شوقان شارلاعان قاشقار شاھارى

قۇپياسى مول قاشقار
بۇل مەملەكەتتە جەتى جىل وقىعان كەزىمدە جانە كەيىنگى جۋرناليستىك قىزمەتىمە وراي قالىڭ ەلدىڭ ءبىراز ءوڭىرىن ارالادىم. قاتپارى قالىڭ قىتايدىڭ الەمگە ايگىلى قالالارى مەن تاريحى باي ايماقتارىنىڭ ءبىرقاتارىندا بولىپپىن. سونىڭ ىشىندە ەڭ كوپ ساپارلاعان جەرىم شىڭجاڭ ولكەسى ەكەن. وسى ءوڭىردى ءبىر جارىم ميلليوننان استام قازاق مەكەندەيدى. سول سەبەپتى، شىنجاڭعا ىسساپارمەن ءجيى شىعامىز. جىراقتاعى قانداستارىمىزدىڭ بۇگىنگى تۇرمىس- تىرشىلىگى جايىنداعى بەينەماتەريالىمىزدى جيساق، بىرنەشە دەرەكتى فيلم تۇزىلەر ەدى.
تەلەوپەراتورىم مۇراتبەك ەكەۋمىز قانداستارىمىزبەن سۇحباتتاسۋ ماقساتىمەن شىنجاڭنىڭ ىلە، التاي، تارباعاتاي اۋداندارىن تۇگەل شارلادىق. ءبىراق وسى ايماقتاعى ساپارىمىزدىڭ ىشىندە بىلتىرعى جازدا شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە ەلدەردىڭ جۋرناليستەرى ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان پرەسس- تۋر ەسىمىزدە ەرەكشە ساقتالىپ قالدى.
قازاق، قىتاي، قىرعىز جانە ورىس جۋرناليستەرىنەن قۇرالعان توپ شىنجاڭ ايماعىن ارالاپ ءجۇرمىز. بۇل جولعى پرەسس- تۋردىڭ باستى ماقساتى - شەتەلدىك جۋرناليستەرگە قىتايدىڭ كەنجەلەپ دامىعان اۋداندارىن سۋبسيديا ءبولۋ ارقىلى قايتا جاڭعىرتۋ، سوندا تۇراتىن ۇلتتاردى قازىرگى زامانعى تۇرمىس ۇلگىسىنە بەيىمدەپ، شوعىرلاندىرىپ، كاسىپكەرلىككە باۋلۋ ماقساتىندا اتقارىلعان جۇمىستاردى كورسەتۋ ەدى.
جوسپار بويىنشا، ىلە- قازاق اۆتونومياسىنداعى قازاق مالشىلارىنىڭ، قىزىلسۋ- قىرعىز اۆتونومياسىنداعى قىرعىز ماناسشىلاردىڭ ومىرىمەن تانىسىپ شىعاتىن كورىنەمىز. ودان ءارى قاشقار قالاسىنا بارماقپىز. الدا - ون كۇندىك جول.
«قاشقارعا بارامىز» دەگەندى ەستىگەندە جۋرناليستەر توبى جاپپاي قۋاندىق. ورىستار بىردەن «ەكزوتيكا» دەدى. ال ءبىزدىڭ شاتتىعىمىزدا شەك بولمادى. ونىڭ وزىندىك سەبەبى باردى. ايگىلى اعارتۋشى- عالىم، قازاقتىڭ ارداقتى ۇلى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قاشقارياعا ساپار شەككەنى بارشا قازاققا ءمالىم. سول ۇلى عۇلامانىڭ تابانى تيگەن جەردى كورۋگە مۇمكىندىك تۋعانىنا ءمازبىز. بۇل - ءبىز ءۇشىن تاريحي وقيعا بولعالى تۇر. ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى قازاق جۋرناليستەرى ۇزاق ۋاقىت بويى شوقاننىڭ ىزىمەن ءىسساپارعا شىعا قويمادى. عالىمنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ارنايى كىتاپ جازعان جارىلقاپ بەيسەنباي ۇلى اعامىزدىڭ دا قاشقارعا جولى تۇسپەگەن سەكىلدى.
