اشىق اسپان استىنداعى مۇراجايعا اينالسا

استانا. قازاقپارات - ۇلىلىق قاشاندا ۇلىلىعىن جاسايدى. ءبىز اتا- انانى قاشاندا قۇرمەت تۇتىپ، تەگىمىزدى اتادان، ءتىلىمىزدى اناندان ۇيرەنگەن حالىقپىز.

دانا قورقىتتىڭ «اتاسىز ۇل اقىلعا جاراماس، اناسىز قىز جاساۋعا جاراماس» دەۋى سوندىقتان بولسا كەرەك.

ۇرپاقتارىنا وسىنداي ءسوز قالدىرىپ، ءىلىم- ءبىلىم جولىن ۇيرەتكەن ХІІ عاسىردا ءومىر سۇرگەن عۇلاما- اقىن قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ زامانداسى ھيساميددين سىعاناقيدىڭ تاريحتا الاتىن ورنى ەرەكشە. ونىڭ عۇلامالىعى مەن جازعان ەڭبەكتەرى جايلى ورىس زەرتتەۋشىسى ياكۋبوۆسكيي ءوزىنىڭ «سىعاناق قالدىقتارى» دەگەن ەڭبەگىندە ايشىقتى كورسەتكەن. مىنە، وسى عۇلاما- عالىمنىڭ ۇرپاقتارى پەرزەنتتىك پارىزى رەتىندە ءوز كۇشتەرىمەن قارجى جيناپ، بابا كەسەنەسىن ءبىتىردى.

 «ورتا عاسىرداعى سىعاناقتىڭ ساياسي تىرشىلىگىن، مادەنيەتىن، ۇلان- بايتاق بازارىن، قالا قۇرىلىسىن، ۇيلەرىن، تولىعىراق جازعان عالىمدار شاراففۋددين يازدي، فازۋلۋللا يبن رۋزبيحان» دەپ جازادى اكادەميك الكەي مارعۇلان. ولاردىڭ بايانداۋىنشا، سىعاناق قىر دالانىڭ ىرگەسىندە ادەمىلەپ سالىنعان شاھار. ەسكى داۋىرلەردە ول وتە گۇلدەنىپ تۇرعان ۇلكەن قالانىڭ ءبىرى بولعان. بۇل ولكەنىڭ جەر بايلىعى ەلىنىڭ ادەپ، مادەنيەتى كوزگە ەرەكشە تۇسكەن. ساۋلەتتى سالىنعان شاھاردىڭ حالقى دا كوپ بولعان. قالانىڭ بازارىندا كۇن سايىن 500 تۇيەگە ارتىلعان تاۋار ساتىلىپ وتىرعان. ونىڭ ماڭايى تولعان ەگىندىك، باقشا، ارىق، توعان ەدى. بۇل قالاعا ارقادان (دەشتى قىپشاق)، حاجى -  تارحان (استراحان) جاعىنان قانشاما باي دۇنيە كەلەتىن، ولاردىڭ ىشىندە مىڭداعان قوي، توپتالعان جىلقى، تۇيە، قىمبات ىشىكتەر، توندار، قارۋ- جاراق، قايىڭنىڭ بەزىنەن جاسالعان جەبەلەر، جىبەك ماتالار بولاتىن.

ۇلى جىبەك جولىمەن ۇشتاسىپ ساۋدا- ساتتىعى ەرەكشە قارقىنمەن دامىعان، مادەنيەتى وركەندەپ، ونەرى ورىستەپ، ۇلكەن رۋحاني ءبىلىم ورداسىنا اينالعان وسى سىعاناق قالاسىندا عۇلاما عالىم، يمام، اقىن ھيساميددين سىعاناقي (سۋناق اتا) بابامىز 1132 -جىلى دۇنەگە كەلگەن.

