قازىرگى قازاقتىڭ ولشەمى

ءۇش كەلىدەن ارتىق تۋسا، ستاندارتقا ساي بولعانىنا قۋانامىز. بويى 51-52 سانتيمەتر بولۋعا ءتيىس.
مىنە، شىر ەتكەن ساتتەن ولشەنگەن ءسابي ءومىر جولىندا ۇنەمى ولشەمگە شاقتالادى. اۋەلى ونى ۇلكەندەر قالىپتايدى، سوسىن ءوز ولشەمى قالىپتاسادى. ءوز اقىلىنىڭ جەتكەن جەرىنە دەيىنگى ولشەمىمەن ءومىرىن وتكىزىپ، كۇندەردىڭ كۇنى ولشەۋلى قازىلعان اقىمعا تۇسەدى... زاڭدىلىق وسى.
باياعى 90-جىلداردىڭ جۋان ورتاسىندا «جۋۋ» دەگەن ءداستۇر بار ەدى. قىلت ەتىپ كوك شىقسا دا، جۇرگەن جەرىڭە ءشوپ شىقسا دا، اتتان امان قۇلاساڭ دا، كوز جاسىڭدى كورسەتپەي جىلاساڭ دا، ايىرمەن ءشوپتى كوتەرىپ سالساڭ دا، اۋزىڭدى باسىپ، ادەپپەن جوتەلىپ سالساڭ دا، قىز ءۇيىنىڭ سىرتىنان ءبىرىنشى رەت ىسقىرساڭ دا، كورشى اۋىلدىڭ بالالارىنان قورىقپاي، قوقيلانىپ قىشقىرساڭ دا - قىسقاسى، سەبەپ تابىلسا، ءبارىن جۋۋ كەرەك ەدى. بۇل ءوزى جازىلماعان زاڭ ىسپەتتى بولاتىن.
ودان كەيىن زامان وزگەردى. ادام بولعان سوڭ، ايتەۋىر ءبىر بيىككە تالپىنۋ كەرەك. ورتا كورەسىز، ۇلكەن ادامداردىڭ قولىن الاسىز، ەلدەن سىرتقا شىعىپ، باسقانىڭ شىعانداپ العا كەتكەنىن مويىندايسىز - ءسويتىپ، ءسىزدىڭ ساناڭىزداعى ولشەمدەر وزگەرە بەرەدى. ويتكەنى - ءوستىڭىز. اقىلىڭىز كوبەيدى. ەشتەڭەنى جۋماي-اق، ەشكىمگە ەشتەڭە جۋعىزباي-اق، ازاماتتىقتى جۋۋمەن ولشەمەي-اق، ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىن قالىپتاستىردىڭىز. ءسويتىپ جۇرەسىز دە، ءبىر كۇنى اۋىلعا بارا قالاسىز. سويتسەڭىز، سول جۋىس ءالى جۋىس ەكەن!
الدى نەمەرە سۇيگەن، ارتقىسىنىڭ بالاسى مەكتەپ بىتىرۋگە تاياعان اتپالداي ءتورت-بەس ازامات جۋىپ جاتىر. بىرەۋىنىڭ بالاسى وقۋعا ءتۇسىپتى. ەكى ءجۇز تەڭگەلىك ەڭ ارزان اراقتى قىرلى ستاقانعا ورتالاتىپ قۇيىپ، تىلەك ايتىپ جاتىر. «كەرەمەت ازامات بولسىن، ەل ازاماتى بولسىن» دەيدى. «ءبىز جەتپەگەن بيىككە جەتسىن» دەيدى. مەيلى عوي، تىلەكتىڭ ارتىعى جوق. ءبىراق ويلاڭىزشى، وسى جۋىس جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەن جاسقا كەرەك پە؟ اكەسى دوستارىنا جۋىپ بەرگەننەن بالاسى ءمۇيىزى قاراعايداي مامان بولىپ شىعا كەلە مە الدە؟ بولماسا، اكەنىڭ ادەتىمەن ەرتەڭ بالا دا باسى سالبىراپ اۋىلعا ورالىپ، بولماشى سەبەپتەردى جۋۋعا بەيىلدى بولا قالا ما؟
بۇل ازاماتتاردى جازعىرۋعا دا بولماس. ولاردىڭ ولشەمى - وسى عانا.