كەيىننەن شوقان جۇرگەن جەرلەردى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، بەلگىلى جۋرناليست- جازۋشى جانبولات اۋپبايەۆ اعانىڭ ارالاعانىن بىلدىك. وسى ساپارىمىزدان كەيىن قاشقارعا بەلگىلى گەوگراف عالىم وردەنبەك مازبايەۆ باستاعان عىلىمي ەكسپەديتسياعا ارنايى بارىپ قايتتى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز باسقا. عىلىمي ەمەس، تانىمدىق. زەرتتەۋشىلىك ەمەس، زەر سالۋشىلىق.
سونىمەن، قازاق جۋرناليستەرى «قاشقار، قايداسىڭ؟» دەپ تاريحي شاھارعا جەتكەنشە اسىقتىق. ەسكى قالاعا بارىپ، شوقان باسقان جەرلەردى تاۋىپ، ۇلى عالىمنىڭ سالعان سوقپاعىنا تابان ىلىكتىرۋدى ءجون سانادىق.
قازاقستاندىق جۋرناليستەر توبىندا ءتورت ادام بارمىز. تورتەۋمىز دە ۇلتتىق ارنانىڭ وكىلىمىز. «تاڭشولپان» باعدارلاماسىنىڭ ءتىلشىسى بەرىك سۇلتان، «جاڭالىقتار» باعدارلاماسىنىڭ تەلەوپەراتورى دارحان الىبەك، قىتايداعى تىلشىلەر قوسىنىنىڭ تەلەوپەراتورى مۇراتبەك الماسحان جانە مەن.
ءۇرىمجى حالىقارالىق اۋەجايىنان كوتەرىلگەن ۇشاق قاشقار اۋەجايىنا ەكى ساعاتتاي ۋاقىتتا كەلىپ قوندى. ءبىزدى ارنايى اۆتوبۋس كۇتىپ الدى. سويتسەك، اۋەلى قاشقاردىڭ وزىنە بارماي، بىردەن اۋىل- ايماقتارعا تارتىپ، ءبىراز ەلدى مەكەندى ارالايتىن كورىنەمىز. ساپار وڭتۇستىك شىنجاڭنان باستالدى. الدىمەن سول وڭىردەگى ۇيعىرلار تۇراتىن اۋىل- ايماقتى ارالاپ كەلىپ، ايىر قالپاقتى باۋىرلارىمىز مەكەن ەتەتىن ماناس اۋىلىنا تابان تىرەدىك. ماناسشىلاردىڭ اۋىلىن كوردىك. اتاقتى ماناسشى ءجۇسىپ مامايمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
كەلەسى باعىت - قاشقار قالاسى. اۆتوبۋس جۇرگىزۋشىسى ءار ەلدى مەكەنگە كەلگەندە بىزگە حابارلاپ وتىرادى. سول داعدىمەن ول «قاشقار قالاسىنا تاياپ قالدىق» دەدى ءبىر ۋاقىتتا. وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن ۇشاعىمىز قونعان اۋەجاي قايتادان كوزىمىزگە جىلى ۇشىرادى.
ەسكى قالانىڭ ەلەسى
اۋەجاي قاشقار قالاسىنان ون بەس شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ەكەن. قاشقار دەگەندە كوز الدىما سازبالشىقتان جاسالعان باكەنە ۇيلەردەن قۇرالعان، سىرتىندا كىرپىشتەن قالانعان قورشاۋى بار، بيىك تەمىر قاقپالى كونە شاھار كەلە قالىپ ەدى. راسىندا، بۇل قاشقار باياعىدا شوقان اتام كورگەن قاشقار ەمەس ەكەن. اۋەجايدان باستاپ قالا ىشىنە كىرگەنگە دەيىن كونەدەن قالعان بىردە- ءبىر عيمارات كورمەدىم. جول بويى جاڭا ۇلگىدەگى كوپقاباتتى ۇيلەر، قۇجىناعان اۆتوكولىك، زاۋىت- فابريكالار كوزگە شالىنادى. ۇلتتىق ناقىشتا سالىنعان كەيبىر عيماراتتار ۇشىراسادى.
