ءارى- ءسارى كۇيگە تۇسكەن الەم

ال سانكسيالىق قىسىمعا تاپ بولعان كورشىمىز - رەسەي بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولدارىن قاراستىرىپ جاتىر. سونداي- اق، قىتاي ۆاليۋتاسى - يۋاننىڭ قۇنسىزدانۋى، شىنىن ايتقاندا، كوپ ماسەلەدەن حابار بەرىپ تۇر.
مىنە، وسى جاعدايلار رەسەيمەن جانە قىتايمەن ەداۋىر كولەمدە ساۋدا- ساتتىق، الىس- بەرىس جاساپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ دە ەكونوميكاسىنا اسەر ەتەتىنىن جاسىرا المايمىز. افريكانىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىنەن جانە «وتتى نۇكتەلەردەن» اعىلعان ميگرانتتار بۇگىندە ەۋروپاداعى ەلدەردى باسىپ قالدى. ولار سوندا ءوز وتانىنان نەگە باس ساۋعالاپ قاشادى؟ ونىڭ بارلىعى سول ەلدەردەگى الەۋمەتتىك پروبلەمالار مەن ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا بايلانىستى بولسا كەرەك.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە حالىقتىڭ كوڭىل- كۇيىنە، تۇرمىس جاعدايىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىن جوعارىداعىداي ماسەلەلەر جوق. ونىڭ كورىنىس بەرۋى مۇمكىن دە ەمەس. سەبەبى، قازاقستان باسشىلىعى بارلىعىن كۇنى بۇرىن ويلاستىرىپ، سوعان سايكەس ۇزاق مەرزىمدى قامتيتىن باعدارلامالار مەن جوبالاردى جاساپ قويعان.
ا ق ش ەكونوميكاسى: ساراپشىلار ۋادەسى مەن ناقتى جاعداي اراسىنداعى ايىرماشىلىق قانداي؟
ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى الماستىرۋ، «كەرەكسىز» سيفرلاردى جاسىرىپ قالۋ جانە ەسەپتەۋ ادىستەمەسىن وزگەرتۋ - بۇل بۇكىل الەم بويىنشا قارجىلىق جانە ەكونوميكالىق تاسىلدەردىڭ ستاندارتتى ۇلگىلەرىنە اينالىپ وتىر. ۇكىمەت وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرى مەن ولقىلىقتارىن قايتكەندە دە بۇركەمەلەپ قالۋعا ءماجبۇر. ال ەكونوميستەر مەن ساراپشىلاردىڭ ۇلكەن توبى دا ولاردان قالىسار ەمەس.
امەريكا ەكونوميكاسى الەمدەگى ەڭ ىرىلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، سوندىقتان ءوزىن سىيلايتىن ءاربىر ساراپشى ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ قالۋعا ۇمتىلادى. ادەتتە Bloomberg نەمەسە Reuters سياقتى تانىمال اگەنتتىكتەر اسا ءىرى ينۆەستيتسيالىق بانكتەر مەن كومپانيالاردىڭ ەكونوميستەرىنە سۇراۋ سالادى. وسى ساۋالناما نەگىزىندە كونسەنسۋس- بولجام جاسالادى. بەلگىلى بولعانىنداي، بۇل بولجامدار شىندىقتان ايتارلىقتاي الشاق بولىپ شىعىپ جاتىر.
كونسەنسۋس- بولجامدار جىل ىشىندە وتە قاتتى وزگەرىسكە تۇسەدى - كوبىنە- كوپ تومەندەۋ جاعىنا قاراي وزگەرىپ وتىرادى. كەي جاعدايلاردا جىل قورىتىندىسى بويىنشا ءوسۋ قارقىنى ساراپشىلاردىڭ جىل باسىنداعى بولجامىنا قاراعاندا ەكى ەسە دەرلىك تومەن بولىپ شىعىپ جاتادى. ەگەر ولاردىڭ بولىپ جاتقان جاعدايلارعا ەش بايلانىسى بولماسا، ونداي بولجامداردىڭ ماعىناسى نەدە؟ نەلىكتەن ونداي ساراپشىلارعا سۇراۋ سالىنادى جانە نە سەبەپتى كوپتەگەن ينۆەستورلار ولاردىڭ پىكىرلەرىن وزدەرى ءۇشىن باعدارعا الادى. ونىڭ سىرتىندا ءتىپتى، فەدەرالدىق رەزەرۆ جۇيەسى دە وسى كونسەنسۋس- بولجامدى ەسكەرىپ وتىرادى. ادەتتە ول «ءوسۋ قارقىنى رىنوكتىڭ كۇتكەنىن اقتاعان جوق» دەگەن سوزدەرمەن دايەكتەلەدى.
مۇنداي سحەمانىڭ بۇعان دەيىن جاقسى جۇمىس ىستەپ كەلگەنىن ەسكەرگەندە، 2015 - جىلى قانداي دا ءبىر وزگەرىس بولا قويادى دەپ ايتۋدىڭ ءوزى دە قيىن. «ەسەپتەۋ تاسىلدەرىن وزگەرتۋ»، «جاڭا پارامەترلەر»، «مودەلدەرگە تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ» دەگەن سياقتى سوزدەر امەريكا ەكونوميكاسىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى «جاڭا شىندىعىن» جاسىرىپ قالا المايدى. ا ق ش- تىڭ مەملەكەتتىك ۆەدومستۆولارى ءىس جۇزىندە ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى ءوز قالاۋلارىنشا ساپىرىلىستىرۋدا. بۇل تۋرالى جەكە ينۆەستورلار مەن قارجى رىنوكتارىنا قاتىسۋشىلار قازىردىڭ وزىندە اشىق ايتا باستادى. دەي تۇرعانمەن، كورسەتكىشتەردى وقىستان جانە كۇتپەگەن جەردەن قايتا قاراۋ سانى جىل وتكەن سايىن وسە تۇسۋدە.