ەگەر بالاسى وقۋعا تۇسكەن ازامات بۇل قۋانىشىن جۋىپ بەرمەسە، ونىڭ ەركەكتىگىنە سىن. ومىرىندەگى ءبىر باقىتىن كوتەرە الماعانى. كىسى بولىپ كەتكەنى. بالاسى وقۋعا تۇسكەندە بۇلاي شالقايسا، ەرتەڭ ديپلوم العاندا ءتىپتى كىسى تانىماي كەتەر. وسى ءسوزدىڭ ءبارى وتىرىك ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن ەكى ءجۇز تەڭگەلىك اراق جەتەدى. قۇدا دا، قۇداعي دا تىنىش. وسى ولشەم 90-جىلداردان بەرى، ويپىر-اي، وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت وزگەرمەپتى. ەشكىم وزگەرتۋگە تىرىسپاپتى. سىرتتان كەلەتىن، اۋىلدى اڭساپ- ساعىنىپ جەتەتىن ءوز پەرزەنتتەرىن دە وسى ولشەمگە دەرەۋ سىيعىزىپ جىبەرگىسى كەلەدى. ولار دا كەلە سالىپ، اي- شايعا قاراماي جۋۋعا ءتيىس. ولار كەلە سالىپ، باياعى 90-جىلدارعا بىردەن شەگىنىپ كەتۋى كەرەك، ايتپەسە... ەركەك ەمەس.
الىس ساپاردان كەلە جاتىرمىز. رولدە - ەل تانيتىن ازامات. شارشاپ كەلەدى. ءتۇرى قابارجىپ كەتكەن. سويتسە دە، وڭكيگەن كولىكتى ەركىن باسقارىپ، الدىنداعى ءبۇيىرى بۇلت ەتكەندەردىڭ ءبارىن باسىپ وزىپ، اسىعىپ كەلەدى. اۋەجايعا ۇلگەرۋىمىز كەرەك- تى. ارتتا وتىرعان جىگىت وسىنىڭ ەشبىرىن ەسكەرەر ەمەس. العا ەمىنە ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ الدەبىر جوبا بويىنشا جاڭا شارۋا باستاپ جاتقانىن تەرمەلەۋدەن جالىقپايدى.
ايتۋىنشا، بۇل ءبىزدىڭ ەلدە بۇرىن- سوڭدى بولماعان باستاما كورىنەدى. «قۇلاننىڭ قاسۋىنا مىلتىقتىڭ باسۋى ءدال كەلىپ»، ءوزى ونى قولعا الىپتى. از ۋاقىتتا بايىپ شىعا كەلمەك. ءبىر جامانى، بۇل جىگىت بىزگە اڭگىمەسى ۇناپ جاتىر ما، ۇناماي ما، قىزىق پا، شىجىق پا - بىرەۋىن دە ەسكەرەر ەمەس. قۇلاعىمىزعا تاڭسىق تەرميندەردى توكپەلەپ، ءتىپتى كەيبىر تۇستا الدەبىر فورمۋلالاردى قايتا دالەلدەپ، ەسىپ كەلەدى، ەسىپ كەلەدى. ءوز باسىم ۇيقىم كەلدى. الىس ساپاردان قاجىعاندا، ونىڭ ۇستىنە، كولىكتە كەلە جاتقاندا، بۇرىن كورمەگەن ولكەنى تاماشالاپ، ءۇنسىز وتىرۋ دەگەن ءبىر عاجاپ قوي. بايقايمىن، رولدەگى ازاماتتىڭ ءحالى دە مەنىكىنىڭ ار جاق-بەر جاعى. رەتى كەلسە، تانىسىنىڭ ۇندەمەي قالعانىن قالايدى. «ءجا، جوباڭ جايلى كەيىن ايتارسىڭ» دەۋگە ىشكى پاراساتى جىبەرمەي وتىر.
كەلىسۋ كەرەك، الگى ازامات ءوز ولشەمىنە ساي اڭگىمە ايتىپ وتىر. ەڭ باستىسى، بۇل باستاما ونىڭ وزىنە سونشاما قىزىق. سودان با، جۇرتتىڭ بارىنە قىزىق دەپ ويلايدى. ءبىزدىڭ باسىمىز ماڭگىرىپ، كۇننىڭ ىستىعىنا، جولدىڭ ۇزاقتىعىنا جوباشىنىڭ تەرمەسى قوسىلىپ، ارەڭ كەلە جاتقانىمىزدى بايقامايدى.
ءبىر بۇرىلىسقا جەتكەندە الدىمىزداعى جول كورسەتۋشى كولىك سولعا بۇرىلىپ، ءبارىمىز توقتاي قالدىق. ءبىز تىك كەتەدى ەكەنبىز دە، جولاۋشىمىز وسىندا قالادى ەكەن. قول الىسىپ قوشتاسىپ تۇرىپ تا، ول جاڭا جوبانىڭ الدەبىر كولەڭكەلى تۇسىن اشىپ ايتۋدان تانبادى. «قاپ! - دەدى سوسىن سانىن سوعىپ. - قاپ، اڭگىمەمىز جاقسى جاراسىپ كەلە جاتىر ەدى، جولدىڭ ءبىتىپ قالعانىن قاراشى! وزدەرىڭىز دە كوز جەتكىزدىڭىزدەر عوي، بۇل ءبىر كەرەمەت جوبا. قايتارىمى وتە تەز. قاپ!»
