تالعات كەڭەسبايەۆ. مونشاشى، «ۇرلانعان قازدار» جانە مەن

ءتىپتى، بۇكىل اۋىلدا كورگەن-بىلگەن جان جوق. بولسا ەستىر ەدىك قوي...
بوزبالالىق شاعى سوناۋ الپىسىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە وتەدى. اعامىز ۇيلەنەدى. ەل- جۇرت تاڭدايلارىن قاعىپ، باستارىن شايقاپ، جاعالارىن ۇستاۋعا شەيىن بارادى. ويتكەنى، ەرجىق اعام كاۆكازدان كوشىپ كەلگەن وتتو دەگەن نەمىس شالدىڭ كۇنباعىس مىنەزدى، كوركىنە كوز توياتتايتىن، قول- اياعى بالعاداي لەيا دەگەن جالعىز قىزىن الادى.
بىرگە ءتۇتىن تۇتەتكەن شيرەك عاسىر ۋاقىت ىشىندە جەڭگەمىز جوسپارىنان جاڭىلماي تۋرا ون ءبىر قۇرساق كوتەرەدى. قانداي قۇپياسىن بارىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن، بالالاردىڭ بىرەۋىنىڭ نە كوزى، نە شاشى ناعاشى جۇرتىنا تارتپادى. جەڭگەمىز الدە ريزا بولعانى، الدە رەنجىگەنى بەلگىسىز بىلاي دەيدى ەكەن- مىس: «قۇدايدىڭ بەرگەنىنە شۇكىرشىلىك، ءاۋ باستا قىز تاپقىم كەلىپ ەدى... اقىماق باسىم، بايىمنىڭ ءتىلىن الامىن دەپ... ەندى، مىنە، باي دا جىندى، بالا دا جىندى، شاشىم اعاراتىن بولدى. ايتايىن دەسەڭ ەلدەن ۇيات، قازاق دەسەڭ وزىڭە تيەدى...»
ەرجىق اعامنىڭ ارعى اتا- بابالارىندا باتىر، بارىمتاشى، سال- سەرى، ۇرى- قارى كوپ بولعان دەسەدى. ول جاعىن انىق تاراتىپ ايتىپ بەرە المايمىن. ەستىگەنمىن. ەراعامدى ايتام، مەن ەڭبەكتەۋدى قويىپ، ەس ءبىلىپ جۇرە باستاعانىمدا اۋىلىمىزداعى تاس مونشانى جاعاتىن. بۇل انىق...
...سول جىلى مەن تاعى دا كاز گ ۋ- دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە تۇسە المادىم. سوسىن اۋىلعا كەلىپ ورتالىق جەم-ءشوپ دايىنداۋ سەحىنا دروبيلشيك بولىپ جۇمىسقا كىرگەم. ۇمىتپاسام 1978 -جىلدىڭ يانۆارىنىڭ ون ءتورتى كۇنى عوي دەيمىن. (سول كۇنى ءبىزدىڭ تسەحتىڭ جىگىتتەرى بۇگىن جاڭا جىل دەپ ءبىر سومنان اقشا جيناپ جۇرگەن. كوپشىلىك جىلۋدان جىرىلىپ قالمايىن دەگەن نيەتپەن مەن دە قوسىلعانمىن. (ديىرمەنىمىز بۇزىلىپ قالدى دا جۇمىستان ەرتە شىعىپ كەتتىك. ۇيگە قاراي ەرىنە باسىپ كەلە جاتىپ كوزىم ۇزىن مۇرجاسىنان قويۋ قارا ءتۇتىن بۋداقتاعان مونشاعا ءتۇستى. پەندەشىلىك دەگەندى قويساڭىزشى! ەراعاممەن كەلىسىپ كەشكە مونشاعا ءتۇسىپ العىم كەلدى. (ارينە، تەگىن ەمەس.)
ساڭىلاۋىنان بۋ شىعىپ جاتقان جابۋلى ەسىكتى جۇلقا اشتىم. تۇمان. ەشتەڭە كورىنبەيدى.
- ەراعا- اۋ، مەن كەلدىم، - دەدىم مىندەتسي داۋىستاپ. جاۋاپ بولمادى. تاعى دا داۋىستادىم. تىم- تىرىس. ەر اعام جوق. جىلجىدىم. اياعىم جۇمساق بىردەڭەگە تىرەلدى. ەڭكەيدىم. سۇمدىق... ەراعام الدىمدا جاتىر. شوشىپ كەتتىم. «اعا، اعا تۇر... تۇر...» ءۇن جوق. كىشكەنتاي وتكىر كوزدەرى اسپانعا قادالىپ قاتىپ قالىپتى. سىرتقا ۇمتىلدىم. ايعاي سالىپ جۇگىرىپ كەلەم. انانداي جەردە كۇپايكەسىنىڭ ارقاسى كيسلوتاعا كۇيگەن اققوزى دەگەن مەحانيك جىگىت كەلەدى ەكەن، توقتاي قالدى:
- ەي، نە بولدى- ەي، قاعىنىپ كەتتىڭ بە، تال تۇستە ايقايلاپ.
جانىنا جۇگىرىپ باردىم. داۋىسىم شىعار ەمەس. ول قاباعىن تۇيگەن كۇيى قالتاسىنان قورابىنىڭ بىت- شىتى شىققان «پريما» الىپ شىقتى دا:
- ءما، - دەپ تەمەكىنىڭ مايعا مالىپ العانداي ءبىر تالىن ۇسىنا بەردى.
- جو- جوق... تارت... اندا ەرجىق اعا... ءولىپ جاتىر.
- نە؟ - مەحانيك اققوزىنىڭ قولدارى دىرىلدەپ كەتتى.
- انا جاقتا، مونشادا ەرجىق اعا ءولىپ جاتىر، - دەدىم اپتىعىپ. «قوي... باعانا عانا...»
