ءبىز كىمنەن قورقامىز؟

- ءاللاۋ، قالايسىڭ؟ - دەگەن قوڭىر داۋىس يەسى ماعان بىردەن:
- قالقام، كەشەگى سۇحباتتى جاريالاماي- اق قويشى، - دەگەنى.
ءۇش- ءتورت كۇن بۇرىن ءبىر سىنشىدان ادەبيەت توڭىرەگىندە سۇحبات جاساعانمىن. سونى مەڭزەپ تۇرسا كەرەك.
- و، نەگە؟ - دەدىم بىردەن.
- سول اڭگىمەلەردىڭ كەرەگى نە؟ ەرتەڭ ونى وقىعان وقىرمان نە دەيدى؟ مىناۋ بىلگىشسىنىپ كەتىپتى دەيدى عوي. ءارى شىعارماشىلىقتا جۇرگەن جاستاردىڭ دا رەنجۋى مۇمكىن. بەس كۇندىك جالعاندا ەشكىممەن وكپەلەسىپ، قىرعي- قاباق بولعىم كەلمەيدى، - دەدى.
بىردەڭە ايتىپ ۇلگەرگەم جوق، تۇتقانى قويا سالدى. بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ تىنىسى، جاستار شىعارماشىلىعى، كەمشىلىگى مەن جاڭالىعى تۋرالى تۇپ- تۋرا ەكى ساعات اڭگىمە- دۇكەن قۇرعان ەدىك. ادەبيەت تانۋ عىلىمىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا دا ارنايى توقتالعان سىنشى كوپ دۇنيەنى اشىق ايتقان... ەندى مىنە، بۇگىن بارىنەن باس تارتىپ تۇر. «ادەبي سىن جوق» دەيمىز. سىندى ايتۋعا قورقىپ جۇرگەن ءوزىمىز ەمەس پە؟
...وسىدان ءۇش- ءتورت جىل بۇرىن ءمۇيىزى قاراعايداي ءبىر اعامىزبەن سۇحباتتاستىق. شىعارماشىلىق ادامى بولعان سوڭ، ونەردىڭ توڭىرەگىندە ءسوز قوزعايتىنىمىز بەسەنەدەن بەلگىلى. وتكەن كۇندەر مەن بۇگىنگى كۇننىڭ ايىرماسىن ايتتىق. جاستاردىڭ ونەردەگى اياق الىسىنا دا باعا بەرگەن-دى. كەم- كەتىگىنە توقتالعانبىز. تۋرا ءۇش ساعات ديدارلاسىپپىز. كەتەرىمدە ول كىسى سۇحباتتى قاعازعا تۇسىرگەسىن، ءبىر وقىپ بەرەيىن دەگەن ءوتىنىشىن دە ايتىپ ۇلگەردى. ۇلكەن ادام ءوتىنىش ايتىپ تۇرعان سوڭ، باس تارتا المايتىنىمىز بار. سۇحبات دايىن بولعان سوڭ، كەيىپكەرىمە قايتا باردىم. اۋەلدە جادىراپ وقىپ وتىرعان اعام ورتا تۇسىنا كەلگەن كەزدە، قاباعى تۇيىلە باستادى. ارا- تۇرا باسىن دا شايقاپ قويادى. سوڭىنا جەتكەن سوڭ، قاباعىن اشپاعان كۇيى «مىناۋىڭ جارامايدى» دەدى.
«اعا، ءوزىڭىز ايتقان سوزدەرىڭىز عوي. ەشتەڭەنى الىپ- قوسقان جوقپىن» دەپ اقتالىپ جاتىرمىن. «جو- جوق، بۇل كۇيىندە سۇحباتتى بەرۋگە بولمايدى. جاستارعا سىن ايتاتىن مەن كىم ەدىم؟ ولار جاستار ەمەس پە؟ كەرىسىنشە، ولاردى كوتەرۋىمىز كەرەك. ولاردى ءبىز قولداماساق، كىم قولدايدى؟ » دەپ جالتارىپ كەتتى. ءسىرا، بۇگىنگى قويىلىمدار تۋرالى اشى ايتقان تۇسى ۇناماي قالسا كەرەك. تىم اشى ايتىپ قويعانىن ءوزى دە ۇعىپ وتىر. ءۇش ساعاتتىق سۇحباتتى قاعازعا ءتۇسىرۋ دە وڭاي ەمەس. ءارى ول كىسىنىڭ قانشاما جاقسى ويلارى دالاعا كەتەيىن دەپ تۇر.