الماتى دەگەن - ۇلكەن قالا! وعان ءسىزدىڭ اتاق- داڭقىڭىز، تابىس- بايلىعىڭىز، كىسىلىك- ادامگەرشىلىگىڭىز تۇك ەمەس. قالاسا - كوككە كوتەرەدى، قالاماسا - جۇرتتىڭ قورى ەتەدى. وسى الىپ قالادا تالاي مەن دەگەن اقىندار مەن جازۋشىلار ءوتتى. ءبىرى شايقاپ، ءبىرى شايقاعانداردى بايقاپ ءجۇردى. بۇرناعى جىلى ءبىر اۋىلدا كەرەمەت كەزدەسۋ وتكەنىن وبلىستىق گازەتتەن كوزىم شالىپ قالدى. الماتىنىڭ كادىمگى قوڭىرقاي اقىنى ءدال وزىندەي قوڭىرقاي جازۋشىمەن بىرگە ەكى اۋىلعا قوناق بولىپتى. كىتاپتارىنا قولتاڭبا جازىپ سىيعا تارتىپتى. وندا تۇرعان نە بار؟ بارسىن، كورسىن، قالامگەرلىك ءلاززاتتى سەزىنسىن.
ءبىراق بارلىق اڭگىمە - ولاردىڭ قالاي بارۋىندا. اۋەلى اۋدان اكىمشىلىگىن شۋىلداتقان، ودان كەيىن ەكى اۋىلدىق وكرۋگتىڭ اكىمدەرىن اياقتارىنان تىك تۇرعىزعان. اۋىل مەكتەبىنىڭ ءماجىلىس زالىندا وقۋشىلار مەن مۇعالىمدەردىڭ الدىندا جەلدەي ەسكەن. مەكتەپتىڭ بايىرعى مۇعالىمدەرى دە باس شايقاپ، «تىعىلىپ جۇرگەن تالانت ەكەن» دەپ قالىپتى. ول تالانتتىڭ جاسى 60 تان اسىپ كەتسە قايتەر ەدىڭىز؟..
ءيا، الماتىدا ولارعا نازار جەتىسپەيدى. الماتىدا ولاردى ەشكىم ەلەمەيدى، ەشكىم كەزدەسۋگە شاقىرمايدى. شاقىرسا دا، الدەقايدا اتاقتى، اۋزى دۋالى، تانىمال قالامگەرلەردىڭ كولەڭكەسىنەن كورىنە الماي قالادى. قىسقارتا ايتقاندا، الماتىدا ولاردىڭ تالانتى انشەيىن دارىن دەڭگەيىندە عانا. ال قالام ۇستاعان ادام رەتىندە ولاردىڭ دا مەيىرى قانباعان ءناپسىسى بار. ەلەنبەگەندەرىنە تىستەرىن قايراپ جۇرگەندە، اۋىلعا بارىپ ءبىر شىرەنىپ كەلگەنىندە نە تۇر؟! مىنە، ولاردىڭ ولشەمى - وسى. مەكتەپ ۇجىمى ولار كەلەدى دەپ تيىنداپ اقشا جيناپ، ورتاڭقول شاپان ساتىپ الۋ ءۇشىن ءمۇدىردىڭ قول استىنداعىلارىن ۇركىتىپ- قورقىتقانىن ءبىلۋدىڭ دە قاجەتى جوق.
نەگىزى، ءوز باسىم ولەڭ، اڭگىمە جازاتىن جاستاردى اياي قارايمىن. ولار جاس كۇنىندە وتە تازا بولادى عوي. كىرشىكسىز تازا. اۋىلدا ءجۇرىپ، اتاعىنان ات ۇركەتىن اعالارىنا جاقىنداۋدى ارماندايدى. ءساتى كەلىپ، ءبىر لەبىز الماسسا، جارتى دۇنيەنىڭ باقىتى.
ودان كەيىن سول اعالارىنا قولبالا اتانعانىنا ءماز. «بارىپ كەل، شاۋىپ كەل». بىرتە- بىرتە سول جاس تالاپتىڭ دا ءوز ولشەمى بوي كوتەرەدى. بۇرىن اعالارىنىڭ قولىنا سۋ قۇيعانىنا قۋاناتىن بولسا، ەندى ءويتىپ جۇرە بەرسە، كوپتىڭ ءبىرى عانا ەمەس، بەلگىسىزى بولىپ قالا بەرەتىنىن جاقسى تۇسىنەدى. سوسىن دەرەۋ ءوزىن جارنامالاۋعا كوشەدى. شۇكىر، قازىر قولىڭ تيگەننىڭ بارىنەن جارناما شىعادى: الەۋمەتتىك جەلىلەر، راديو، ت ۆ، گازەت... ودان قالسا، باياعى قول جەتپەس اعالارىن وسى كۇنى وزدەرى قولبالا جاساپ العان.