قالا ىشىندە دە سول كورىنىس. قازىرگى زاماننىڭ قىبىرلاعان تىرشىلىگى. تەك جەرگىلىكتى تۇرعىندار عانا بۇرىنعى بولمىسىن ساقتاپ قالعانداي. باستارىنا شالما وراپ، ۇلتتىق ۇلگىدە، مۇسىلمانشا شاپان كيگەن ەرلەر، توبىعىنا دەيىن تۇسكەن ءپارانجالى كيىم كيگەن ايەلدەر، باسىنا الا تاقيا، ۇستىنە ۇلتتىق ناقىشتاعى جەيدە كيگەن جالاڭاياق ۇيعىر بالالارى. شىجىپ تۇرعان كۇننەن قورعانىپ، ءزاۋلىم ۇيلەردىڭ كولەڭكەسىن پانالاپ، بۇرىش- بۇرىشتا اڭگىمە- دۇكەن قۇرىپ وتىرعان شالدار بايىرعى قاشقاردىڭ ەستەلىككە قالدىرىپ كەتكەن مۇراسى سەكىلدى كورىندى ماعان. سولارعا قاراپ جول بويى كوز الدىما ەلەستەتكەن كونە قاشقاردىڭ باعزى بەينەسىن تاپقانداي بولدىم. كورۋگە ىنتىق بولعان كورىنىسپەن ەندى عانا قاۋىشىپ، راقاتتانا تاماشالاپ وتىرعانىمدا الگى شالداردىڭ بىرەۋى قالتاسىنان زاماناۋي ۇيالى تەلەفونىن شىعارىپ، سونىڭ بەتىندەگى ساعاتىنا قاراي قويعانى. ونىڭ وسى قيمىلى مەنىڭ ءتاتتى ەلەسىمنىڭ شىرقىن ءبىر ساتتە بۇزدى دا جىبەردى. بۇدان قاشقارلىق كوكەمنىڭ قالتاسىنان قولتەلەفون ەمەس، ەسكىنىڭ كوزىندەي ناسىباي شاقشاسىن سۋىرعانى جاقسى ەدى.
ول كەزدە ءبىز اۆتوبۋستىڭ ىشىندە وتىرعانبىز. الگى ارەكەتتەن كەيىن كولىكتىڭ ارعى قاپتالىنداعى تەرەزەگە جاقىنداپ، كوشەنىڭ قارسى بەتىنە زەر سالدىم. كونەنىڭ كوزىندەي ءپارانجا كيگەن ايەلدەردىڭ بىرەۋى ەكى دوڭگەلەكتى موتوروللەرگە ءمىنىپ الىپ، جۇيتكىپ كەلە جاتقانىن بايقادىم. ونىڭ ارتىنان تاعى دا بىرنەشەۋى ەلەكترلى ۆەلوسيپەدكە ءمىنىپ، ىلگەرى تارتىپ بارادى. بۇل كورىنىس تە ماعان ءبىرتۇرلى توسىنداۋ كورىندى.
شوپىردان سۇراپ قويامىن: «كوكە، قاشقار قايدا؟ » . «قاشقارىڭ، مىنە، وسى، بالا» دەيدى ول رۋلدەن بوساعان قولىمەن اينالانى نۇسقاپ. سويتسەك، قاشقار بۇگىندە وڭتۇستىك شىنجاڭنىڭ اكىمشىلىك، ەكونوميكالىق جانە مادەني ورتالىعى بولىپ سانالادى ەكەن. قالانى دامىتۋ ماقساتىندا بۇرىننان قالعان كونە قۇرىلىستاردىڭ باسىم بولىگى بۇزىلعان. ولاردىڭ ورنىنا كوپقاباتتى تۇرعىن ءۇي كەشەندەرى، دەمالىس پاركتەرى، بانك، ەمحانا سەكىلدى زاماناۋي عيماراتتار سالىنىپتى. باعزى زاماننىڭ ۇلگىسىمەن كيىنگەن قاشقارلىقتار الدەقاشان بۇگىنگىنىڭ تىرشىلىگىنە بەيىمدەلىپ العان كورىنەدى.