2008-2009 -جىلدارداعى داعدارىس سالدارىنان جۇمىستارىنان ايىرىلعان امەريكالىقتار سانى 800 مىڭ ادامعا كەمىتىپ كورسەتىلگەن. ءبىراق، ول تۋرالى تەك ارادا ەكى جىل وتكەن سوڭ عانا حابارلانىپ وتىر. 2013 - جىلى ا ق ش- تا ءدال پرەزيدەنت سايلاۋى قارساڭىندا جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىنىڭ كۇرت قۇلدىراۋىنا بايلانىستى ۇلكەن جانجال تۋىندادى. General Electric كومپانياسىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى دجەك ۋەلچ 2012 - جىلعى قىركۇيەك ايىنىڭ مالىمەتتەرىنىڭ بۇرمالانعانى تۋرالى اشىقتان- اشىق مالىمدەمە جاسادى.
2014 - جىلى ا ق ش- تا ءبىرىنشى توقسان بويىنشا ىشكى جالپى ءونىمنىڭ العاشقى جانە تۇپكىلىكتى باعالانۋىنداعى ايىرماشىلىق 3 پايىزدى قۇرادى. العاشىندا 0,1+ پايىز دەگەن كورسەتكىش حابارلانعان بولاتىن، تەك ارادا جارتى جىل وتكەندە عانا ا ق ش ءى ج ءو- ءسىنىڭ ءىس جۇزىندە 2,9 پايىزعا قۇلاعانى انىقتالدى. ويلانىپ كورەيىكشى، الەمدەگى نەعۇرلىم دامىعان ەلدەردىڭ ءبىرى ءۇشىن مۇنداي ستاتيستيكالىق اۋىتقۋشىلىق تىم ۇلكەن ەمەس پە؟ ..
ءالى كۇنگە دەيىن ا ق ش- تىڭ قارجى رىنوكتارىنىڭ ستاتيستيكانىڭ بۇل سياقتى قايتا قارالۋىنا ەشقانداي سەلت ەتپەگەنىن دە اتاپ وتكەن ورىندى سياقتى. اڭگىمە اركەزدە دە وتكەن ۋاقىتتارداعى مالىمەتتەر جونىندە بولىپ وتىر. وسىلايشا، الەمدەگى جەتەكشى اكسيالار رىنوگىنىڭ الەمدەگى جەتەكشى ەكونوميكا دامۋىنىڭ وزىق ينديكاتورى بولا بەرمەيتىنى ءجيى- ءجيى بايقالىپ قالۋدا. دەمەك، ءوزىمىز بايقاعانداي، ويىندار ءبىرىنشى كەزەكتە ناقتى مالىمەتتەر توڭىرەگىندە ەمەس، فەدەرالدىق رەزەرۆ جۇيەسىنىڭ شەكتەن تىس جۇمساق مونەتارلىق ساياساتى اياسىندا ءجۇرىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە، امەريكا ەكونوميكاسىنىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر قارا جاشىككە اينالىپ بارادى. سىرتىنان قاراعاندا ول بۇرىنعىسىنشا جىپ- جىلتىر، ءبىراق ونىڭ ىشىندە نە بار ەكەنى تەك ەكونوميكالىق تالداۋ بيۋروسىنىڭ ماماندارىنا عانا ءمالىم. مۇنداي كوزارباۋشىلىقتار ا ق ش- تىڭ ەكونوميكالىق مالىمەتتەرىنىڭ شىنايىلىعىنا دەگەن سەنىمگە نۇقسان تۇسىرمەي قالا المايدى. سوندىقتان دا بۇل ماسەلە قازىردىڭ وزىندە زەرتتەلۋ ۇستىندە.
دوللاردىڭ قاۋقارى قانشاعا جەتەدى؟
امەريكالىق ەكونوميست جانە شولۋشى ۋيليام ەنگدال سوڭعى ۋاقىتتارداعى التىن رىنوگىنداعى كەيبىر تەندەنتسيالارعا نازار اۋدارعان. ال ول رەسەي مەن قىتايدىڭ وزدەرى ءۇشىن دە، سونىمەن بىرگە، بىلايعى بۇكىل الەم ءۇشىن دە دوللارعا دەگەن تاۋەلدىلىكتى جويۋ ءۇشىن جاعدايلار جاساماق نيەتتە ەكەنىن كورسەتىپ بەرگەن. ءوز ماعىناسى جاعىنان بۇل ماقسات، ءسوز جوق، ريەۆوليۋتسيالىق سيپاتقا يە. ونى جۇزەگە اسىرۋ قازىردىڭ وزىندە باستالىپ تا كەتتى.