ول دا مەن سياقتى قورقاق ەكەن، تەمەكىسىنىڭ كۇلىن شاشا- ماشا ەكى اتتاپ، ءبىر توقتاپ مونشا جاققا قاراي بەت الدى.
ەكەۋمىز دە ءتىرى جان ەمەسپىز بە، اشىق تۇرعان ەسىكتەن ىشكە ۇڭىلدىك. ول الدا، مەن ارتتا.
قايران ەرجىق اعام! ناسىبايىن ەرنىنىڭ استىنا تاستاپ جىبەرىپ، ىشقىرىن ءبىر كوتەرىپ جۇرە بەرەتىن. قايران، ەرجەكەڭ، اجالىڭ تاس مونشادا جەتتى- اۋ؟!
ەرجىق اعامدى ايتام، ويدىڭ تۇلكىسى مەن قىردىڭ تۇلكىسىندەي ەكى مىنەزدى، قىزىق ادام ەدى. انادا بايعۇستىڭ مەنىمەن قوشتاسقانى ەكەن عوي. كەشكىلىك گيتارانى تىڭقىلداتىپ جالعىز وتىرعام. ۇيگە كىردى. ەلەكتر شامى جارقىراپ تۇرسا دا ماعان كۇن سالا قارادى.
- قال جاقسى مە- ەي، ۇل؟!
- اسسالاۋماعالەيكۋم، ەرجەكە.
- ۋاعالا... جوعارى شىعايىن با؟ - مەنىڭ «جوعارى شىعىڭىزدى» ايتقانىمشا ەرجەكەڭ، وسى مارقۇم مونشاشى ەتىگىنىڭ ءىزىن ەدەنگە باتتيتىپ جوعارى شىقتى.
- ولەڭدى كوستيتىپ وتىرسىڭ- ا، بالا.
- ءيا، كوستيتىپ وتىرمىن، - دەدىم ادەيى.
- دۇرىس، ونىڭ. سەن انادا ءبىر ولەڭ شىعارىپسىڭ. قۇداي تىلەۋىڭدى بەرسىن، تاقان شىراعىم، سونى بىلاي، ايتىپ جىبەرشى ءبىر، قۇلاعىمنىڭ قۇرىشىن قاندىرىپ.
بالسىنگەن جوقپىن. گيتارانى «ساباپ- ساباپ» الدىم دا «كەرزىۆىيلاۋ» داۋسىممەن بارىلداتىپ الا جونەلدىم:
اسسالاۋماعالەيكۋم، تاس سكلاد،
ەسىك پەن تەرەزەڭنەن جەل ىسقىرات.
ىشىندە بۇرسەڭدەگەن ءبىز پاقىرعا
ءبىر قۇدايدان باسقا كىم پىسقىرات.
- وي، مالادەس، مالادەس. يشە ەكىنشى اۋزىن ايت. وي، مالادەس! ەرجىق اعام ورنىندا ءبىر- ەكى قوپاڭداپ قويدى.
ءۇيىلىپ تونناسىمەن ارپا جاتىر،
دراۆيلشيك جۇمىسشى بىزدەر پاقىر.
كۇنىنە بەس توننادان تارتساڭ- داعى،
بۇل نە دەگەن بىتپەيتىن ءداندى داقىل.
- وي، تاقانىم- اۋ، سول، قۇلاعىمنىڭ قۇرىشىن ءبىر قاندىردىڭ عوي. وي مالادەس! كوك، كوك... ءتۇۋ، مىنا جوتەلى بار بولسىن. ال، تاقان، بۇل ولەندى جۋۋ كەرەك قوي، ءا؟ !
مەن ورنىمنان تۇردىم دا شكافتى اشىپ ەدىم، ورتا بوتەلكە اق اراق تۇر ەكەن. قىرلى ستاقانعا ورتالاپ قۇيدىم دا ەرجەكەڭە ۇسىندىم. وڭ قولىمەن ستاكاندى اۋزىنا اپارىپ قوتارا سالدى.
- ءتۇۋ، ساعان دەيمىن... ساسقانىمنان تىلەك تە ايتا الماپپىن. تاعى قۇي، بىردەڭە دەپ جىبەرەيىن. - مەن تاعى دا قۇيدىم.
- ال، تاقان شىراعىم، مىقتى ازامات بول. ازامات بولعاندا مىنا اعاڭدى ۇمىتپا. باياعىدا وسىنداي اعام بولىپ ەدى دەپ شيمايىڭنىڭ ءبىر جەرىنە قىستىرىپ جىبەر. (كوزىن قىسىپ، ىشقىرىن كوتەردى) . مىقتى، ازامات ەدى دە. سەن نەگىزى ماعان بوتەن ەمەسسىڭ. قايران، ءبيمارىم اپام ءولىپ قالدى عوي، سودان كەيىن الىستاپ كەتتىك. ارالاسپاعانىمىزبەن ماريام تاتەم مەن توكەن اعام مەن دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. داۆاي، ول كىسىلەردى رەنجىتپە. رەنجىتسەڭ موينىندى بۇرايمىن، كۇشىك! توكەن اعام اۋىرادى عوي، ول كىسىنىڭ جۇرەگى اۋىرادى. ونى سەن بىلەسىڭ بەي- ا، اقىماق، وقيتىن بالاسىڭ عوي، اعانىڭ ارقاسىندا. باياعىدا شەشەم مارقۇم: «وقى، وقۋعا تۇسىرەيىن» دەگەندە، مەن دۋراك وقىمادىم عوي... ەندىگى ءبىر فەرمانى باسقارىپ ءجۇرۋشى ەدىم. سولاي ما، ەي، ۇل؟!
- سولاي عوي، اعا، سولاي.