ءبىزدى باستاپ، جولسەرىك بوپ جۇرگەن قىتايلىق ارىپتەستەرىمىزدىڭ كوزدەگەنى شەتەلدىك جۋرناليستەرگە قازىرگى دامىعان قاشقاردى كورسەتۋ ەكەنىن بىلەمىز. دەگەنمەن، ولارعا ءوز جاعدايىمىزدى دا ءتۇسىندىرىپ باقتىق. بۇل جەردىڭ ءبىز ءۇشىن ماڭىزى زور تاريحي ورىن ەكەنىن ايتتىق. ءبىر كەزدە شوقان ءۋاليحانوۆ ارالاعان جەرلەردى كورسەتۋدى وتىندىك. ارينە، ارىپتەستەرىمىزدىڭ شوقان ارالاعان جەرلەر تۇگىلى ۇلى عالىمنىڭ كىم ەكەنى جونىنەن دە حابارى جوق.
قىتايلار تۇرماق جەرگىلىكتى تۇرعىندار، ۇيعىر باۋىرلارمىز دا شوقان ءۋاليحانوۆتى بىلە قويمايدى. وقىعان- توقىعانى كوپ، كوزى اشىق كىسىلەردىڭ ىشىنەن بىرەن- سارانى عانا بۇل ەسىمدى ەستىگەن سياقتى. كەيىننەن شىنجاڭداعى قازاق زيالىلارىنان دا شوقان جايىن سۇراستىرىپ كوردىم. شوقاندى بىلەتىندەر جەرگىلىكتى تۇرعىندار اراسىندا بارشىلىق. سونىمەن قاتار اتاقتى اعارتۋشىمىزدى ءبىلىپ تۇرسا دا ەستىپ كورمەگەندەي سىڭاي تانىتاتىندار دا ۇشىراستى.
شوقان ارقىلى قاشقاردى قانشاما جۇرت، ۇلت، ەلدى مەكەن تانىپ- بىلگەنىن قايدا قويامىز؟ ماسەلەن، ءبىز تەك شوقاننىڭ تابانى تيگەنى ءۇشىن بۇل جەردى قاسيەتتى مەكەن دەپ ۇعامىز. سول ءۇشىن بۇل شاھار اتاۋى قۇلاعىمىزعا مايداي جاعادى، اسا جىلى ەستىلەدى. وزگە جۇرت نە دەسە، و دەسىن. ءبارىبىر شوقاننىڭ اتى - شوقان.
بۇگىنگى بازار بەينەسى
اۆتوبۋس باياۋ جۇرىسپەن ەسكى دە جاڭا قاشقاردى ارالاتىپ كەلەدى بىزگە. قالا ىشىندەگى جارتى ساعات ساياحاتتان سوڭ ءبىر بازاردىڭ ماڭىنا توقتادىق. اۆتوبۋستان شىعىپ، جان- جاعىمىزعا كوز سالىپ قويامىز. قالانىڭ قايناعان ساۋدا ورتالىعىنا تاپ كەلىپپىز. مۇندا دا كونە مەن جاڭانىڭ ارالاس- قۇرالاس كەيپىنە كۋا بولدىق. كادىمگى كوركەم فيلمدەردە كورسەتىلەتىن باعزى زامانعى ساۋدا ورىندارى سەكىلدى بەي- بەرەكەت تىرلىگى بايقالىپ تۇرعان، ىزى- شۋى مول جايما بازار. ءبىراق ساۋدالايتىن تاۋارلارى ول كەزدىڭ دۇنيەلەرىنە ۇقسامايدى. بىرەۋ ۇلتتىق ناقىشتاعى ماتا، كيىم- كەشەك، اشەكەي، زەرگەرلىك بۇيىمداردى ساتىپ تۇر. ونىڭ قاسىنداعى ادام ۇيالى تەلەفوننىڭ نەمەسە كومپيۋتەردىڭ قوسالقى بولشەكتەرىن ساۋدالاپ وتىر. ماڭىندا قازىرگى زاماننىڭ داعدىسىمەن «بۋتيك» نەمەسە دۇڭگىرشەك اشىپ العاندار دا بار. ولاردا «اتكان ءشاي» ، ايران، قۇرت، ىرىمشىكتەن باستاپ كوكا- كولاعا دەيىن ساتىلادى.