ەنگدال رەسەيدىڭ 2014-2015 - جىلدارى التىن ءوندىرىسىن قاۋىرت ۇلعايتقانىن، سول ارقىلى الەمدە بۇل كورسەتكىش بويىنشا ەكىنشى ورىنعا شىققانىن اتاپ وتكەن. سونىمەن بىرگە، ۇستىمىزدەگى جىلعا بەلگىلەنگەن جوسپار بويىنشا بۇل ەل 300 توننادان استام قىمبات مەتالل ءوندىرۋى ءتيىس. التىن ءوندىرىسى سالاسىندا كوشباسشى سانالاتىن قىتاي عانا ودان وزىق كورسەتكىشكە قول جەتكىزىپ وتىر. ونىڭ سىرتىندا 171 توننا قىمبات مەتالدى ساتىپ الۋ ارقىلى رەسەيلىك سەنتروبانك وتكەن جىلى بۇرىن- سوڭدى بولماعان بەلسەندىلىك تانىتقان. ال ول الەمنىڭ ورتالىق بانكتەرى ساتىپ العان بۇكىل كولەمنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى. وسىلاردىڭ ءبارى رەسەيدىڭ التىن رەزەرۆتەرىنىڭ كولەمىن سوڭعى 20 جىل ىشىندە ەڭ جوعارى كورسەتكىشكە جەتكىزدى.
قىتاي دا ءدال وسىنداي جولمەن كەلە جاتىر. التىن كەنىشتەرى مەن مەتالدىڭ ءوزىن ساتىپ الا وتىرىپ بەيجىڭ سوڭعى جىلدارى ءوزىنىڭ التىن قورىن بەلسەندى تۇردە تولىقتىرا تۇسۋدە. اسپاناستى ەلى ءوز قورىن 10 مىڭ تونناعا دەيىن ۇلعايتۋعا ۇمتىلۋدا. وسىلايشا، ول قورى 8 مىڭ توننادان ءسال عانا اساتىن ا ق ش- تى باسىپ وزباق. مامىر ايىندا قىتاي الەمدەگى ەڭ ءىرى التىن ينۆەستيتسيالىق قورىن قۇردى. قىتايدىڭ 2 ەڭ ءىرى التىن ءوندىرۋشى كومپانيالارى كولەمى 16 ميلليارد دوللار تۇراتىن قوردىڭ ينۆەستورلارىنا اينالدى. ولار رەسەيدى قوسا العاندا، «جىبەك جولى» بويىنداعى جوبالارعا قارجى سالاتىن بولادى.
ەندگالدىڭ پىكىرىنشە، بۇل سياقتى ءىس- ارەكەتتەر رەسەي مەن قىتايدىڭ ءوز التىن رىنوكتارىن قۇرۋىنا جانە ماقساتى الەمدىك رەزەرۆتىك ۆاليۋتا رەتىندەگى دوللارعا تونەتىن قاتەردى بولدىرماۋ بولىپ تابىلاتىن قىمبات مەتالل باعالارىن بۇرمالاۋعا قاتىستى اعىلشىن- امەريكان اۋىزجالاستىعىنان قۇتىلۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. رەسەي مەن قىتايدىڭ بۇل ويدى جۇزەگە اسىرۋعا شىنداپ كىرىسكەن سىڭايى بار جانە ونداي قادامعا جاقسى ومىردەن ەمەس، ماجبۇرلىكتەن بارىپ وتىرعانى دا بەلگىلى. بۇل ەلدەردىڭ ءارقايسىسى ولاردىڭ ءوسۋى مەن دامۋىن ءوزىنىڭ جاھاندىق ۇستەمدىگىنە سىن- قاتەر رەتىندە قابىلدايتىن ا ق ش تاراپىنان قىسىمشىلىقتى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سەزىنىپ كەلدى. ۋكرايناداعى داعدارىس پەن ونىڭ زارداپتارى رەسەيدىڭ كوزىن اشتى. ال قىتاي بولسا، يۋاندى الەمدىك رەزەرۆتىك ۆاليۋتالار پۋلىنا قابىلداۋدان باس تارتقان ۋاقىتتا، سونداي- اق، امەريكالىقتاردىڭ بۇلاردى قاتىستىرماستان ترانس- تىنىق مۇحيتى ارىپتەستىگىن قۇرۋعا تالپىنىپ جاتقانىن بايقاعان كەزدە ءتۇسىندى. وسى ورايدا دوللاردى نەگىزگى رەزەرۆتىك ۆاليۋتا رەتىندە قولدانۋدىڭ ا ق ش- قا جانە ونىمەن جاقىن بايلانىسقان ەلدەرگە كۇتپەگەن ارتىقشىلىقتار بەرگەنىن ايتا كەتۋ قاجەت.
ويىن ەرەجەلەرىن كىم بەلگىلەسە، سول اركەزدە دە ۇتىسقا شىعىپ وتىرادى. ا ق ش ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي ارتىقشىلىقتارىن بىلىكتىلىكپەن پايدالانا ءبىلدى، ءسويتىپ، بۇكىل الەمگە ءوز ۆاليۋتاسىن كۇشتەپ تاڭۋدىڭ ورايىن كەلتىردى. 1944 - جىلعى كونفەرەنسيادا قابىلدانعان برەتتون- ۆۋدس كەلىسىمى التىنعا بەكىتىلگەن دوللاردى حالىقارالىق ەسەپ ايىرىسۋلار قۇرالى رەتىندە بەكىتتى.