- ءاي، تاقان، سەن وسى ءۇيدىڭ وڭگە بالالارىنداي ەمەسسىڭ. اشىق- جارقىن، قالجىڭباس، جاقسى جىگىتسىڭ، تەك سەنىڭ... - ەرجىق اعام كۇمىلجىپ، قولىنداعى ستاقانىن جوعارى كوتەرىپ اۋزىنا اپارا بەردى دە كوزىن قىستى. ماعان ايتار «تىلەك» - ءوز جايىنا قالدى.
- ال، تاقان، سىي- قۇرمەتىڭە راحمەت. مەن مونشاعا بارايىن. ماعان سول كۇيە- كۇيە مونشادان باسقا نە قالدى دەيسىڭ، شىراعىم... مەن ءوز كوشىمنەن ءوزىم قالىپ قويدىم عوي، شىراعىم. اعا، تاتەگە كەلىپ، ەپتەپ ۇرتگاپ كەتكەنىمدى ايتارسىڭ. ول كىسىلەر رەنجىمەيدى. توكەن اعام اسىل ادام عوي. وسى اۋىلدا سول كىسىنىڭ جاقسىلىعىن «كورمەدىم» دەگەن ادام جوق شىعار. اعانى رەنجىتپە، ساباكا، رەنجىپ قالدىڭ با؟ سەن رەنجىمە، قاتتى ايتسام - ءىنىمسىڭ، ساعان اقىل ايتپاعاندا كىمگە اقىل ايتامىن. كىمگە، ويباي- اۋ؟!
اعام مەن تاتەم اسىل ادامدار عوي، حالىق سىيلايدى. سەن ءبىراق وقىماي كەتتىڭ... ا، نەشاۋا، باس امان بولسىن. كوپ بولسا مەن سياقتى مونشا جاعارسىڭ...
«تىستەگەننىڭ تىسىندە، ۇستاعاننىڭ ۋىسىندا» - ەتىگىنىڭ ءىزىن باتتيتىپ باسىپ، ۇيدەن شىعىپ كەتتى. - قايران، ەرجىق اعام مەنىڭ، سوندا مەنىمەن قوشتاسقان ەكەنسىڭ عوي. قايتەيىن ەندى...
يىعىما اۋىر قول سارت ەتە ءتۇستى. سەلك ەتتىم. مەحانيك اققوزى ەكەن. قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن، زورعا سويلەدى:
- سەن كەڭسەگە بار، ج- جوق، قازىر ابەد... سەن تۋرا ءومىرعاليدىڭ ۇلى نۇرتاسقا حابارلا، مەن وسىندا وتىرا تۇرايىن.
جازعان قۇلدا شارشاۋ بار ما، ارىستاي ازامات اجال تاپقاندا، كەتتىم قۇلديلاپ. ەنتىگىپ، القىن- جۇلقىن باسبۋحتىڭ ۇيىنە كىرىپ بارعانىمدا قازى كەرتىپ وتىرعان باسبۋح تىكسىنىپ قالدى:
- جايشىلىق پا، قاراعىم؟ جايشىلىق پا؟
- مونشادا... مونشادا ەرجىق اعام ءولىپ جاتىر.
- الدا بايعۇس- اي، شيەتتەي بالالارى...
باسبۋحتىڭ ادىمى الىمدى ەكەن، مونشاعا مەنەن بۇرىن جەتتى. لەزدە ىشكە كىرىپ قايتا شىقتى دا:
- قۋارعان قۋ اراق- اي، - دەپ تاباددىرىققا وتىرا كەتتى. - شيەتتەي بالالارى...
از ۇنسىزدىكتەن كەيىن:
- سەن ميليتسيا مەن دارىگەرگە بار، تەز كەلسىن، - دەدى باسبۋح سالدەن سوڭ ماعان قاراپ.
حابارلاپ كەلسەم، جامانات جەردە جاتا ما، ءبىراز ەل جينالىپ قالىپتى. ءبارى مونشاشىنىڭ قازاسىنا قىنجىلىپ تۇر. ءار جەردەن:
- جاقسى ادام ەدى.
- شيەتتەي بالالارى دەسەڭشى.
- ءيا، اجالعا داۋا بار ما؟ !
- اۋىرماي- سىرقاماي ءبىر- اق كۇندە...
- وسى تۋىستارى كىم ەدى، قالاي ەستىرتەمىز؟
كوڭىلى بوس ءبىر- ەكى ايەل سىڭسىپ جىلاعان بولدى. مەن مونشانىڭ بۇرىشىنا باردىم دا، سىلق ەتىپ وتىرا كەتتىم. ويىما نەلەر كەلىپ، نەلەر كەتپەدى دەسەڭشى. باياعىدا جاس بالا كۇنىمىزدە اش جۇرگەندەي وسى مارقۇم اعامنىڭ ەكى قازىن ۇرلاپ تاۋعا اپارىپ، قۋىرىپ جەگەنىمىز بار ەدى. ەندى سول قازدىڭ ەتىنىڭ ءدامى اۋزىما كەلىپ، دەنەمە ۋ بولىپ تاراپ، ەسەڭگىرەتىپ بارا جاتقان سياقتى ما...
- حا- حا- حا... - كۇلكىگە جالت قاراسام قازاعا جينالعان ەل شىنىمەن كۇلىپ ءتۇر. ءبىرى ءىشىن باسىپ كۇلسە، ەكىنشىسى ساۋساعىن شوشايتىپ ىشەك- سىلەلەرى قاتىپ قالعان. مەن اڭ- تاڭمىن:
- مونشاعا تۇسۋگە كەلدىڭدەر مە؟ - ەرجىق اعامنىڭ داۋسى! (استاپىراللا، ناق سونىڭ ءوزى!). ونە بويىم ءبىر ءتۇرلى بولىپ كەتتى. مونشاشى جاڭاعى ءسوزىن تاعى ءبىر قايتالادى دا تابالدىرىققا جۇرەلەي وتىرا كەتتى. نۇرتاس اعا ءبىر شەلەك سۋىق سۋ اكەلىپ باسىنا قۇيا سالىپ:
- ءىشىڭدى... - دەپ ءبىر سىباپ ۇيىنە قاراي اياڭدادى.