سىعاناقتا تالاي عۇلامالار شىققان وسى قالانىڭ باي كىتاپحاناسىنان ءبىلىم الىپ، اراب، پارسى ەلدەرىن كوپ ارالاپ ءىلىمىن جەتىلدىرگەن. يسلام ءدىنى مەن شاريعات ۇستانىمدارى جونىندە بىرنەشە عىلىمي قۇندى ەڭبەكتەر جازىپ قالدىردى. عۇلاما عالىم اتاقتى بۋرحانۋددين ءمارعينونييدىڭ «ءال- ھيدايا» كىتابىنا تۇسىندىرمە (شارح) جازدى. سوڭعى جىلدارداعى عالىم اعالارىمىزدىڭ عىلىمي ىزدەنىستەرى ناتەجەسىندە ءھيساميدديننىڭ «ءال- نيھويا» اتتى ۇلاعاتتى ۇلى ەڭبەگى مىسىر كىتاپحاناسىنان تابىلسا، تاعى دا ەكى ەڭبەگى 1902 -جىلى بەرليندە باسىلىپ شىققان «اراب ادەبيەتىنىڭ تاريحى» اتتى بەس تومدىق كىتاپتىڭ ەكىنشى تومىندا دا اتالىپ وتەدى. يسلام ءدىنىنىڭ سەنىمدىلىك نەگىزىندە وسى وڭىرلەرگە ناسيحاتتاۋدا، ونىڭ حالىق اراسىندا بەيبىت جولمەن تارالۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان ھيساميددين سىعاناقي بابامىز كەزىندە قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ يمامى بولعان. تۇرعىن حالىقتى يماندىلىققا شاقىرىپ، مەشىت ۇستاپ، مەدرەسە اشىپ، جاستاردى عىلىمدى ۇيرەنۋگە باۋلىعان.

1992 -جىلدىڭ 31 -قازان ايىندا ھيساميددين سىعاناقي سۋناق اتا كەسەنەسىن ءبىتىرىپ، بابا ۇرپاقتارى باسىنا اس بەرىلىپ، بايگە شاپتىرىلدى. قاسيەتتى بابا ءبىر كەزدەگى ءوزى تۇتاتقان جالعىز ءتۇتىن بۇگىندەرى مىڭداعان تۇتىنگە جەتتى. جاۋىنان جەرىن قورعاعان باتىرلار، بيلەر، پالۋاندار، سوپى- عۇلامالار، اقىندار ءوتتى. بۇلاردىڭ ىشىندە كۇللى ھيساميددين ۇرپاقتارىنىڭ ارعى- بەرگىسىن تەرەڭ زەرتتەپ، كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن، ءبىراق دەگەنىنە جەتە الماي ارماندا كەتكەن اسىل باۋىرىمىز وسپان ۇلى ءابدىاشىمنىڭ ەڭبەگى وزگەشە ەدى. ءجامىل ەرجانوۆ، سكەندىر قۇدياروۆ، شاھيزىندا قاراقوجا ۇلى، ادىربەك سوپىبەكوۆ، اسان سارقۇلوۆ اعالارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىنەن بىلۋگە بولادى.

الاشتىڭ اناسى اتانعان سىر ەلىنىڭ، ياعني قىزىلوردا وبلىسى جاڭاقورعان اۋدانىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءوسىپ- وركەندەۋىنە، وبلىس حالقىنىڭ ءال- اۋقاتىنىڭ ارتا ءتۇسۋى جولىندا، سونداي- اق قاسيەتتى ءوڭىرىمىزدىڭ مادەنيەتىن، تاريحىن تانىتۋدا دا ەرەن ەڭبەكتەر جاسالىپ كەلەدى.

«مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا بىرنەشە جىلدان بەرى ەل تاريحىندا وزىندىك ورنى بار، كەزىندە اق وردا مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان سىعاناق قالاشىعىنا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ كەلەدى. بۇگىنگى كۇنى وبلىس اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن وسى تاريحي ورىندا «اشىق اسپان استىنداعى مۇراجاي» اشۋ جۇمىستارىنىڭ العاشقى قادامى باستالۋدا.