بەلگىلى ءبىر تۇرعىدا وعان نەگىز دە جوق ەمەس ەدى. جيىرماسىنشى عاسىر ا ق ش- تى باستى قارجى ورتالىعى جاسادى، ال ا ق ش ەكونوميكاسى ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ءوزىن وزگەلەرگە قاراعاندا، جاقسى سەزىنە ءتۇستى. دەگەنمەن، ۋاقىت وتە كەلە شتاتتار، جاعدايدى پايدالانا وتىرىپ، رىنوكقا ەشتەڭەمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن اقشا بەلگىلەرىن مولىنان شىعارا باستادى. قالاي دەگەندە دە، ءدال وسىنداي كۇدىكتىڭ بولعانى راس، ءبىراق وزدەرىنىڭ التىن قورىنىڭ كولەمدەرىن جاريا ەتۋگە ا ق ش تا مىندەتتى ەمەس بولاتىن. اقيقاتتىڭ انىعىن ءبىلۋ شاراسىن فرانسيا پرەزيدەنتى گەنەرال دە گولل ۇيىمداستىردى.
ەكونوميستەر روبەر تريففەن مەن جاك ريۋەففتىڭ قۇپيا باياندامالارىنان پرەزيدەنت دە گولل ا ق ش فەدەرالدىق رەزەرۆ جۇيەسىنە باعىناتىن التىن پۋلىنا قاتىسۋدىڭ ءوز ەلى ءۇشىن ءتيىمسىز ەكەنىن ءبىلدى. ول دوللار ۇستەمدىگىن مويىنداماۋدى ۇسىندى جانە ەسەپ ايىرىسۋدىڭ بۇرىنعى جۇيەسىنە قايتا ورالۋدى جاقتادى. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، دە گولل التىن ستاندارتىنا قايتا كوشۋدى قولدادى. ول ا ق ش- تىڭ ءوز مىندەتتەمەلەرى بويىنشا جاۋاپ بەرۋگە قابىلەتسىزدىگىن كورسەتۋ ارقىلى ءوز يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىستى.
1965 -جىلى دە گولل 1,5 ميلليارد دوللاردى التىنعا ايىرباستاۋدى ۇسىندى. ال ول ا ق ش ءۇشىن وتە قاۋىپتى وقيعا بولىپ تابىلدى. فرانسيادان كەيىن ىلە- شالا گەرمانيا، كانادا جانە جاپونيا «جاسىل قاعازدارىن» امەريكالىق التىنعا ايىرباستاۋدى قالادى. بۇل وتە تاماشا ويلاستىرىلعان سوققى بولدى. ا ق ش وراسان زور التىن قورىن ەۋروپاعا بەرە وتىرىپ، سىن- قاتەردى ەڭسەرە ءبىلدى. ءبىراق، بۇدان كەيىن برەتتون- ۆۋدس كەلىسىمى جارامسىز بولىپ تانىلدى.
ال 1971 - جىلى ا ق ش پرەزيدەنتى نيكسوننىڭ شەشىمىمەن امەريكا ەشكىمنەن سۇراماستان ءوزىنىڭ بارلىق مىندەتتەمەلەرىنەن باس تارتتى. 1973 - جىلدان باستاپ قاتاڭ ايىرباس باعامى جۇيەسى ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى. يامايكادا وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنسيادا ۆاليۋتا باعامدارىن رىنوك زاڭدارىنا باعىندىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ال يامايكالىق جۇيە الەمدىك ەكونوميكانى دوللارعا بايلانىستىرۋ ساقتالىپ قالعاندىقتان، ونىڭ ەسەسىنە التىنعا ەركىن ايىرباستاۋ تۋرالى مىندەتتەمەلەر جويىلعاندىقتان، ا ق ش ءۇشىن بۇرىنعىدان دا ءتيىمدى بولىپ شىقتى.
2001 - جىلى مالايزيا پرەمەر- ءمينيسترى ماحاتحير موحامماد ۇسىنعان التىن ستاندارتى يدەياسى ناقتى كورىنىسكە يە بولا ءتۇستى. اڭگىمە التىن ديناردى يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزارا ەسەپ ايىرىسۋ پۋلى رەتىندە قولدانۋ جونىندە بولعان ەدى. بۇل يدەيا دا وسى ەلدەردىڭ دوللارعا دەگەن سىرتقى تاۋەلدىلىگىن تومەندەتۋدى كوزدەدى. ءبىراق، جوبا جۇزەگە اسپاي قالدى. ونىڭ ەسەسىنە وسى يدەيانى افريكا اۋماعىندا افريكا وداعىنىڭ كوشباسشىسى بولعان مۋاممار كاددافي جۇزەگە اسىرماق بولدى دەگەن دە پىكىر بار. ارينە، رەسەي مەن قىتاي ليۆيا ەمەس، ولاردىڭ اسكەري جانە ەكونوميكالىق قۋاتى وزدەرىنىڭ كەز كەلگەن ەڭ باتىل دەگەن ەكسپەريمەنتتەرىن قورعاپ شىعۋعا قابىلەتتى. ونىڭ ۇستىنە مۇنداي جاڭاشىلدىققا دەگەن سۇرانىس بارعان سايىن ارتا ءتۇسىپ وتىر.