جۇرت ءولىپ- تىرىلگەن مونشاشىنى مازاق قىلىپ اۋرە.
وقيعا بىلاي بولىپتى. ميليتسيا، دارىگەر، تاعى ءبىر- ەكى ادام ىشكە ەنگەندە «مارقۇم» ەرجەكەڭ ورنىنان قوزعالماپتى. قاتتى ۇيىقتاپ جاتقان كۇيى جان تاپسىرسا كەرەك. «ميليتسيا مەن دارىگەر قالام- قاعازدارىن دايىنداپ جاتقاندا باتىل باسبۋح جانىنا بارىپ مونشاشىنىڭ بەتىنە ۇڭىلسە، اقىرىن عانا «ۋھ» دەپ الىپ، كوزىن (اشىپ- جۇمعان، ارينە) قىسىپتى، - دەيدى. باسبۋحتىڭ اشۋى كەلىپ ء«ولىپ» جاتقان مونشاشىنى (ميليتسيانىڭ قوي دەگەنىنە قاراماستان) جاعاسىنان جۇلىپ الىپ، جاقتان ءداۋ جۇدىرىعىمەن سالىپ وتكەندە «مارقۇم» شىنتاقتاي مونشاشى ۇشىپ بارىپ، قابىرعاعا سوعىلىپ، لاق- لاق قۇسىپ دالاعا بەتتەپ بارا جاتىر دەيدى. سىرتقا شىقسا ءوز قازاسىنا جينالعان حالىق، جىرتىڭ- جىرتىڭ كۇلكى، مازاق. مىنە، بارى وسى. ەندى جۇرت مەنى قورشادى.
- بىرگە ءىشىپ پە ەدىڭدەر؟
- ۇرعان جوقسىڭ با ىشىنەن؟
- وي، سەن ولىمنەن الىپ قالدىڭ. داۆاي، ەرتەڭ ەسىن جيعان سوڭ كوستيۋم- شالبار سۇرا، سەن بولماساڭ ولەر ەدى. جانىما مەحانيك اققوزى كەلدى دە:
- ۇيات بولدى عوي، - دەپ مونشاشىنىڭ ولمەگەنىنە وكىنگەندەي جونىنە كەتتى.
مەن ۇندەمەي بۇرىلىپ جۇرە بەردىم. سول كۇنى بويىمنان تالاي جىل ارقالاپ جۇرگەن اۋىر كىنامنان ارىلعانداي بولدىم. ءبىراق تا، نە كەرەك مەن تۋرالى وسەك تە ءورشي ءتۇستى.
توكىشتىڭ بالاسى مونشاشىمەن بىرگە ءىشىپ، ارتىنان ءولىمشى عىپ ساباپ كەتىپتى.
- قوي ول بالا دا سونداي ما ەدى؟
- ايتاسىڭ- اۋ، ونداي بولماسا اكەسى ونى اپارىپ وقۋعا تۇسىرۋگە شاماسى جوق دەيسىڭ بە، سوسىن عوي تابانىن ءتىلىپ جۇمىسقا سالىپ قويعانى.
ە، سولاي دە باسە...
ۋاقىت ءوتىپ جاتتى. باياعىدا بارىمتالاعان ەكى قازدى ويلاۋدى قويعام. قىس قاتال باستالدى. قاڭتاردىڭ ورتاسىندا توپەپ جاڭبىر جاۋدى. تۇياقتى مال قولعا قاراپ قالدى. يت- قۇس قاتتى.
ءتورت دراۆيلشيكتىڭ ەكەۋىنە تۇماۋ ءتيىپ ۇيلەرىندە جاتىر. مۇحيت ەكەۋمىز تاڭنىڭ اتىسىمەن تۇرامىز دا، بۇرقىلداتىپ كەشكە شەكتى ارپا تارتامىز. شارۋاشىلىق اۋىرلاعان سايىن ەل ازاماتتارىنىڭ قاباعى سالبىراپ جاق ەتتەرى سولىپ... بەرەكەلەرى كەتتى. اكەم قالادا اۋرۋحانادا جاتىر. شەشەم ءبىر بارىپ كەلگەن، سونان كەيىن قاتىناسا المادىق. جۇمىستان تيتىقتاپ شارشاپ كەلدىم دە ۇيگە كەپ، توسەككە قۇلادىم. الدەن ۋاقىتتا ء(بىز اس- سۋىمىزدى اۋىزعى ۇيدە ىشەمىز) شەشەممەن بىرەۋ سويلەسىپ وتىرعانىن ەستىدىم. ءارى- بەرى اۋناپ ۇيقىمدى اشىپ الدىم. كەلگەن ەرجىق اعام ەكەن، داۋسىنان بولجادىم ءسال قىزۋلاۋ عوي دەيمىن...
- بولادى تاتە، ماعان بولا اۋرە بولماڭىز.
- تاقان جۇمىستان شارشاپ كەلەدى عوي دەپ ازىرلەپ جاتىر ەدىم... ۇستىنەن كەلدىڭ، جاقىن وتىر (شەشەم مەنى كورمەگەن).
- ماريام تاتە، ۋىستاعاننىڭ ۋىسىندا، تىستەگەننىڭ تىسىندە كەتپەۋ كەرەك قوي، جاي سول امانداسايىن دەپ اعادان حابار بار ما بىلەيىنشى دەپ، تىلەۋلەس كوڭىلمەن كەلگەن عوي تاتە... انا تاقان ايتەۋىر جۇمىستىڭ شەتىندە ءجۇر ماعان بىلاي ەكى- ءۇش قاپ جەم تاۋىپ بەرە الا ما دەگەن عوي تاتە... بولادى... ماعان بولا داستارقان جايماڭىز. ء(بىر اۋناپ ءتۇستىم دە جاتا بەردىم).