سويتسە، ول اعالارىنىڭ سىرتى دۇردەي بولعانمەن، ءىشى كەۋەك ەكەن. اعالاپ قويساڭ، التى الاشقا ءماشھۇر ەتۋگە شەبەردىڭ ءوزى. تامىرىن باسىپ، تالقانىن ەزىپ بەرىپ وتىرىپ، التى بەتتىك «احاحاي» جازدىرىپ الا سال. سەن دە قاتارعا قوسىلدىڭ. سەن دە تۇلعا بولدىڭ. مىنە، ادەبيەتتىڭ ولشەمى. بالا كۇنگى تاپ- تازا تارازىنىڭ ەكى باسىنا تازالىق پەن ادالدىق كەزەك تارتىلىپ تۇراتىن ەدى، وسى كۇنى قۋلىق پەن سۇمدىق كىر تاستارىنىڭ ورنىنا جۇرەتىن بولىپتى. باياعى ولەڭگە، قازاقتىڭ ءسوز ونەرىنە قىزمەت ەتۋگە ىقىلاستى كىرشىكسىز جاس وسى كۇنى اينالاسىنىڭ بارىنە بارريكادا تۇرعىزىپ، قارۋلانىپ الىپتى. سىناعاندى اتىپ سالادى، ماقتاعاندى ماسايتادى. ادەبيەتكە ۇلەس قوسىپ جۇرگەنىنە سەنىمى زور. تىرلىكتەگى داڭققا جەتەر ەشتەڭە جوق، ولگەندەگىسىن كورىپ الادى.
وسىلايشا، ويلى دەگەن ادامنىڭ ءوزى ولشەمىنەن شىعا الماي، ءوزى كەسىپ- ءپىشىپ العان قالىبىنا عانا سىيىپ، ەڭ باستىسى، وزىنە- ءوزى وتە جوعارى باعا بەرىپ، كۇندەرىن وتكىزە بەرەدى. وسى كۇنى اعا جاسىنا جەتكەن تالاي «كوزى ءتىرى كلاسسيكتىڭ» بالا تىرلىگىنە قاراپ وتىرىپ، ءومىر بويى ءوز ولشەمىنەن شىعا الماي كۇن كەشكەنىن تۇسىنەسىز. ول اعا ولشەمىن وزگەلەردىڭ بارىنە تاڭادى. اينالاسىنىڭ سول ولشەممەن ءومىر سۇرگەنىن قالايدى. باسقا، بيىكتەۋ ولشەمدەگى ادامداردى ۇناتپايدى، ولاردى ءوزىنىڭ اقيقاتىنا قول سالىپ جۇرگەندەي كورەدى. ارتىنان ەرگەندەردىڭ ءبارىن ءبىر قالىپقا سالىپ، ماترەشكا وبرازدى تۇلعالار جاساۋعا ماماندانىپ الاتىنى سونداي، ءومىردى سول كوزبەن قاراۋدان جازباي قالادى.
بۇل ولشەم دەگەن قيىن نارسە. جۋۋ دەڭگەيىندە قالسا دا، تەك وزىنە قىزىق بولسا دا، مەيىرى قانباعان ءناپسىسىنىڭ جىلانىن تۇقىرتا الماسا دا، قولدان تۇلعا بولىپ جاسالىپ، ءوزى دە ءدال وزىندەي تۇلعالار جاساۋعا كىرىسسە دە، ءبارى بۇل ولشەمنەن ارتىعى جوق دەپ بىلەدى. باسقا ولشەمگە تالپىنىپ كورمەگەسىن قايتسىن... باسقا دا بيىك ولشەمدەر بار دەپ بىلمەگەسىن قايتسىن...
ەڭ جامانى، ءبۇتىن ءبىر قوعامنىڭ تومەن ولشەمگە تاڭىلىپ العانى جامان ەكەن... ءان دە، ءبي دە، كۇي دە، جىر دا، ساۋىق تا، توي دا، جينالىس تا، پىكىرتالاس تا ولشەۋلى ولشەمنەن شىعا الماي، قوتىرىنىڭ بەتىن قايتا- قايتا قاناتا بەرەتىنىنە ءماز. قوتىردى جازۋ كەرەكتىگىن بىلمەيتىن قوعامنىڭ ولشەمى قۇرىسىن...
ەسەي جەڭىس ۇلى، اقىن