ءدۇلدۇل ءانشى

ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالىپ، جۇگىرگەن اڭنىڭ تۇياعى توزاتىن كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە قاسيەتتى ءان مەن كۇيدى شاشاۋ شىعارماي جيناستىرىپ، حالىققا ناسيحاتتاپ جۇرگەن ونەر يەلەرى قانشاما!؟
ءار ءانشىنىڭ اسەم داۋىسىنان، جۇرەك لۇپىلىنەن دالانىڭ الۋان ءتۇرلى بوياۋلارىن ايقىن بايقايمىز. ال دومبىرانىڭ ۇنىندە حالىقتىڭ جان سەزىمى، مىنەز- قۇلقى بار. كوزدىڭ جاسىن، كوڭىلدىڭ ءدىلىن، ارمان- مۇڭىن ءان ارقىلى جەتكىزگەن عوي حالقىمىز.
ءان تىڭداي وتىرىپ، بابالارىمىزدىڭ باسىنان كەشكەن قايعى- قاسىرەتىن، كۇيىنىش- ءسۇيىنىشىن زامانا سارىنىن كوز الدىمىزعا كەلتىرەمىز.
ءبىز بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن «اتامەكەن اسپانى» راديوفەستيۆالىمەن اتىراۋ وڭىرىنە باردىق. كەلە ءوزىمىز بىلەتىن ءانشى- كۇيشىلەرىمىزدى ىزدەستىرە باستادىق. العاش وبلىستىق فيلارمونيانىڭ ەسىگىن اشقانداعى ويىمىز قازاق راديوسىنىڭ اۋە تولقىنىنان الدەنەشە ناسيحاتتاعان قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى مەكەس تورەشوۆپەن جولىعىپ، سىرلاسۋ ەدى. وكىنىشكە قاراي، مەكەس اعامىز بىرەر اي بۇرىن دۇنيەدەن وزىپتى. مەن ەندىگى جەردە بۇل كىسى تۋرالى ەستەلىك جازاتىنىما قاتتى وكىنىپ قالدىم.. .
قاۋمالاعان ونەر يەلەرى مەكەس اعالارى جايلى ورتاق وي ايتىپ، ول كىسىنىڭ قادىر- قاسيەتىن تىزبەكتەپ بايانداي بەردى.. .
ءانشى مەكەس تورەشوۆ باتىس قازاقستان وبلىسى جاڭاقالا اۋدانىنا قاراستى «تاۋبۇيرات» اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ «قاراقۇس» ەلدى مەكەنىندە تۋعان. اۋىلداعى باستاۋىش مەكتەپتەن «سۇيىندىك» اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپتەن ونجىلدىق ءبىلىم العان. دارىندى ونەرپاز بالا كەزىنەن قولىنا دومبىرا ۇستاپ، اناسى ءمادينانىڭ تاربيەسىمەن ونەرگە ۇمتىلادى.
ول بوزبالا كەزىندە توي- دۋماندا ءان سالىپ، اۋىل ونەرپازدارىنان كوپ ۇيرەنەدى. وسى جايلى مەكەس اعامىزدىڭ ءوزى كەزىندە بىلاي دەگەن ەدى:
«مەن بەسىنشى- التىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزدە عارەكەڭنىڭ كۇيتاسپاعا جازىلعان اندەرىن ەستىپ، ونەرگە قۇشتار بولىپ ءوستىم. بىزدە قىزىل بۇرىش دەگەن بولاتىن. سوندا پاتەفون تۇرۋشى ەدى. مىناۋ «جەلكىلدەك» ، «جاس ءومىر» ، «اقجامال» ، «اينامكوز» اندەرى سول پلاستينكانىڭ ءبىر جاعىندا، ەكىنشى جاعىندا جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ ورىنداعان اندەرى بار- تىن. اسىرەسە عارەكەڭنىڭ ورىنداعان اندەرى قاتتى اسەر ەتىپ، وسكەندە ءانشى بولسام- اۋ دەگەن وي قالىپتاستى. كوپ ۇزاماي قولىما دومبىرا الىپ، ءان ۇيرەنە باستادىم. قالاي بولعاندا دا عارەكەڭنىڭ ورىنداۋ شەبەرلىگى داۋىسىنىڭ بيىك شىڭعا كوتەرىلۋىنىڭ ءوزى ەرەكشە ەدى. سودان ءانشى بولۋدى وزىمە تالاپ ەتىپ قويدىم.