- قۇداي تىلەۋىندى بەرسىن: مونشاڭ جىلى بولسا كىلتىن بەرشى، بالالار ءتۇسىپ السىن.
- جو... جوق تاتە بولمايدى، ول نە دەگەنىڭىز. زاكۋن ەست زاكۋن.
- بوتەن بالا ەمەسسىڭ، ويباي- اۋ، ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي. (شەشەم شكافتى اشىپ، بىردەڭە الدى عوي دەيمىن) .
- وي، ماريام تاتە نەسىنە اۋرە بولدىڭىز، بولمادىڭىز عوي.
- شارشاپ جۇرگەن شىعارسىڭ ءوزىڭ قۇيىپ ىشە عوي... (ستاقانعا اراق قۇيىلدى).
- ال، تاتە، اعام تەز جازىلسىن، ء(ىشىپ سالدى) .
- وسى اعامنىڭ دەيمىن تاتە تاپپايتىن اراعى بولساشى. مىنا اراق سىزدەردىڭ ۇيلەرىڭىزدە عانا بار.
- شاي ءىش. ۇل ءقازىر كەپ قالار. (بۇركەنىپ ءتور ۇيدە مەن جاتىرمىن) .
- تاقاننىڭ ءوڭى جۇدەۋ عوي. انا جولى مونشاعا كەلگەندە كوردىم، ول كۇنى مونشا كەرەمەتتەي ىستىق ەدى. ءوزى جىلدام شىعىپ كەتتى.
- اۋىرادى عوي. ونىڭ ۇستىنە وقي الماي قالدى، قاتارىنان قالعانعا بايعۇس بالا قىنجىلا ما... قايتەيىن، جايراڭداپ جۇرگەن بالا ەدى، - دەپ شەشەم جابىرقاي سويلەدى.
- جازۋشى بولايىن دەپ ءجۇر ەمەس پە؟
- يا، سودان نە شىعادى دەيسىڭ، ايتەۋىر كۇن- ءتۇن دەمەي جازىپ جاتادى، تۇنەۋ كۇنى اۋداندىق گازەتتە شيمايىن «ناشار» دەپ سىنادى ەمەس پە، ەلدەن ۇيات ءوزى...
- ا، نەشاۋا تاتە تاقان مىقتى ازامات بولادى. - ەرجىق اعام تاعى ءبىردى تارتىپ سالعان سياقتى.
- ۋۋۋ، جارىقتىق- اي... تاتە، بۇگىن مونشا سۋىق، ەرتەڭ بالالار تۇسەر.
- قۇداي تىلەۋىڭدى بەرسىن، ەرجىقجان، بوتەن بالا ەمەسسىڭ، انا الدىڭداعىنى ءوزىڭ قۇيىپ ىشە عوي.
- تاقان كەلمەدى- ءا؟
(مەن بۇركەنىپ جاتىرمىن، ۇيقىم كەلەر ەمەس).
- جاقسى كومىرىڭ بولسا ەسكەرسەڭشى، بوتەن بالا ەمەسسىڭ، اعاڭ بولسا بالنىستە. بيىلعى العان كومىرىمىز ناشارلاۋ بولدى. ەرتەڭ سىرتگان ەر ادام كەلگەندە جۇدەپ- جاداپ وتىرعانىمىز قيىن عوي. ۇلعا ايتام، زاۆحوزدان بارىپ كومىر سۇرا دەپ، بەتىنەن باسادى بالا ەمەس پە... كومىر جاعىن ەسكەر، قاراعىم...
- جو... جوق... تاتە، ول بولمايدى، زاكۋن ەست زاكۋن، تىستەگەننىڭ تىسىندە، ۋىستاعاننىڭ ۋىسىندا كەتپەۋ كەرەك قوي. ماريام تاتە بولمايدى ول. ال، ماريام تاتە ساۋ بولىڭىز مەن كەتتىم، الگى تاقان كەلمەدى عوي، اعانىڭ ءقالىن بىلەيىنشى دەپ كەلگەن عوي مەنىكى...
- ۇلعا ايتارمىن ءوزىڭنىڭ كەلگەنىڭدى، كومىر جاعىن ەسكەرسەڭشى...
- ماريام تاتە- اۋ، باياعىدا توكەن اعام فەرمانى باسقارىپ تۇرعاندا ماعان تالاي جاقسىلىق جاساپ ەدى. قۇداي، دەنى- قارىنا ساۋلىق بەرسىن، اعام كەلگەڭدە «بەرمەدى» دەسەڭىزدەر ۇيات بولىپ جۇرەر، الىڭىزدار. ارعى شەت جاعىنان السىن، شىتىرلاپ جاقسى جانادى.
- ە، سويدەسەڭشى، ۇلداردى جىبەرەيىن.
- تاقاننان باسقا ەشكىمدى جىبەرمەڭىز. (تاسپەن اتىپ ەم، اسپەن اتتىڭ عوي مەنى) .
...سول كۇنى ءۇيدىڭ قابىرعاسىن قىراۋ شالماق تۇگىلى، مۇز قاپتاسا دا كومىرگە بارمادىم، مەنەن باسقا بىرەۋ الۋىنا بولمايدى: «زاكۋن ەست زاكۋن» ەرتەڭىندە سوۆحوزدان اۆانسقا اقشا الىپ، قولدان اتاسىنىڭ قۇنىن سۇراسا دا ەكى توننا كومىر ءتۇسىردىم.
...تۇنىمەن اق قاعازعا ەشتەڭە تۇسىرە الماي الاسۇرىپ، قىستىڭ ۇزاق ءتۇنىن ءتۇرىپ، قىسقا تاڭىن قارسى الىپ وتىرىپ قالىپپىن. بولمەمە شەشەم سويلەي كىردى.
