن ەسىمى مايسارا )  - باسەنتيىن مالايسارى باتىردىڭ قارىنداسى. قابانباي باتىرمەن بىرگە ءبىرقاتار   شايقاستارعا قاتىسقان. ەرلى- زايىپتى قوس باتىردىڭ تۇلا بويى تۇڭعىشى   - نازىم قىز دا باتىرلىعىمەن كوزگە تۇسكەن.

  حالىق اراسىندا قاراكەرەي قابانباي باتىر جونىندە اڭىز- اڭگىمەلەر، جىر- داستاندار وتە كوپ. بۇعان كەرىسىنشە تاريحي قۇجاتتاردا قابانباي باتىردىڭ 1740-1762 - جىلدارداعى ءومىرى عانا تاسقا جازىلادى. بۇل كەزدە ونىڭ ەسىمى ەل اراسىنىڭ بىتىمگەرشىلىگىنە جۇرگەن دانا، بي رەتىندە ايتىلادى.   قابانباي باتىر سوعىس ءىسىنىڭ تاجىريبەسىن جيناپ، اسكەري ونەردى جۇيەلى تۇردە دامىتىپ پايدالانعان. قولباسشىنىڭ سوعىس كەزىندە جاساعان ستراتەگيالىق شابۋىلدارى   - سول زاماننىڭ وزىق تەحنولوگياسى. سولاردىڭ ءبىر- ەكەۋىنە توقتالامىز.

«قۇيرىق جەۋ» سوعىسى.  بۇل ءتاسىل بويىنشا، ۇرىس كەتىپ بارا جاتقان جاۋدىڭ ەڭ ارتقى قوسىنىڭ ارتىنان، ەكى بۇيىرىنەن تيۋ. جاۋدىڭ الدىڭعى قولىنىڭ بەتى الدا، سوندىقتان تىنىشتىقپەن وتكەن جەردەن ارتتان جاۋ كۇتپەيدى. ال ارتتاعىلاردىڭ الدىڭعى قولعا بەرۋىنە مۇرشاسى بولمايدى.  

 «ايقورالاندى» ۇرىسى   -  جاۋدى اينالدىرا سىرتىنان قورشاپ الىپ، سونان سوڭ بىرتىندەپ قىسا ءتۇسۋ. بۇل ۇرىستى سالۋ ءۇشىن اسكەر سانى از دەگەندە جاۋدىڭ قولىنان ءبىر جارىم ەسە ارتىق بولۋى كەرەك. سانى باسىم اسكەر سىرتقا قاراي بەتتەگەن جاۋمەن ۇرىس سالا وتىرىپ ولاردى قورشاپ الادى. قالماقتار بىلمەۋ ءۇشىن، كىم سىرتقا ۇمتىلسا، سونىمەن سوعىس سالۋ.  

 «ۇلكار جارىك» سوعىسى. مۇنىڭ ءمانىسى: ءبىر مايدانعا شاۋىپ ءجۇز ادام كىرەدى، ول ءوزىنىڭ العاشقىلارىمەن سوعىسىن ءبىتىرىپ، ىلگەرى ءوتىپ، قايتا مايداننان شىعىپ كەتەدى. ونىڭ ارتىنان شاۋىپ ەكىنشى ءجۇز، ونىڭ ارتىنان ءۇشىنشى، ءتورتىنشى كەلە بەرەدى. وسىلاي مىڭ ادام ون رەت بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇرىسقا كىرە بەرەدى، جاۋ قانشا مىقتى بولسا دا، بۇل تاسىلگە شىداي المايدى، بىت- شىت شىعادى» ،  - دەپ جازادى ۇلى باتىردىڭ سوعىس ونەرىن زەرتتەگەن عالىم قايرات قاراماڭدايەۆ.

   قابانباي باتىر ۇرىس كەزدەرىندە اۋا رايىنىڭ قولايلى- قولايسىزدىعىن ەسكەرىپ، سوعان ساي اسكەري ونەردىڭ ءتۇرلى ءادىس- تاسىلدەرىن مەيلىنشە ورىندى قولدانعان.   دارابوزدىڭ ۇمبەتەي، كىشكەنتاي، سىرىمبەت، ەدىگە، بايتىق، مويناق، ءالى دەگەن جەتى ۇلى بولعان. ولاردى «جەتى قابانباي» دەپ اتاعان. كەنجەسى ءالى جوڭعاردىڭ سوڭعى حانى ءامىرسانانىڭ مانەي دەگەن قىزىنا ۇيلەنىپ، ودان بەس پەرزەنت كورەدى. ولاردى شەشەسىنىڭ اتىمەن «بەس مانەي» دەيدى ەكەن. وسى ءالى اكەسىنىڭ اسىن وتكىزگەن، ءۇش مىڭ جىلقى ايداعان ءىرى باي بولدى دەگەن دەرەكتەر بار.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كونە قولجازبالار بولىمىندە قابانبايعا ارنالعان جىرلاردىڭ ءتورت نۇسقاسى، قىتاي قازاقتارىندا ونعا تارتا نۇسقاسى ساقتالعان. بۇل باتىرلىق جىرلاردىڭ كەيبىرى ۇلتتىق فولكلوردىڭ ءىنجۋ- مارجانى «بابالار ءسوزى» 100 تومدىعىنا ەندى.  

 اياگوز قالاسىندا ورنالاسقان تانك ديۆيزياسى بۇگىندە قابانباي باتىردىڭ اتىمەن اتالادى. ءبىر قازاقستان اۋماعىندا ونىڭ 10 نان استام ەسكەرتكىشى بار. ال شەتەلدە   - ىستامبۇلداعى باحىركوي اۋدانىنىڭ كيىكتى ساياباعىندا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىلعان.   باتىردىڭ ءومىرى مەن ەرلىگى بۇقار جىراۋ، اقتامبەردى، ۇمبەتەي، ءتاتىقارا، دۋلات، تاعى باسقا دا اقىن- جىراۋلار شىعارمالارىنا ارقاۋ بولدى.

جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ «دارابوز» تاريحي   رومانىن جارىققا شىعارسا، زەينوللا سانىك «قاراكەرەي قابانباي» دەگەن ەڭبەك قالدىردى جانە ءبىر شىعارما   - قابانباي بابامىزدىڭ ارقاداعى شىراقشىسى، جازۋشى كامال ءابدىراحمانوۆتىڭ «حان باتىر قاراكەرەي قابانبايى» . ال كومپوزيتور تۇرسىنعازى راحيموۆتىڭ «باتىر بابا قابانباي» ءانى رەسپۋبليكاعا بەلگىلى. قابانباي باتىردىڭ وتىز جىل سەرىگى بولعان قۋباس ات بۇرىنعى اقسۋات اۋدانىنىڭ قىزىلكەسىك اۋىلىنان شىققان. وسى اۋىلدىڭ جانىنداعى «قۋباس» كەزەڭىنە ەسكەرتكىش قويىلدى.  

 زاڭعار كارىمحان

alashainasy.kz