ارى- بەرى تاۋار تاسۋشىلار اراسىندا دا قايشىلىق بايقالادى. بىرەۋى زاتىن سوڭىندا جۇك ارتاتىن تىركەمەسى بار موتوتسيكلمەن تاسىمالداسا، ەكىنشىسى - دۇنيەسىن ەسەك ارباعا تيەپ العان. ءبىر قىزىعى، ەسەك اربا ايداۋشىلار جۇك تاسىمالىنان قولى بوس ۋاقىتىندا تاكسيست رەتىندە قوسىمشا ءناپاقا تابادى ەكەن. «شەتەلدەن كەلگەن تۋريستەرگە ءبارى قىزىق، - دەيدى الگى «تاكسيستىڭ» بىرەۋى. - ولاردى 10 - 15 يۋانعا (شامامەن 300 - 500 تەڭگە) جاقىن ماڭايدى ارالاتىپ شىعامىز» . شەتەل اسىپ كەلگەن تۋريسكە اربانىڭ پۇلى تەككە شاشىلعان تيىن عانا، ال ەسەك اربا ايداپ كۇن كورىپ جۇرگەن جاندار ءۇشىن كوپ- كورىم پايدا. بۇل اقى - ونىڭ وتباسىنىڭ بىرەر كۇندىك ازىعى.
ءبىز بازارعا ءبىر ساتكە باس سۇقتىق تا شىقتىق. ال ەندى بۇل ءبىر كەزدە شوقان سيپاتتاعان بازارعا ۇقسامايدى. سويتسەك، بۇل كەيىننەن پايدا بولعان، ۇساق ساۋدامەن اينالىساتىن كىسىلەردىڭ وزدەرى قۇرىپ العان شاعىن عانا ساۋدا- ساتتىق ورتالىعى ەكەن. كوپتەگەن ساۋداگەردىڭ مۇندا ساۋدا جۇرگىزۋگە ارنايى رۇقساتى دا جوق كورىنەدى.
كەزىندە جىبەك جولىنىڭ بويىمەن ءجۇرىپ كەلىپ، وڭتۇستىك شىنجاڭ ارقىلى وتەتىن كەرۋەن قاشقارعا ارنايى توقتايتىن بولعان. تەك قاشقار ارقىلى قوتان، كاشمير، تۇرپان، فەرعانا سەكىلدى ەلدى مەكەندەرگە جول تارتقان. سول كەزدە قاشقار قالاسى توعىز جولدىڭ توعىسقان تورابىنداعى بۇتىندەي ءبىر ساۋدا بازارى ىسپەتتەس تانىمال شاھار بولعان دەلىنەدى دەرەكتەردە. ءبىزدىڭ كورگىمىز كەلگەنى سول اۋقىمدى تاريحى بازارلاردىڭ جادىگەردەي ساقتالعان شاعىن ءبىر بولىگى ەدى. ول دا بۇيىرمادى.
دەگەنمەن، بۇرىنعى ەسكى بازاردىڭ ورنىنا سالىنعان ءزاۋلىم ساۋدا ورنى بار ەكەن. سول بازاردا كونەنىڭ ۇلگىسىن تابۋعا بولاتىنعا ۇقسايدى. ول ساۋدا ورتالىعى قالانىڭ سولتۇستىك- شىعىس شەتىندە ورنالاسقان. «شىعىس بازارى» دەپ اتالادى. مۇندا جەرگىلىكتى جۇرت وندىرەتىن بۇيىمدار، كادەسىيلار، جەمىس- جيدەك، كيىم- كەشەك ساتىلادى. سونىمەن قاتار الىس- جاقىن شەت مەملەكەتتەردەن اكەلىنگەن تاۋارلاردى ساتىپ الۋعا نەمەسە ەرتەدەگىدەي تاۋار الماسۋعا بولادى.