- اق قاعازدا باسىڭ قالسىن سەنىڭ باسىڭ قالعىر. وتىر ءسويتىپ، تۇنىمەن جىنىمەن سويلەسكەن باقسى قۇساپ، كۇبىر- كۇبىر ەتىپ، سەنىڭ كەسىرىڭنەن وسى ايعا سۆەتكە ۋداي عىپ اقشا ۇستادى.
- نە بوپ قالدى تاعى؟
- بولعاندا قايتەر ەدىڭ، تۇنىمەن جارقانات قۇساپ ۇيىقتامايسىڭ، كۇندىز قولىڭ قالت ەتسە، انا تارسىلداق ماشينكاڭدى باسىپ ابدەن مازامىزدى كەتىردىڭ عوي ءوزى، ويباي..
- نە بوپ قالدى ءوزى، ايتساڭىزشى.
- بار دا كور ءانى قىس بويى ارپاعا بوكتىرىپ، سەمىرتىپ جۇرگەن اتالىق قازدى تۇندە بىرەۋلەر قورادان ۇرلاپ الىپ كەتىپتى. مومىن ادامنىڭ اشۋى دا قىزىق قوي، شەشەم دۇنيەنىڭ ءبارىن ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيدىرىپ بارا جاتىر. ون ءتورت قۇرساق كوتەرىپ، جەتەۋىن قارا جەرگە بەرىپ، قالعان جەتەۋمىزدىڭ قىزىعىمىز بەن شىجىعىمىزدى كورىپ كەلە جاتقان شەشەمدى اياپ كەتتىم:
- قازدى قايتەدى - ءوزى شىعىپ كەتكەن شىعار.
- ءوزى سوندا اۋزىنداعى قۇلىپتى بۇراپ الىپ تاستاي ما؟ جۇرەگىم القىمىما تىعىددى. «باياعىدا ءبىز دە...»
- ماما، جۇرەگىم.
- ويباي... ويباي... تاعى اۋىرىپ قالدىڭ با، ءدارىڭ قايدا ەدى. - سۋ... سۋ...
- مىنە، ءقازىر... ءتۇۋ زارەمدى الدىڭ عوي بالام، اينالايىن، بايقاشى وتىر مىنا جەرگە، اقىرىن، قازى بار بولسىن سەندەر امان- ساۋ بولساڭدار بولدى...
ەرتەڭىندە بىلدىك: ءبىزدىڭ قازدى ۇرلاعاندار مونشانىڭ ىشىنە بارىپ قۋىرىپ جەپ، ەكى- ءۇش بوتەلكە «ۆەرمۋت» ءىشىپتى.
مەن سولاردىڭ قازدى ەمەس قورادا تۇرعان ەكى توقتىنىڭ ءبىرىن الىپ كەتپەگەنىنە شىنداپ وكىنگەن ەدىم...
***
ارادا ءتورت- بەس جىل ۋاقىت وتە شىقتى. قالادا تسەمەنت زاۆودىندا ەل قاتارلى جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ جاتىرمىن. شىلدەنىڭ شىدەرلەۋلى ىستىعىندا كەزەكتى دەمالىسىمدى الىپ، اۋناپ- قۋناپ قايتايىن دەپ اۋىلعا كەلدىم. قۇلازىپ تۇر. ايتەۋىر، تىم- تىرىس دۇنيە. كورشى- قولاڭ، تۋعان- تۋىستارعا امانداسىپ شىقتىم. ءىشىم پىستى. اۋەلدە اۋىلعا باراتىن اۆتوبۋسقا بيلەت الاردا مەندە مىنانداي وي بولعان: «بارعاسىن تۋعان- تۋىس، دوس- جاراندار جابىلا قوناققا شاقىرار. كەكىرەيمەي وڭ قاباقپەن بارىپ، دۇرىس قايتايىن «قا- اي- دا- ا، ەندى سولاردىڭ ءحالىڭ قالاي، ەي، دەگەندەرىن كۇتىپ ۇيدە جاتىرمىن. وسىنداي ءتاتتى ۇمىتپەن ەكى- ءۇش كۇندى وتكىزدىم. ءولىپ كەتە جازدادىم...
سول كۇنى قۇلقىن سارىدەن تۇرىپ الدىم. ءشوپ تاسيتىن شوپىرلار بولماسا، اۋىل تۇرعىندارى ويانا قويماعان. بىرەۋ تاڭعى اسىنا شاقىرعانداي بارىمدى كيىپ الدىم. (تۇندە كوستيۋم- شالبارىمدى وتەكتەپ قويعام) . دالاعا شىقتىم. ىستىق ەڭسەلەرىن باسقانشا، تۇندەگى ءتاتتى تۇستەرىن ايتىپ قالعىسى كەلگەندەي قۇستار تاڭعى اۋادا راقاتتانا سايرايدى. اۋىل شەتىنە قاراي اياڭدادىم. بىرەۋ جوتەلەدى. بۇرىلىپ قاراسام، جاڭا جوبامەن سالعان مونشانىڭ الدىندا، ورىس باقشاسىندا وتە ءجيى كەزدەسەتىن «قاراقشىداي» قالقايىپ باياعى ەرجىق اعام تۇر. قۋانىپ كەتتىم. اياڭداپ جانىنا باردىم.
- اسسالاۋماعالەيكۋم، ەراعا.
- ۋاعالەيكۋم، - قولىمدى وتە كوڭىلسىز، سەلقوس الا سالدى.
- اعا، ءحالىڭىز قالاي؟ ءۇي ءىشىڭىز امان با؟ لەيا جەڭەشەم قۋاتتى ما؟ - نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن ەراعامنىڭ قورا- قوپسىسىن تەرگەپ سۇراپ جاتىرمىن، سۇراپ جاتىرمىن...