 قازاق حالقىنىڭ دەشتى قىپشاق مەملەكەتى، اق وردا مەملەكەتى، قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى -  سىعاناق قالاسىنىڭ قىزىلوردا وبلىسىندا بولۋى ءبىز ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش جانە ماقتانىش. وسى وڭىردە ءتۋريزمدى دامىتىپ، تۋعان ءوڭىرىمىزدىڭ تاريحىن ەلگە پاش ەتىپ، ونى كەيىنگى ۇرپاققا ناسيحاتتاپ، تاريحتان سىر شەرتەر كونە جادىگەرلەرىمىزدى حالىق يگىلىگىنە ۇسىنساق ءجون بولار ەدى. كومۋلى جاتقان تاريحىمىزدىڭ قۇپياسىن اشىپ، ءوز ۇرپاقتارىمىزعا امانات ەتىپ كورسەتۋ -  بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز ءارى بورىشىمىز دەپ بىلەمىن.

 وسى ورايدا، جاڭاقورعان اۋدانىنداعى كونە سىعاناق قالاسىنا «تاريحي- مادەني ەسكەرتكىش مۇراجايى» ستاتۋسىنىڭ بەرىلۋىنە قولداۋ بىلدىرسە يگى باستاما بولار ەدى. بۇل ۇسىنىس وبلىس اكىمدىگى تاراپىنان قۋاتتالىپ، نورماتيۆتىك قۇجاتتارمەن راسىمدەلسە. ەكىنشى ماسەلە مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي شىعىن شىعارماستان، دەمەۋشىلەردىڭ جەكە كاسىپكەرلەردىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا جەكەمەنشىك مۇراجاي اشۋ كەرەك.

تەك مەملەكەتتەن قولداۋ قاجەت، سوندا عانا تاريحي- مادەني مۇراجاي اشۋ بويىنشا ءبىزدىڭ يگى جوسپارىمىز ىسكە اسىرىلاتىن بولادى. الىس- جاقىن شەتتەن كەلگەن قوناقتارمەن بىرگە جەرگىلىكتى تۇرعىندار جاستارمەن بىرگە وقۋشىلار ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، كوپشىلىك ءبىزدىڭ تاريحىمىزبەن تانىسا الادى. قازاق حالقىنىڭ وسىنداي قۇندى دۇنيەلەرىن شەتەلدىك قوناقتارىمىزعا دا تانىستىرىپ، تاريحىمىزدا بولعان كونە سىعاناقتى «اشىق اسپان استىنداعى تاريحي- مادەني ەسكەرتكىش مۇراجايىنا» اينالدىرساق. كەبىر قۇم، توپىراق بولىپ شاڭ باسىپ جاتقان جەرىمىز كوگالدانىپ، باۋ- باقشاعا، گۇلزارعا، كورەرمەن ساياحاتشىلارعا تولىق بولسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

 وسىعان وراي پرەزيدەنتتىڭ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا ۇكىمەتكە ۇسىنىس ەنگىزىلسە دەگەن ۇسىنىس بار. سىعاناق قالاسىنىڭ ىرگەسىنىڭ قالانعانىنا 1500 جىلدىعىنا جانە يسلام ءدىنىنىڭ ناسيحاتشىسى، عۇلاما عالىم ھيساميددين سىعاناقيدىڭ 885 جىلدىعىنا وراي مەملەكەتتىك تۇرعىدان، دەمەۋشىلەردىڭ قارجىسىنا جاسالاتىن جوسپار- جوباسىن ازىرلەپ، ۇيىمداستىرۋ ءتارتىبى تۋرالى ۇلگى-ەرەجەسىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن بەكىتىلۋى قولعا الىنسا، قۇپتارلىق ءىس بولار ەدى.

 رىسبەك اسقار ۇلى، قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى.

  ايقىن- اقپارات