ءبارىن بىردەن تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە دەگەن قاجەتتىلىك تە جوق. باستاپقىدا التىنمەن ءوزارا ەسەپ ايىرىسۋعا كوشۋدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى. وسىنىڭ ءوزى- اق سالاماتتى ەكونوميكالىق ۇدەرىستەر ءۇشىن تارتىلىس پوليۋسىن تۋعىزباق. ونىڭ سىرتىندا بۇل بارلىق ەلدەر ءۇشىن دە قولايلى. «التىن ولشەمىن» ەنگىزۋ قارجىلىق الىپساتار ەلدەردىڭ الەمدىك ەكونوميكاداعى كوشباسشىلىققا دەگەن مونوپولياسىن جويىپ، التىنمەن كورىنىس تاپقان ۇلتتىق بايلىقتارى بار بارلىق ەلدەرگە ادال باسەكەلەستىككە جانە وركەندەۋگە جول اشادى. ءوزىنىڭ دە، وزگەلەردىڭ دە اكتيۆتەرىن ناقتى باعالاۋ، ايقىن كوورديناتتار جۇيەسىندە ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگى تۋادى. قالاي دەگەندە دە، كەز كەلگەن ۇلتتىق ۆاليۋتاعا قاراعاندا التىن بۇرىنعىسىنشا نەعۇرلىم تۇسىنىكتى ولشەم بولىپ قالا بەرەدى. ولاي بولسا قانداي تۇردە بولماسىن، ەرتە مە، كەش پە «التىن ستاندارتىنا» اۋىساتىن كۇن دە ونشا الىس ەمەس سياقتى. تەك رەسەي ءوزىنىڭ ب ر ي ك س بويىنشا وداقتاستارىمەن بىرگە وسى ۇدەرىستىڭ كوشباستاۋشىسى بولۋى ءتيىس.
نورۆەگيالىقتار بولاشاق ۇرپاق بايلىعىن قۇرباندىققا شالماق
قارجى داعدارىسى الەم ەكونوميكاسىن تىزەرلەتكەن تۇستا نورۆەگيا ودان ءىس جۇزىندە ەش زالالسىز شىعا ءبىلدى. دەگەنمەن، قازىر، مۇناي باررەلىنىڭ باعاسى 50 دوللاردان تومەن قۇلدىراعان كەزدە بۇل ەل دە ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىقتىڭ العاشقى اۋىرتپالىقتارىن سەزىنە باستادى. بىرىنشىدەن، مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋى مۇناي وڭدەۋ سەكتورىنداعى قىزمەتشىلەر سانىن قىسقارتۋ تاسقىنىن تۋىنداتتى، سوعان سايكەس جۇمىسسىزدار سانى وسە ءتۇستى. 2010 - جىلى ول كورسەتكىش 3,7 پايىزدى قۇراسا، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ مامىرىنىڭ وزىندە ول 4,3 پايىزعا جەتىپ وتىر.
نورۆەگياداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى، ماسەلەن، پولشاداعىمەن (سول كەزەڭدە - 10 پايىز جۇمىسسىز) سالىستىرعاندا تومەن بولىپ كورىنگەنىمەن، سوڭعى 11 جىلداعى ەڭ جوعارعى كورسەتكىش ءدال وسى سكانديناۆيا ەلىندە تىركەلدى. نورۆەگيانىڭ مۇناي وڭدەۋ ونەركاسىبىندە 250 مىڭعا جۋىق ادام ەڭبەك ەتەدى. ەلدىڭ ورتالىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ حابارلاۋىنشا، جيىنتىعىندا 2016 - جىلى اتالعان سەكتوردا جۇمىسشىلاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى ءوز جۇمىستارىنان ايىرىلادى. سونىمەن بىرگە، داعدارىس ەكونوميكانىڭ وزگە دە سالالارىن قامتىماق. سكانديناۆيا مەملەكەتى شارۋاشىلىعىنىڭ جۇرەك سوعىسىنىڭ السىزدىگى تۋرالى بۇگىندە جاپپاي جازىلۋدا. قالىپتاسقان وسىنداي جاعدايدا ۇكىمەت نورۆەگيانىڭ ۇلتتىق ينۆەستيتسيالىق قورىنىڭ قاتىسۋىمەن بەلگىلى ءبىر شارالار قابىلداماق نيەتتە. 2016 -جىلعا جوسپارلانعان بيۋدجەتتە قوردا جيناقتالعان قارجىلاردى پايدالانۋ قاراستىرىلعان.
وسى كۇنگە دەيىن بىردە- ءبىر قارجى ءمينيسترىنىڭ ءدال مۇنداي تۇبەگەيلى شاراعا بارماعانىن ەسكەرگەندە، ويعا الىنعان ءىستى تاريحي وقيعا دەپ اتاۋعا ابدەن بولاتىنداي. ەگەر ەسكە سالا كەتەر بولساق، نورۆەگيانىڭ ۇلتتىق ينۆەستيتسيالىق قورى الەمدەگى مەملەكەتتىك ينۆەستيتسيالىق قورلار مەن سالىمداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا ول ەكونوميكانىڭ جانە زەينەتاقىمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ كەپىلى بولىپ سانالادى. بۇل قاتاردا نورۆەگيالىقتاردىڭ كەلەشەك ۇرپاعى دا بار. وسى ورايدا ايتا كەتەر ءبىر جايت، سكانديناۆ حالقىنىڭ ۇلتتىق بايلىعى بۇگىندە شامامەن 875 ميلليارد ا ق ش دوللارى دەپ باعالانىپ وتىر.