سوسىن امالسىز: «اعا، اشى ايتقان پىكىرلەرىڭىزدىڭ مۇرتىن باسىپ، جۇمسارتىپ شىعايىن. تەك سۇحباتىڭىزدان باس تارتپاڭىزشى» دەپ ءوتىندىم. قايداعى، بۇلقان- تالقان اشۋلانعان ول اقىرىندا ءوز سۇحباتىنان مۇلدەم باس تارتىپ، گازەتكە جاريالاۋىما تىيىم سالدى. شىن مانىندە، ونەر جونىندە اڭگىمە قۇرعانىمىز بولماسا، كەيىپكەرىمىزدىڭ قورقاتىنداي دا ەشتەڭە جوق ەدى. ويى - دۇرىس. تەاترداعى قويىلىمدار تۋرالى، رەجيسسۋرانىڭ كەمشىلىگى تۋرالى، ارتيستەردىڭ السىزدىگى جونىندە ءسوز قوزعاعان ەدىك. تەاتر ونەرىنىڭ كەمشىن تۇستارىن باتىل ايتقانى ءۇشىن ۇناتىپ ەك. ءادىل ءارى اشىق ايتىلعان سىن بولدى دەپ قۋانعانبىز. وكىنىشكە قاراي، بۇل سۇحباتتىڭ دا عۇمىرى قىسقا بولدى. كەيىپكەر قارسى بولعان سوڭ، سۇحبات اياقسىز قالدى. ومىردەن اسارىن اساپ، جاسارىن جاساعان جاننىڭ نەدەن، كىمنەن قورىققانىن بىلمەيمىز؟ ! سىندى ءادىل ايتۋ دا ەرلىك ەمەس پە؟ مۇنداي ەرلىك بۇل كىسىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن بولىپ شىقتى. ءادىل سىندى كوڭىلجىقپاستىق جەڭىپ كەتتى.
...تەلەارنانىڭ بىرىنەن داۋ شىقتى. باسشىلىق توڭىرەگىندەگى پىكىرلەر دە سان الۋان. جۋرناليست بولعان سوڭ، كوزدى جۇمىپ وتىرا المايسىڭ. سوزگە ىلىنگەن باسشىلاردىڭ بىرىنەن سۇحبات الۋعا تىرىستىق. ءبىز اڭگىمەلەسۋگە كەلگەن تۇستا، ونسىزدا جارىلايىن دەپ وتىرعان باسشى اعىنان جارىلىپ، اقتارىلىپ ءبىراز سىردىڭ باسىن قايىرىپ قويدى. اشىق ايتىلعان ادەمى سۇحبات بولدى. كەيىپكەرىڭ جاقسى سويلەسە، ءتىلشى دە قۋانىپ قالادى عوي. ءارى داۋدىڭ نەدەن تۋىنداعانىنىڭ نەگىزگى تۇيتكىلىن ۇققانداي بولدىم. بەكەر ەرتە قۋانىپپىن. ەرتەسىنە تاڭ اتپاي، كەيىپكەرىم قوڭىراۋ شالدى. تىم ەرتە حابارلاسقانىنا تاڭدانىپ، قوڭىراۋىنا جاۋاپ قايتاردىم. تۇتقانى كوتەرمەي جاتىپ- اق،
- قالقام، كەشە اشۋمەن ءبىراز نارسەنى ايتىپ قويىپپىن. سول اڭگىمەنى ءورشىتۋدىڭ كەرەگى جوق. «جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالسىن». مەنى سىيلاساڭ، سول سۇحباتتى جاريالاماي- اق قويشى، - دەدى.