«قازاقكونتسەرت» جاڭا اشىلىپ جاتقان كەز بولاتىن. 1959 -جىلدىڭ اياعى، 60- جىلداردىڭ باسىندا «قازاقكونتسەرتكە» جۇمىسقا ورنالاستىم. سودان بەرى ساحنادا ەڭبەك ەتىپ كەلەمىن. مەنىڭ ءان باعدارلامامدا عارەكەڭنىڭ ورىنداعان حالىق اندەرى مەن مۇحيت بابامىزدىڭ اندەرى بار. عارەكەڭنىڭ اندەرىن ايتۋشىلار كوپ. ول كىسىنىڭ دومبىرا قاعىسى، ءاندى ورىنداۋ شەبەرلىگى ەرەكشە، ءبىز قانشا عارەكەڭنىڭ اندەرىن ايتساق تا كەيبىر كەزدە شالالىق جاسايمىز. دەگەنمەن وسى كىسىنىڭ قول سوعۋى، ايتۋ يىرىمىنە دەن قويىپ، كوپ- كوپ ۇيرەندىك» ، - دەپ ەدى مەكەس اعا كوزى تىرىسىندە.
شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرمايتىن دارابوز، كۇمىس كومەي انشىلەر مۇحيت مەكتەبىنەن ونەگە الىپ، سارقىلماس رۋحاني قازىنامىزدى ءار كەزەڭدە تولىقتىرىپ وتىرعانى بارشاعا ايان.
عاريفوللا اتامىز مۇحيتتىڭ ۇرپاقتارى شىنتاس پەن شايقىدان ۇيرەنسە، عارەكەڭنىڭ ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىن بويىنا دارىتقان مەكەس كوڭىلدى، كۇلدىرگى اندەردى ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىنداعاندا تىڭداۋشىنى ءبىر سەرپىلتىپ تاستايتىن. ال وسى جايلى ءانشى اجار سەيتەنوۆا بىلاي دەپ ەدى:
«ءاندى ايتقان سايىن مەكەس اعانىڭ داۋىسى اشىلا تۇسەتىن. دومبىرانىڭ بۇراۋىن جوعارى كوتەرە بەرەدى، داۋىسى جەتپەي قالا ما دەپ ويلايسىڭ. داۋىستى بار كۇشكە سالىپ ايتاتىنى بار، فالتسەتكە سالىپ ايتاتىنى بار. دومبىرادان جەل ەسىپ تۇرعانداي، قاسىندا وتىرعاندى ۇيىتىپ الادى. ساحناعا شىققاندا دا تىڭداۋشىنى باۋراپ الادى. تىڭداپ وتىرىپ انگە عاشىق بولىپ قالاسىڭ. ادەمى سالاتىن يىرىمدەرى بار. عارەكەڭدى ءدال قايتالامايدى. ءوزىنىڭ ەرەكشە قاسيەتىمەن مەكەس ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇرادى. قاعىستارى مەن يىرىمدەرى توگىلىپ تۇراتىن. اعاي بۇرىن ءانشى رەتىندە تانىلسا، كەيىن ۇستاز بولىپ، سوڭىنان شاكىرت ەرتتى. مەكەستىڭ ازىلگە قۇرىلعان اندەردى شەبەر ورىنداعانى سونشا، ەل قىرىلىپ كۇلىپ، ءماز- مەيرام بولاتىن» .
1960 -جىلى «قازاقكونتسەرتكە» ورنالاسقان مەكەس ونەر مايتالماندارىمەن ساپارلاس بولىپ، كوپشىلىكتى ونەرىمەن ءتانتى ەتتى. ارنايى الدىنان ءدارىس الماسا دا، ول عارەكەڭدى ۇستاز تۇتتى. دالا توسىندە توگىلتە ءان شىرقاعان تۇنبا دارىن يەسى مەكەستى باسشىلاردىڭ بىردەن «قازاقكونتسەرتكە» قابىلداۋى كورەگەندىك دەسە دە بولعانداي. سول كەزدەرى شەبەر كۇيشى وقاپ قابيعوجيننىڭ بايبىشەسى مەكەسكە كۇيشىنىڭ دومبىراسىن سىيعا تارتقان. «جاڭبىرمەنەن جەر كوگەرەر، باتامەنەن ەل كوگەرەر» دەمەكشى، اياۋلى انانىڭ اق باتاسىن العان مەكەس وقاپ اعاسىنىڭ دومبىراسىن جارتى عاسىرعا جۋىق قولىنان تۇسىرمەدى.
ەندى بىرەر ۋاقىت بۇرىن مەكەستىڭ مۇحيت مەكتەبىنىڭ قادىر- قاسيەتى جايلى ايتقان ويىن كەلتىرە كەتەيىك.