دۇنيە ءجۇزىن كەزگەن داعدارىس
قازىرگى تاڭدا جالپى الەمدىك قارىزدىڭ مولشەرى شامادان تىس ارتىپ كەتتى. مۇنىڭ باستى سەبەبى، قارىزدانۋشى ەلدەر تىم كوپ كولەمدە قارجى الىپ، ەندى سونى قايتارا الماي وتىر. ونىڭ سالدارى الەمدىك ەكونوميكالىق وسىمگە ايتارلىقتاي كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. قارىزى ارتقان مەملەكەتتەردىڭ ۇكىمەتتەرى مەن ولاردىڭ ورتالىق بانكتەرى تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ءارتۇرلى جولدارىن قاراستىرعانىمەن، جاعداي ودان ءارى شيەلەنىسىپ كەتتى.
بۇگىندە دۇنيە ءجۇزى بويىنشا اكتيۆتەردىڭ كوپتەگەن بوس كەڭىستىكتەرى بولۋى مۇمكىن. ولاردىڭ اراسىنداعى ەڭ باستىسى مەملەكەتتىك وبليگاتسيالاردىڭ نارىعىنداعى كەڭىستىك بولىپ وتىر. ەرتە مە، كەش پە، ونىڭ دا كوبەسى سوگىلىپ، ىرگەتاسىنا سىزات تۇسەدى. سول كەزدەگى سوققى ادەتتەگىدەن بىرنەشە ەسە اۋىر بولۋى ابدەن مۇمكىن. ەكونوميكاعا قىزىققان كەز كەلگەن ادام ءۇشىن ەۋروپاداعى قارىز داعدارىسى جاقسى تانىس. سوڭعى ەكى جىلدا ەڭ باستى قاۋىپ- قاتەر دە كارى قۇرلىقتاعى وسى جاعداي بولىپ وتىر. سونىمەن قاتار، بۇگىندە كوپشىلىكتى قىتايداعى ءوسىمنىڭ باياۋ قارقىنى مەن ا ق ش ەكونوميكاسىنىڭ بۇلىڭعىر كەلەشەگى الاڭداتۋدا. بۇل ەكەۋى الەمدەگى ەڭ ءىرى ەكونوميكالار بولىپ سانالادى. ولار تۋرالى مالىمەتتەردىڭ جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ايتىلىپ، جازىلاتىنى دا سوندىقتان. دەگەنمەن، جەر شارىندا تىعىرىققا تىرەلىپ تۇرعان باسقا دا ەلدەر بار.
كانادا. مۇناي جانە شيكىزات نارىعىنداعى جاپپاي كەلەڭسىزدىك ەلدى رەسەسسياعا يتەرمەلەدى. سونىڭ سالدارىنان كانادا دوللارى 2008 - جىلعى داعدارىس كەزىندەگى دەڭگەيدەن دە تومەن قۇلدىراپ كەتتى. سونداي- اق، اتالعان نارىقتارعا تاۋەلدىلىگى باسىم مۇنداعى البەرت جانە نيۋفاۋندلەند ايماقتارى ەڭ كۇردەلى جاعدايعا دۋشار بولۋدا. ءبىر مارتە مۇناي باعاسىنداعى سەرپىلىستى وتكەرگەن ولار سونداي ءساتتىڭ تاعى دا قايتالانىپ، بارلىعى ءوز قالپىنا كەلەدى دەپ بولجاۋدا. بارلىق ماسەلە دە وسى بولجامدا بولىپ وتىر.
تورونتو مەن ۆانكۋۆەردىڭ باسپانا نارىعىنداعى جاعدايى دا كوكەيگە سەنىم ۇيالاتپايدى. بۇل ماسەلەنىڭ ۋشىعىپ تۇرعانىن دالەلدەيدى. سوڭعى التى ايدا كانادا بانكى پايىزدىق مولشەرلەمەسىن ەكى رەت تومەندەتۋگە ءماجبۇر بولدى. جاعدايدىڭ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن ەسكەرسەك، ولارعا مولشەرلەمەنى نولگە دەيىن تومەندەتىپ، ساندىق جەڭىلدەتۋ باعدارلاماسىن باستاۋ كەرەكتىگىن اڭعارامىز. ەگەر بۇل ارەكەتتەن دە ەش كومەك بولماسا، وندا ءبىز قيىن جاعدايعا - پايىزدىق مولشەرلەمەنىڭ تەرىس اسەرىنە كۋا بولامىز. قازىرگى قارقىنعا قاراپ، بۇل ەلدىڭ ونداي ساتكە تىم جاقىن قالعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
اۆستراليا. سوڭعى 20 جىلدا قىتاي الەمدىك ءوسىمنىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى رەتىندە قاراستىرىلىپ كەلدى جانە ول اقىلعا قونىمدى ەدى. جىلدىق ءوسۋ قارقىنى 8 پايىزدان 15 پايىزعا دەيىن بولاتىن قىتاي ەكونوميكاسى تاۋار مەن شيكىزاتتى جالپاق تىلمەن ايتقاندا «شايناماي جۇتىپ» جاتتى. سوعان قاراماستان، ءوزى دە وندىرۋدە بەلسەندى قيمىلدادى. وسىعان وراي، بۇل ەلگە ءوز ونىمدەرىن جەتكىزۋشى مەملەكەتتەر نەمەسە كومپانيالار اقشانى «كۇرەكتەپ» تاپتى. ولاردىڭ قاتارىندا اۆستراليا دا بار. ال قازىر قىتايدىڭ ءوسۋ قارقىنى قاتتى باياۋلاپ قالدى. كەيبىر ەكونوميستەردىڭ ايتۋىنشا، ناقتى ءوسىم بار بولعانى 3 پايىزدىق كورسەتكىشكە تەڭ. بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا وتە كوپ مولشەردەگى قۇلدىراۋ بولىپ سانالادى.