بەس مىڭنان استام ساۋدا دۇڭگىرشەگى بار بازاردا ەسەپسىز كوپ ادام جۇمىس ىستەيدى. ال ارنايى ساۋدا جاساۋعا كەلگەندەر قانشاما؟ ! بۇل جەر دە قاشقاردىڭ ايگىلى تۋريستىك ورىندارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. وكىنىشتىسى، ۋاقىت تىعىز بولعاندىقتان ول بازاردى ەركىن ارالاپ كورە المادىق. تەك بىزگە جولسەرىك بولىپ، باعىت- باعدار بەرىپ جۇرگەن احمەتجان دەگەن ۇيعىر جىگىتتىڭ ايتقانىن ميعا قۇيىپ، قويىن داپتەرگە ءتۇرتىپ الىپ وتىردىق.
يمان ۇياسى - يد كاح
بازاردان شىعىپ، جول بويىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ اۆتوبۋس تۇرعان ماڭايعا بەت الدىق. كولىك توقتار الدىندا تەرەزەدەن ءبىر مەشىتتى كوزىمىز شالعانداي بولىپ ەدى. اۆتوبۋسقا جاقىنداپ كەلگەندە الگى مەشىت قايتادان كورىندى. قالانىڭ ورتالىق مەشىتى شىعار دەپ ويلادىق. ساپارىمىزدى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ارىپتەستەرىمىزدەن سۇراساق، ەشقانداي مەشىتتى ارالاۋ جوسپارلانباعان ەكەن. دەسەك تە، مۇسىلمان ەكەنىمىزدى ايتىپ، ون- ون بەس مينۋتقا جوسپاردان تىس ۋاقىت ءبولۋىن ءوتىنىپ، مەشىت جاققا اياڭدادىق. ارتىق ەتپەس دەپ، جۇمىس قۇرالدارىن الا كەتتىك.
قۇداي تىلەۋىمىزدى بەردى. بۇل جاي مەشىت ەمەس بولىپ شىقتى. قىتاي جەرىندەگى ەڭ كونە قۇرىلىستاردىڭ ءبىرى، تاريحى تەرەڭگە تارتاتىن ايگىلى يد كاح مەشىتى ەكەن. ىرگەتاسى Ⅷ عاسىردا قالانىپ، 1442 - جىلى قايتا وڭدەۋدەن وتكەن. جىبەك جولىمەن كەلگەن كوپەستەردىڭ كوبى وسى مەشىتتە باسىن ساجدەگە تيگىزىپ، اللاعا تاعزىم ەتكەن. سوندىقتان بۇل عيمارات تەك قىتايلىق ەمەس، كۇللى الەم مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى عيباداتحاناسى سانالادى.
دەرەكتەرگە سەنسەك، بۇل مەشىتكە جيىرما مىڭ ادام سىيادى. ال جالپى اۋدانى ون التى مىڭ شارشى مەتردى الىپ جاتىر. كۇن سايىن يد كاحقا ءۇش- ءتورت مىڭ جاماعات كەلىپ، قۇلشىلىق ەتەدى. جۇما كۇندەرى التى مىڭنان ون مىڭ ادامعا دەيىن ناماز وقيدى ەكەن. ال قاسيەتتى قۇربان ايت، ورازا ايت مەرەكەلەرى قارساڭىندا يد كاح لىق تولادى. مۇنداي مەيرامداردا ەلۋ، الپىس، ءتىپتى ءجۇز مىڭعا جۋىق جاماعات جيىلعان كۇندەرى بولعان دەسەدى جەرگىلىكتى جۇرت.