«قازىرگى كەزدە مۇحيتتىڭ اندەرىن سالاتىن قانداي انشىلەر بار؟
- مۇحيت مەكتەبىن ءارى قاراي نەگە جالعاستىرا بەرمەيدى؟ - دەگەن سۇراق تۋسا، بۇل ءاننىڭ كۇردەلىلىگىنە بايلانىستى عوي دەپ ويلايمىن. ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ورىنداي الماۋى وسى ءاننىڭ كۇردەلىلىگىنەن ەكەنى راس» .
ءانشى جايىقتىڭ جاعاسىنداعى اتىراۋ قالاسىنا كەلىپ، وبلىستىق فيلارمونياعا قىزمەتكە ورنالاسادى. وسى ارادا ومىرلىك جارى جاقسىگۇل راحمان قىزىنىڭ ەستەلىگىن جالعاستىرساق:
.. .. مەكەس ەكەۋمىز 1967 -جىلى باس قوسىپ، اتىراۋعا كەلگەنبىز. قىرىق جىلدان بەرى قاراي وسى اتىراۋدا تۇرىپ جاتىرمىز. ول كىسىنىڭ ادامگەرشىلىگى مول، ومىردەن كورگەنى بار، كەيىنگى ۇرپاققا بەرەرى بار، ارتىندا ءىزى قالدى. بالالارى بار، شۇكىر، ەكى ۇل، ءبىر قىزدىڭ اتا- اناسىمىز. سول بالالاردى ءوسىرىپ- ءوندىرىپ، ۇيلەندىرىپ تۇرمىسقا بەرىپ، ارقا- جارقا بولىپ وتىرعان كەزىمىزدە مەكەس دۇنيە سالدى. بالالاردىڭ ىشىندە ەشكىمنىڭ ونەرگە بەيىمى جوق. بالالار بارلىعى دا ينجەنەر. جيەنىمىزدى مۋزىكا اكادەمياسىنا وقۋعا بەردىم.
ءتىلشى: مەكەس اعامىزدىڭ اكەلىك قامقورلىعى جايلى دا ايتا وتىرساڭىز؟
جاقسىگۇل: بالالاردى بەتىنەن قاقپاي ءوسىردى، تاربيەلەدى.
ءتىلشى: اعانىڭ ورىنداعان اندەرىنىڭ ىشىندە وزىڭىزگە ارنالعان اندەر دەگەندى قايسىسىن ايتار ەدىڭىزدەر؟
جاقسىگۇل.: «ەكى- اي كوزىڭ جان قالقا» دەيتىن ءبىر ءانى بار، العاش سونى ەستىپ، ءوزىم عاشىق بولعام. كەيىن بار ءانى جانىما جايلى تيەتىن.. ..
ءانشىنىڭ ەلگە ورالۋىنا ىقپال ەتكەن سول كەزدەگى فيلارمونيا ديرەكتورى عينايات ۇمبەتوۆ ەدى. ول كىسى مەكەستى جاڭادان قۇرىلعان «اتىراۋ- جايىق» انسامبلىنە ءانشى رەتىندە قابىلدادى. حالىق اندەرىمەن قوسا مۇحيت باباسىنىڭ اندەرىن تامىلجىتا ورىنداي بىلگەن مەكەس ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە شىڭدالعان ءانشى. ول انسامبل قۇرامىندا قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ايماقتارىندا ونەر كورسەتىپ، رەسپۋبليكادان تىس تۇركيا، موڭعوليا، وزبەكستان، تۇركىمەنستان، رەسەي جەرلەرىندە تۋعان حالقىنىڭ ونەرىن ناسيحاتتادى.
مەكەس تورەشوۆ قيىندىعى مەن قىزىعى مول قاسيەتتى ونەر جولىن ايقىنداپ، سول جولدا قاجىماي- تالماي ەڭبەك ەتتى، شاكىرت تاربيەلەدى. ءانشى مەكەس جايلى اتىراۋلىق كۇيشى قادىرجان تۇسىپقاليەۆ بىلاي دەيدى: «مەكەسپەن فيلارمونيادا بىرگە ءجۇردىم. مەكەستىڭ ارتىقشىلىعى ءاننىڭ ءيىن كەلتىرەتىن. سونداي داۋىسى اشىق، جاقسى ازامات ەدى، ءوزى اقكوڭىل، ارامىزدا سىيلاستىق بولدى. ۇلكەن دەمەيدى، كىشى دەمەيدى، جۇگىرىپ بارىپ بەتىنەن سۇيەدى. اينالىپ- تولعانىپ جۇرەدى، اسا باۋىرمال جان ەدى» .