- ءيا، بالا كىم بولاسىڭ، تانىمادىق قوي؟!.
مەن اڭ- تاڭ بوپ ەراعاما قارادىم. شىنىمەن تانىماعانىن نە ادەيى مەنى مازاق قىلىپ تۇرعانىن اجىراتا الماي دەل- سال بولدىم.
قىرسىقتىعىم ۇستاپ قالدى. اكە- شەشەمنىڭ اتى- ءجونىن، قاي جىلى، قاي ايدا، قاي جەردە تۋعانىمدى جىپكە ءتىزىپ ايتىپ بەردىم.
- ۋاي، تاقان سەنسىڭ بە، اينالايىن. لاتيپانى، بالالاردى تاقاقتاپ سۇراپ جاتقان بۇل - كىم دەسەم...
ەراعام مەنى ەكى- ءۇش رەت اينالىپ شىقتى دا، تاۋ حالقىنىڭ سەرى جىگىتتەرىنىڭ ادەتىنە سالىپ، باسىن شايقاپ، تاڭدايىن قاقتى.
- شيكارنو، سەن دە ادام بولدىڭ، ءا؟! مەن كۇلدىم. اشۋلانعان جوقپىن.
- وستىك قوي، اعا، - دەدىم كوڭىلدەنىپ.
اعام مەنى تاعى دا ەكى- ءۇش رەت اينالىپ شىقتى. باسىن شايقاي بەرەدى.
- قۇدايدىڭ شاتاستىرعانى- اۋ، سەنى تانىماي، مىنا قىمىز بەن ءسۇرى قازىنىڭ كەزىندە اۋىل- اۋىلدى كەزىپ جۇرگەن ريەۆيزورلاردىڭ بىرەۋى شىعار دەپ. رەنجىمە، اينالايىن، ءوزىمنىڭ تاقانىم ەكەنسىڭ عوي ءيا، باياعىدا قاز... مەن نە ايتىپ كەتتىم ءوزى. ايتپاقشى بۇل كەلىسىڭ، اكە- شەشەمە كەلىن تۇسىرەيىن دەپ سول (كۇلدى) . دۇرىس قالادا جۇمىس ىستەيسىڭ، ەندىگى بيىك ۇيدەن جەكە ءوز باسىڭا پاتەر العان شىعارسىڭ، مالادەس...
- جوق، اعا، سالت باستىلارعا ءۇي بەرمەيدى. جاتاقحانادا تۇرامىن. ۇيلەنگەن سوڭ بولماسا...
- ءيا، سولاي دە، - بەتىمە جيىركەنە قارادى. سولاي دە (شەگىندى) . اكە- شەشەڭنىڭ سورى بولدىڭ عوي سەن، وتىزعا كەلسەڭ دە ون جاستاعى بالانىڭ اقىلى جوق سەندە، سەن دۇرىس بالا بولمادىڭ. ءاۋ باستا سەنەن ءۇمىت كۇتە قويماپ ەدىم... ءاي، ءاي (باسىن شايقادى) . سەن - اقىماقسىڭ. انا باۋىرلارىڭا قانداي ۇلگى كورسەتپەكسىڭ، ا؟ ءاي، ءوزى سەندە ۇيات، سانا- سەزىم دەگەن بار ما ءوزى، ا؟ تاسقا ۇيالماي- قىزارماي ماحاببات دەپ (قولىن سەرمەپ- سەرمەپ قويدى) ادامگەرشىلىك دەپ ءسوز باسقىزاسىڭ. ءاي، ءوزى سەن كىمسىڭ- اي، ا؟!
- اعا!
- توقتات. سەن ءوزى مىناعان جاۋاپ بەرشى. مىنا اعاڭ سياقتى (كەۋدەسىن قولىمەن ۇرعىلادى) نەمىستەن قاتىن الىپ، ءتىفا، ءتىفا، ءتىل- كوزىم تاسقا، ەش قوسپاسىز ون ءبىر قازاقتى تاپقىزا الاسىڭ با- اي، ا؟ !
مەن يىعىمدى قيقاڭ ەتكىزدىم.
- ءا، سولاي ما ەكەن، - دەدى ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ. - قولىڭنان كەلمەيدى. سەنىڭ قولىڭنان نە كەلەدى، ا؟!
قازاق ءتىلى ساباعىنان «ەكىلىكتى» الا- الا، تاقتا الدىنان ابدەن جاۋىر بولعان وقۋشىداي ەكى ءيىنىم ءتۇسىپ مەن تۇرمىن. مونشاشى اعام جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ ۇرسىپ جاتىر.
- اكە- شەشەڭدى بۇكىل حالىق سىيلايدى. جاقسى ادامدار. سەنىڭ ءوستىپ جۇرگەنىڭە پروستى مەن...
- اعا، - دەدىم ىزالانىپ. - اعا، ءسىزدىڭ بۇنىڭىز نە... مەن قۇدايعا شۇكىر، ەل قاتارلى جۇمىسىمدى ىستەپ جاتىرمىن. قىز- كەلىنشەككە قىرىندامايمىن... تەاتر، كينونى قۇر قالدىرمايمىن. ايىقتىرعىشقا تۇسكەم جوق... كۇندەلىكتى گازەت- جۋرنال وقيمىن.