جوپەلدەمەدە نە ايتارىمدى دا بىلمەدىم. سۇحبات گازەتكە جاريالانعان جوق. بۇل وسالدىعىم جۋرناليستىك ەتيكادان اسا الماعاندىعىمنان دا شىعار. كوڭىلىمدە ءبىر وي قالدى. ءبىز ساياسات تۋرالى اڭگىمە قوزعاپ وتىرعان جوقپىز. بار بولعانى، ونەردىڭ، ادەبيەتتىڭ ماسەلەسى. ونەر مەن ادەبيەتتە دە جالپاقشەشەيلىك قالىپ قويىپتى. كۇبىرلەپ سىن ايتقان بولامىز. ونى وزىمىزدەن باسقا ەشكىم ەستىمەيدى. مىڭگىرلەپ بىردەڭەنى قوزعاعان بولامىز. ونى ەستىپ جاتقان ەشكىم جوق. اشىق سىن ايتۋعا نەدەن، كىمنەن قورقامىز؟
ءبىر كەزدەرى، راس تسەنزۋرا بولدى. اقىن- جازۋشىلاردىڭ كوبى سىبىرلاپ سويلەۋگە ءماجبۇر بولدى. سىبىرلاپ سويلەگەننىڭ وزىندە «قۇلاقتار» كوپ بولاتىن. ولار كەڭەستىك رەجيمنىڭ ىقپالىنان قورىقتى. سول سەبەپتى دە، كۇندەلىك تە جازا المادى. اشىق ەشنارسەنى ايتا المادى. كۇندەلىك دەمەكشى، قادىر مىرزا ءالى بىردە: «بىزدە كۇندەلىك جازىلماعان. مۇقاعاليدىڭ كىشكەنتاي عانا كۇندەلىگى بار. 60 جىلدىعىندا شىقتى. قازاق نەگە كۇندەلىك جازباعان، بىلەسىڭ بە؟ جازعىسى كەلگەن. كۇندەلىك جازاتىن جىلدار ءبىزدىڭ قازاقستاندا وتە قيىن كەزەڭ بولدى. ويتكەنى «كوپەن كەلىپ كەتتى» دەپ جازسام، مەنى سوتتايدى دا، كوپەندى شاقىرىپ الىپ: «ەكەۋىڭ نە اڭگىمە ايتتىڭدار؟» دەپ تەرگەۋگە الادى. ءسابيت مۇقانوۆ تا، عابيت مۇسىرەپوۆ تە، مۇحتار اۋەزوۆ تە كۇندەلىك جازباعان. ءبىزدىڭ زامانىمىز دا سوعان تۋرا كەلدى. تەك بىزدىكى كىشكەنە قۋلاۋ كەزەڭ بولدى. ستۋدەنت كەزىمىزدە ءار جاتاقحانادا ءبىر بالا ك گ ب- دە قىزمەت ەتەتىن. سولارعا تاپسىرما بەرىلىپ، كادىمگىدەي قارجى تولەنەتىن. بايقامايسىڭ، رەنجىپ بىردەڭەنى ايتا سالاسىڭ. انانى دۇرىس ەمەس دەيسىڭ، مىنانى دۇرىس ەمەس دەيسىڭ. سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى ەمەسسىڭ عوي. جالپى، قارسىلىقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيسىڭ عوي، ول كەزدە. ايتەۋىر بارلىق اقپارات انا جاققا جەتىپ جاتاتىن. 50 -جىلداردا ە س ە پ (ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى) دەگەن پارتيا بولدى. بۇركىت ىسقاقوۆ دەگەن اقىن سول ءۇشىن سوتتالىپ كەتتى» دەگەن ەدى.
قوعامعا اشىق قارسىلىعىن بىلدىرە العان جوق. ستاليندىك رەجيم سوعان ماجبۇرلەدى. الايدا «ادەبيەتتى اردىڭ ءىسى» دەپ تۇسىنگەندەر ادەبيەتكە سىن ايتۋدان قورىققان جوق. ونەردى كوركەمدىك كەڭەس قاداعالادى. ادەبي سىنشى وكىرتىپ سىن جازدى. جاقسى شىعارما ءادىل باعالاندى. كوڭىلجىقپاستىق، جالپاقشەشەيلىك سول زاماندا بولدى دەپ ويلامايمىز. ءتىپتى «قاھاردىڭ» ءوزى قانداي سىننان وتكەنىن قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ايتقانى بار ەدى. «قازاق ادەبيەتىندە» جاريالانعان اششى سىندار ادەبيەتتە «حالتۋرانىڭ» بولماۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى.
تەاتر مەن كينو دا سولاي. تەاتر سىنشىسى مەن كينو سىنشىلار بۇگە-شۇگەسىن قالدىرماي سىناپ، جامان دۇنيە بولسا، ساحناعا شىعارتپايتىن ەدى. سىننان وتپەي قالعان فيلمدەر كورەرمەنگە جەتە الماي قالدى. «سىن ەمەس، كەڭەستىك سەنزۋرانىڭ ىقپالى بولدى» دەپ ايتۋىڭىز دا مۇمكىن. «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيتىنىن» ولار انىق ۇقتى.