ءانشى گۇلمايدان سۇندەتوۆا ءسوز ورايىندا مەكەس تورەشوۆتىڭ ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىنە باسا كوڭىل ءبولىپ، ەسكە الدى:
مەكەس اعامىز بار بولمىسىمەن ونەرگە بەرىلگەن ادام ەدى. وكىنىشتىسى، ومىردەن ەرتە كەتتى، اعامىزدىڭ ءالى دە بەرەرى بار ەدى. مەكەس اعامىز عارەكەڭنىڭ ءان ورىنداۋ شەبەرلىگىن تولىق بويىنا سىڭىرگەن جانە ونى ءارى قاراي كوپ ىزدەنىسپەن دامىتقان جان ەدى. حالىق ءانشىنىڭ ونەرىنە باس يەتىن، تاماشا ورىنداۋشى، دارىندى ونەر يەسى ەدى عوي.
مەن شاكىرت تاربيەلەگەن ۇستاز باقىتتى دەپ ويلايمىن. ول كىسىنىڭ ارتىنان دا كوپ شاكىرتتەرى ءىسىن جالعاستىرىپ، ۇستازدان العان ءبىلىمىن ءارى قاراي ناسيحاتتاۋدا. مەكەس ماعان تۋىس بولىپ كەلەدى. اعامىزدىڭ اڭقىلداعان مىنەزى بولاتىن، وزىنەن كىشىلەرگە «اينالايىندار» دەپ ەركەلەتىپ وتىراتىن. ونەر ولمەسىن دەيمىز، ىزدەۋشىسى بولسىن دەپ تىلەك ايتامىن.. .
اسقاق تا سازدى اۋەنىمەن تىڭداۋشىسىن ءان قاناتىندا تەربەگەن مۇحيت مەكتەبىنىڭ ساناۋلى ساڭلاقتارىنىڭ ءبىرى مەكەس تورەشوۆ حالقىنىڭ اڭساي كۇتىپ، تامسانا تىڭدايتىن ءانشىسى ەدى. انسۇيەر قاۋىمدى ءتاتتى اۋەنگە ۇيىتىپ، زور قوشەمەتكە يە بولعان شاعىندا ول باقي دۇنيەگە كەتە باردى. ونىڭ سۋداي تۇنىق، سىناپتاي تولقىعان سۇلۋ ءۇنى، شىرقاتا سالعان اسەم اندەرى تالاي تىڭداۋشىنىڭ جادىندا قالدى. مەكەستىڭ قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىنا قالدىرعان ءان- تەرمەلەرى تەڭىزدىڭ تامشىسىنداي عانا. ءانشى اسىل قازىناسىن وزىمەن بىرگە الا كەتكەندەي.
ءار ءانشىنىڭ تابيعاتىنا بەيىم، وزىندىك ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىگى بولادى. تۇعىرى بەرىك، تۇرلاۋى تياناقتى ونەر بولمىسىمەن ەرەكشەلەنەدى. اسىل ونەردىڭ باعى، كوشەلى كىسىلىكتىڭ يىعىنا قونعاندا عانا جانادى. مۇراتىن تەرەڭنەن تاپقان ءانشىنىڭ جان- دۇنيەسى، ومىرگە كوزقاراسى اندەي سەرگەك، ماڭعاز، تازا دا سۇلۋ. ول پەندەشىلىكتەن بيىك جان ەدى.
ءومىر كوشىنىڭ الدىندا حالقىنىڭ ءان- جىرىن ارقالاعان قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى مەكەس تورەشوۆ ءاننىڭ اسىلىن شىرقاپ، سانالى عۇمىرىن قاسيەتتى ونەرگە ارنادى. ونەر يەسىنىڭ وي- سانا، بولمىسى، قوعامداعى ورنى، ازاماتتىق تۇلعاسى ۋاقىت وزعان سايىن سومدالا تۇسپەك. كەيىنگى ۇرپاق اندەرىن ءۇنتاسپادان ۇيرەنىپ، ونەر زەرتتەۋشىلەر ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىنەن عىلىمي ەڭبەكتەر دە جازار.
«مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا» دەپ اباي اتامىز ايتقانداي، ءار ادام ءبىر جۇمباق الەم. ءومىر بويى ءان سىرىن زەرتتەپ، سوڭعى نۇكتەسىن قويا الماي كەتكەن، سىرلى دا سىرباز ونەردىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاي، ءىنجۋ- مارجانىن تەرىپ، تىڭداۋشىسىنا مولدىرەتە جەتكىزە بىلگەن شەبەر سۋرەتكەر، تالعامپاز ورىنداۋشى، ۇلاعاتتى ۇستاز، اسىل جار، ارداقتى اكە، ارقا سۇيەر اعا، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى مەكەس تورەشوۆ مۇحيت مەكتەبىنىڭ ءتول وكىلى، ارقالى ءانشىسى ەدى.. .
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى التىن يمانبايەۆا