وسى رەتتە قىتايداعى ءوسىمنىڭ تۇرالاپ قالۋى جانە ول ەلدىڭ قاجەتتى قارقىندى ساقتاۋ ءۇشىن جاساپ جاتقان ارەكەتتەرى بۇكىل الەمگە ايتارلىقتاي ءوز اسەرىن تيگىزەتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. ءبىرىنشى بولىپ بارلىق اۋىرتپالىقتى جاقىن شيكىزات جەتكىزۋشى بولىپ تابىلاتىن اۆستراليا سەزىنەدى. سوندىقتان وسى ەلدىڭ ۇكىمەتى مەن ورتالىق بانكى قۇلدىراۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قولدان كەلگەن بارلىق مۇمكىندىكتى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسۋدا. سولاردىڭ ءبىرى پايىزدىق مولشەرلەمەنىڭ بۇرىن- سوڭدى تىركەلمەگەن ەڭ تومەن دەڭگەيگە دەيىن ءتۇسۋى. سوعان وراي، اۆستراليا دوللارى وتكەن جىلعا قاراعاندا 25 پايىزعا كۇرت ارزانداپ كەتتى. الايدا، بۇدان جاعدايدىڭ جاقساراتىن ءتۇرى بايقالمايدى.
برازيليا. اۆستراليا سەكىلدى برازيليا دا قىتايدىڭ وسىمىنەن كوپ نارسە الىپ وتىر. سوندىقتان قازىر بۇل ەل دە قۇلدىراۋدىڭ سالدارىن سەزىنۋدە. ەلدىڭ ەكونوميكاسى 12 اي قاتارىنان قىسقارتىلىپ كەلەدى. بۇل سوڭعى 25 جىل ىشىندەگى ەڭ ۇزاق قۇلدىراۋ رەتىندە تىركەلدى. بۇدان ءارى قاراي دا جاعداي ۋشىعا تۇسپەك. ەكونوميكانىڭ قىسقارتىلۋىنا قاراماستان، ينفلياتسيانىڭ ءوسۋى پايىزدىق مولشەرلەمە سەكىلدى جالعاسىپ كەلەدى. ماسەلەن، برازيليا رەالى 53 پايىزعا قۇلدىرادى! سوندىقتان بۇل ەل تولىققاندى ەكونوميكالىق كۇيرەۋگە تىم جاقىنداپ قالدى.
ەكونوميكاداعى ءوسۋ قارقىنىنىڭ ازايۋى مەن ينفلياتسيانىڭ كۇرت كوتەرىلۋى 2004 -جىلدىڭ 1 - توقسانىنان باستاپ جايسىز ۇيلەسىم بولدى. سونداي- اق، 2015 - جىلدىڭ مامىرىنداعى قازىنالىق تاپشىلىق سوڭعى 11,5 -جىلداعى ەڭ كۇشتىسى بولىپ سانالادى. بيۋدجەتتەگى تاپشىلىق 2004 -جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ ءى ج ءو- ءنىڭ 7,9 پايىزدىق دەڭگەيىندە ەڭ جوعارى كورسەتكىشكە جەتتى. سوڭعى 137 اي ىشىندە تەك بەس جاعدايدا اعىمداعى شوت تاپشىلىعى قازىرگى جاعدايمەن سالىستىرعاندا ءسال عانا كوپ بولدى. ەلدىڭ قازىرگى باسشىسى ديلما رۋسسەفف 1985 - جىلى اسكەري ديكتاتۋرا اياقتالعان ساتتەن باستاپ دەموكراتيالىق جولمەن سايلانعان پرەزيدەنتتەردىڭ ىشىندە ەڭ بەلگىسىزى بولىپ وتىر. ونى جاقتاۋشىلاردىڭ رەيتينگى تەك 8 پايىز بولسا، 71 پايىز حالىق رۋسسەففتىڭ جۇمىسىن قولدامادى. ءتىپتى، ساۋالناماعا قاتىسۋشىلاردىڭ ۇشتەن ەكىسى پرەزيدەنتتىڭ قىزمەتىنەن كەتكەنىن قالايتىنىن ايتقان.
شۆەتسيا. برازيليا مەن اۆسترالياعا قاراعاندا شۆەتسيا قىتايعا از ارقا سۇيەيدى. ءبىراق سوڭعى كۇندەرى ەل ەكونوميكاسى ءوزىن جايسىز سەزىنىپ وتىر. جالپى، الەمدىك ب ا ق- تان شۆەتسيا تۋرالى مالىمەتتى وتە سيرەك كەزدەستىرەمىز. سەبەبى، بۇل ەلدىڭ ەكونوميكاسى كۇرت ءوسىپ نەمەسە قۇلدىراپ كەتكەن ەمەس. ول جاي عانا قيمىلسىز تۇر. قازىرگى كەزدە شۆەتسيا ەۋروايماققا كىرمەيدى. ايتسە دە، ەلدىڭ وعان جاقىن ورنالاسۋىنىڭ ءوزى ءوسىمنىڭ بولماۋىنا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە اسەر ەتۋدە. ەۋروايماقتاعى قارىز داعدارىسى اپاتتى دەڭگەيدە. ونى ەندى توقتاتۋ مۇمكىن بولا قويماس.