- ءاي، قويا تۇرشى- ەي. سەن نە ءوزى، مىناعان جاۋاپ بەرشى. مىنا سەندەر ۇيلەرىڭدەگى جەتى بالاسىندار. التاۋى ءبىر- بىرىنە وتە ىنتىماقتى. ال سەنى ولار داعى ادام دەپ تە ەسەپتەمەيدى؟ سول باۋىرلارىڭ مەيرام سايىن باستارىن تۋعان ۇيلەرىندە قوسادى. سەنى كورمەيمىز. ءاي، سەن سوندا قايدان شىققان قۇدايسىڭ، ا؟! ءاي، ءاي (قولىمەن مەنى نۇقىپ- نۇقىپ قالدى) سەن ءوزى مىنا مەن سياقتى مونشا جاعا الاسىڭ با؟ جازۋ- سىزۋدى قايتەسىڭ، ودان دا اۋىلعا كەپ مەنىڭ كومەكشىم بوپ مونشا جاق، اعايىنىڭنىڭ ارقاسىن ىسىپ بەرسەڭ دە كوڭىلىن تاباسىڭ...
ءبىر ءتۇرلى جاسىپ، مۇڭايىپ قالدىم. ەراعامنىڭ نەنى مەڭزەپ، نەنى كوزدەپ ايتىپ تۇرعانىن ىشتەي مويىنداپ تۇرعاندايمىن. ول كىسى مىنبەدە ءۇزىلىس جاساعان ادامداي ءسوزىن قايتا جالعادى.
- جارايدى، جاسىما، جىگىت ەمەسسىڭ بە؟ ادام تۋعان ۇياسىنىڭ سۋىعىن دا، ىستىعىن دا كورۋ كەرەك، كوكەك ەمەس شىعارمىز... قالعان اڭگىمەنى كەشكە ۇيگە كەل سوندا جالعاستىرامىز. ۇمىتپا. مەن دە جەڭگەڭە اس سالدىرارمىن. ۇيتىلگەن قازدىڭ ەتى بار. اراق ىشەم دەپ دامەلەنبە، مەن ءۇش جىل بولدى ىشكەندى قويعام، نەمەرەم بار، قالايدا كەشكە ۇيگە كەل...
- جارايدى، - دەپ بۇرىلىپ كەتىپ بارا جاتىر ەدىم، جەڭىمنەن تارتىپ توقتاتتى.
- تاقان، سەن وسى مونشا جاعا الاسىڭ با؟ - دەدى دە بەتىمە قارادى.
- ءقازىر جاۋاپ بەرە الماساڭ، كەشكە قوناققا كەلگەندە ايتارسىڭ؟
ۇيگە كەلدىم. اۋىزعى ۇيدە شەشەم گازعا، ءالى ويانا قويماعان، ويانسا ازان- قازان جىلايتىن، نەمەرەلەرىنە ءسۇت قويىپ جاتىر ەكەن. ۇرسا جونەلدى.
- قايدا ءجۇرسىڭ، تاڭ اتپاي استىڭنان سۋ شىقتى ما؟ قورادان قازدار شىعىپ كەتىپتى. بارىپ ىزدەپ كەل... مىناسى نەسى، شىتتاي كيىنىپ العانى، ايتەۋىر جاقسىلىق بولعاي.
- قازى بار بولسىن. سونى نەمەنەگە اسىرايسىڭ، ءبىر بەينەت قىلىپ.
- ە، سەن نە كەلىن ءتۇسىرىپ، بەينەتىمىزدى سونىڭ موينىنا ارتىپ قويىپپىز با، و، نەسى، اسىرايىن دەپ اسىرادىم با؟ بىلتىر وسى ۋاقىتتا ەرجىق اعاڭ كەپ: «تاتە، تۇسىمە تاقان كىرىپ ءجۇر، ۇيلەنەتىن شىعار، مىنا ەكى قازدى سوعان اكەلدىم، مەن بەردى دەپ ايتارسىز»، - دەگەن. بىلتىر وليمپيادانى كورۋگە ماسكەۋگە كەتتىڭ بە، اۋىلعا بەتتەمەدىڭ. تاقاۋدا بالاپان شىعارعان. بار ەندى شاي قايناعانشا ىزدەپ كەل، تانىماساڭ بوتەگەسى قىزىل بوياۋمەن بويالعان.
...كۇن قۇرىق بويى كوتەرىلگەندە قازداردى زورعا دەگەندە ىزدەپ تاپتىم- اۋ. كوك قۋالاپ ۇزاپ كەتكەنگە ۇقسايدى. سياقتى ەمەس انىق سولاي. باياعىدا ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە سارجالدىڭ ماڭى كوك مايسا جايلاۋ ەدى. قىز بۇرىمىنداي بۇراتىلىپ ءموپ- ءمولدىر بۇلاق اعىپ جاتاتىن. ءقازىر سول قىمبات كورىنىستىڭ ءبىرى دە جوق. جەر توزعان. جۇرگەن سايىن كوزىڭە تۇسەتىنى، اياعىڭا ىلىنەتىنى كونسەرۆىنىڭ قالبىرى، بوس بوتەلكە، تەمىر- تەرسەكتەر. تىزەمىزدەن جالداپ ءبىر- بىرىمىزگە سۋ شاشاتىن ارىققا تاۋ- تاۋ قىلىپ، كۇل- كوقىس توگىلگەن.
تاقىر جەرمەن بەس قاز ەمەس، ءبىر قورا قوي ايداعانداي شاڭعا كومىلىپ كەلە جاتىرمىن. پىسىنادىم. تەرلەدىم. شولدەدىم. موينىمداعى گالستۋگىمدى اعىتىپ، كوستيۋمىمدى شەشىپ الدىم.
بورپىلداق شاڭى بۇرق- بۇرق ەتكەن جولمەن قازداردى ايداپ كەلە جاتىپ ەرجىق اعام جاعىپ جاتقان مونشانىڭ ءتۇتىنىن كوردىم. ەسىمە اعامنىڭ قويعان سۇراعى ءتۇستى. قالايدا جاۋاپ بەرۋىم كەرەك قوي... ويلانىپ كەلەم!
ءسىز قالاي ويلايسىز؟!
شىنىندا دا مونشا جاعا الام با؟!
سارجال
1980 -جىل. 14-قاڭتار.