ءبىز بۇگىن نەگە اشىق سىن ايتۋعا قورقامىز؟ «تەاتر سىنى، كينو مەن ادەبيەت سىنى جوق» دەيمىز. كەي كىسىلەر سىن ايتقىسى كەلەدى. كوبىنە كوڭىلجىقپاستىققا سالادى. ناشار شىعارما بولسا دا، كوڭىلىنە قاراپ، «جاقسى ەكەن» دەي سالامىز. ءادىل سىننىڭ كەمشىلىكتى تۇزەتۋگە اسەر ەتەتىنىن جادىمىزدان شىعارىپ الدىق. بۇگىنگى اۆتورلار نەگە «شىبىق تيمەي شىڭق ەتپەلەرگە» اينالدى؟ ويتكەنى ءادىل سىن جوق.
احمەت بايتۇرسىنوۆ: «قازاق اقىندارىنىڭ وزدەرىنىڭ دە، سوزدەرىنىڭ دە مىندەرى، كەمشىلىكتەرى، جامان ادەتتەرى ونەرپاز ەۋروپا جۇرتىنىڭ سىندار ادەبيەتىن كورگەننەن كەيىن بايقالىپ كوزگە تۇسكەن. سونان كەيىن عانا ەۋروپا ادەبيەتىنەن تۇقىم الىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ سۇيەگىن اسىلداندىرىپ، تۇلعاسىن تۇزەتۋشىلەر شىعا باستاعان» دەۋى تەگىن ەمەس.
اركىم ءوزىنىڭ ءمىنىن بايقامايدى. سىن سول ءمىندى تۇزەۋگە كومەكتەسەدى. سىن ايتۋ جوق. اسقار سۇلەيمەنوۆ، زەينوللا سەرىكقاليەۆ، تولەگەن توقبەرگەنوۆ زامانىمەن سىن دا بىرگە كەتىپ قالعان سەكىلدى. سىناۋ - سىنشىنىڭ وزىنە دە سىن بولۋى ءتيىس. كەز كەلگەن اقىندى ونىڭ زاڭدىلىقتارىمەن، تارتىبىمەن سىناي بىلسەك، ۇتىلمايمىز.
ماسەلەن، تەاتر قويىلىمدارىنا سىن ايتىپ جۇرگەن بىرەۋ بار ما؟ جىلىنا تەاتردا بىرنەشە قويىلىم وتەدى. ول قويىلىمداردى ءبىرجاقتى عانا «ۇنايدى نەمەسە ۇنامايدى» دەگەن سىڭارجاق پىكىرلەرمەن عانا شەكتەيمىز. اشى ايتۋعا تاعى بولمايدى. ويتكەنى قويىلىم اۆتورى دوسىمىز، تانىسىمىز، تۋىسىمىز بولۋى مۇمكىن. بولماسا، كوڭىلىنە قارايمىز.
«زەينوللا سەرىكقاليەۆتىڭ ءبىر ءوزى - ءبىر ينستيتۋت ەدى! بەلگىلى بىرەۋدى وتىرىك ماقتاۋدىڭ كەسىرى بۇكىل ونەرگە تيەدى. بىزدە ءالى «جابايى كاپيتاليزم». ونىڭ پيار (جارناما) سياقتى جامان جاقتارىن الىپ وتىرمىز. ورتانقول دۇنيەلەردى جەر- كوككە سىيدىرماي ماقتايمىز. قاسقىردىڭ ۇلىعانىن ەستىگەن ۇرىككەن جىلقىلار مىنا جاققا، انا جاققا دا شابادى. ايتپەسە ءبىر قيقۋدىڭ ارتىنان كەتەدى. جارناما كوبىنە تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتاردى ناسيحاتتايدى. كەيدە ونەرىمىز دە سوندايعا بەت بۇرىپ بارا جاتقان سەكىلدى. قاراپ وتىرىپ كوڭىلىڭ قۇلازيدى» دەيدى ساتىبالدى نارىمبەتوۆ.
قاتتى سىن ايتۋعا قورىققان جانداردىڭ ماقتاۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىنى نەسى ەكەن؟! ادەبيەتتە دە، مادەنيەتتە دە كەيبىر ورتاڭقول دۇنيەلەردىڭ زامانى تۋىپ تۇرعانىنىڭ نەگىزگى سەبەبى وسى.
ءبىز ءمىنشىلمىز، سىنشىلمىز، وكپەشىلمىز.
سوندىقتان قورقامىز.
قورىققان سوڭ، باتىپ ەشتەڭەنى ايتا المايمىز.
ەكى ورتادا ونەر، ادەبيەت، كينو، تەاتر سياقتى بەكزادا سالا شالاجانسار كۇيدە قالىپ قويدى...
گۇلزينا بەكتاس
«ايقىن»