ال داعدارىس ەۋروايماققا كىرەتىن، سونداي- اق، وعان جاقىن ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق تىرشىلىگىن تۇرالاتىپ بارادى. وكىنىشكە قاراي، شۆەتسياعا دا ول جاعداي تىم جاقىن تۇر. قانداي جولمەن بولسىن ەكونوميكاعا جان ءبىتىرۋ ءۇشىن ورتالىق بانك «باسپا ستانوگىن» ىسكە قوسىپ، تەرىس مولشەرلەمە ەنگىزۋدى دۇرىس دەپ شەشتى. بۇل، ارينە، توبەدەن جاي تۇسىرەر جايت. مامانداردىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي قادام كومپانيالار مەن حالىقتى ءوز ءامياندارىن بوساتىپ، قايتا اقشا جۇمساۋعا ماجبۇرلەيدى. سوعان قاراماستان، ءبارى بۇرىنعىدان بەتەر ناشار بولا بەرمەك. الەمدىك داعدارىستىڭ جاعدايىن ەسەپكە الساق، شۆەتسيانىڭ وعان قارسى ءبىر نارسە ىستەي قويۋى ەكىتالاي. جاھاندىق ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ ەلدى ەسەڭگىرەتىپ، ەل اقشاسى كروندى دا قاتتى السىرەتەدى.
ەۋرووداق بوسقىندار تاسىمالىنا توسقاۋىل قويادى
ەۋروپالىق پوليتسيا ادامداردى زاڭسىز تاسىمالداۋشىلارعا قارسى اۋقىمدى ءىس- شارا باستادى. سونىڭ ارقاسىندا يتاليانىڭ سيتسيليا ايماعىنداعى كاتانيا قالاسىندا ميگرانتتاردى ەلگە زاڭسىز تاسىمالداۋ ارەكەتتەرىن ۇيىمداستىرۋشىلار قولعا ءتۇستى. قاماۋعا الىنعانداردىڭ اراسىندا ءۇش ماروككالىق، ءتورت ليۆيالىق پەن ءبىر سيريالىق بار. جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ پىكىرىنشە، ءدال وسىلار وتكەن سەنبىدە 49 ميگرانتتىڭ ءمايىتى تابىلعان قايىقتى باسقارعان.
تەرگەۋشىلەر قايىقتاعى جاپپاي كىسى ولىمىنە كۇدىكتىلەردىڭ تىكەلەي قاتىسى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. بولجام بويىنشا، قايىقتىڭ استىڭعى بولىگىندە وتىرعان بوسقىندار اۋا جەتىسپەيتىنىن ايتىپ شاعىمدانعان. ونى قاپەرىنە دە الماعان كۇدىكتىلەر ادامداردى قايىقتىڭ بەتىنە شىعارماي قويعان، سونىڭ سالدارىنان سوڭعىلارى تۇنشىعىپ قازا بولعان كورىنەدى.
سوڭعى ەكى جىلدا ەۋروپاعا بەتتەگەن ميگرانتتار لەگى بۇرىن- سوڭدى بولماعان رەكوردتىق كورسەتكىشكە جەتتى. بوسقىنداردىڭ باسىم بولىگى افريكا قۇرلىعىنىڭ كەلىمسەكتەرى ءۇشىن ترانزيتتىك ەل سانالاتىن ليۆيا ارقىلى قاتىناۋدا. ال ەۋروپا جاعالاۋلارىنا جەتە الماعاندار جەرگىلىكتى بوسقىندار لاگەرىندە قالىپ جاتادى. ۇلى بريتانيانىڭ قۇقىق قورعاۋشىلارى ۇسىنعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، ول لاگەرلەردە ميگرانتتارعا تاماق بەرمەي، ۇرىپ، كەمسىتىپ جاتاتىن كورىنەدى.
حالىقارالىق بايقاۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى تاڭدا ادامداردىڭ زاڭسىز، جاسىرىن تاسىمالدانۋىنداعى قاۋىپ- قاتەر دەڭگەيى بىرنەشە جىل بۇرىنعى جاعدايعا قاراعاندا ەداۋىر ارتقان. جولاقىسى كوتەرىلىپ، قاۋىپسىزدىك كەپىلى تومەندەگەن. اتالمىش ماسەلەنىڭ اۋقىمى جونىندە ەۋروپانىڭ لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەرى اشىق ايتۋدا. «باستى مىندەتىمىز - زاڭسىز تاسىمالداۋشىلاردىڭ قايىقتارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قۇرتۋ ەمەس، ءبىز وسى بيزنەس مودەلىن جويۋىمىز قاجەت»، - دەپ مالىمدەدى ەۋرووداق ديپلوماتياسىنىڭ باسشىسى فەدەريكا موگەريني.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ اقپارى بويىنشا، قازىرگى تاڭدا ەۋروپاعا ادام تاسىمالداۋ نارىعىنىڭ جالپى مولشەرى 135 ميلليون ەۋرونى قۇراپ وتىر. كارى قۇرلىققا جەتكىزەتىن ءبىر بيلەتتىڭ كونترابانداشىلار بەلگىلەگەن باعاسى 1800-دەن 10 مىڭ ەۋروعا دەيىن بارادى. ماسەلەن، ءبىر عانا فرانسيانىڭ كالە قالاسىندا ميگرانتتاردى تاسىمالداۋشىلار جىلىنا 1,5 ميلليون ەۋرو تابىس تابادى ەكەن.
دايىنداعاندار سەيفوللا شايىنعازى، ايدار ورىسبايەۆ، ەلامان قوڭىر
«ەگەمەن قازاقستان»