مەشىتتە ءالى دە ءبىراز ايالداعىمىز كەلگەن. رۇقسات ەتىلگەن ۋاقىت بىتكەن سوڭ، ءبىزدى توسىپ تۇرعان جولسەرىكتەرىمىز «بول دا بولدىڭ» استىنا الىپ، الگى جەردەن ەرتىپ كەتتى. ءبىز ارىپتەسىم بەرىك ەكەۋمىز ءبىر- ءبىر «ستەنداپتان» جازىپ، قاجەتتى بەينەكورىنىس الىپ ۇلگەردىك.
جول بويى ويلانىپ وتىرمىن. بۇل ەلگە ءالىمباي دەگەن وزگە ەسىمدى يەلەنىپ كەلگەن شوقان ءۋاليحانوۆ 1858 -جىلى 1 - قازاننان 1859 - جىلدىڭ 11 - ناۋرىزىنا دەيىن قاشقاردا بولعان. كۇندەلىگىندەگى جازباعا سۇيەنسەك، ول شاھارعا جەتكەن كۇننىڭ ەرتەسىنە، 2 - قازان، جۇما كۇنى مەشىتكە كەلىپتى. كىم بىلەدى، ءدال وسى مەشىت ەمەس پە ەكەن! قالاي بولعاندا دا جادىگەرلىككە جانى قۇمار عالىمنىڭ بەس جارىم اي ىشىندە ايگىلى يد كاح مەشىتىنە سوقپاۋى مۇمكىن ەمەس. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، شەتتەن كەلگەن بارلىق كوپەستەر، ساياحاتشىلار بۇل مەشىتتە جۇما نامازعا جيىلعان.
قالانى ارالاپ كەلەمىز. «كەلەسى نىسانعا بەت الدىق» دەپ حابارلادى قىتايلىق ارىپتەستەرىمىز. قاسىمىزدا قىتايلىق جۋرناليستەرمەن بىرگە بىزگە قامقور بولىپ جۇرگەن قاشقار قالاسى باسشىلىعىنىڭ ۇگىت- ناسيحات ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى احمەتجان جەر- سۋدىڭ تاريحىمەن دامىلسىز تانىستىرىپ كەلەدى. ءوزى وتە پىسىق. باعانادان بەرى شوقان تۋرالى ايتىپ كەلە جاتقانىمىزدى ەستىگەن ول: «اتالارىڭنىڭ باسقان جەرلەرىن تاپتىڭدار ما؟» دەپ سۇراپ قويادى. ءبىز باس يزەدىك. «ەندىگى باراتىن جەرىمىز دە بەلگىلى ورىن. سەندەردىڭ شوقاندارىڭ سول تۇستا بولعانىنا كۇمان جوق» دەدى ول.
سويتسەك، كەلەسى ايالدامامىز ەسكى قالا ەكەن. بايىرعى قاشقاردىڭ تاريحي- مادەني مۇرا رەتىندە ساقتالىپ قالعان ءبىر بولىگى. ءبىز وندا جەتكەنشە اسىقتىق. اۆتوبۋس تىزگىنشىسى جۇيتكىپ وتىرىپ، كوپ ۇزاماي كونە قاشقارعا دا جەتكىزدى!
عيبراتى زور گاوتاي
مەن قاشقاردىڭ اۋەلدەن كوز الدىما ەلەستەتكەن باعزى بەينەسىن كورىپ تۇرمىن. ساز بالشىقتان جاسالعان ۇيلەردەن قۇرالعان شاعىن قالاشىق گاوتاي دەپ اتالادى. ارى كەتسە، ءۇش جاياۋ ادام سىياتىن تار كوشەلەر. تەك اعاش پەن توپىراقتان جاسالعان، ءبىر- ءبىرىنىڭ ۇستىنە جاپسارلاستىرا سالىنعان مىجىرايعان قيسىق ۇيلەر. ناعىز ورتا عاسىردىڭ ساۋلەتى. بەينە ءبىر ون عاسىرعا شەگىنگەندەي كۇي كەشەسىڭ. الايدا وسى ۇيلەردىڭ تاريحى تەك V- VI عاسىردان ارىگە بارمايدى ەكەن. الدىمەن بۇل تەك تۋريستىك نىسان با ەكەن دەپ ويلادىم. ويتكەنى اينالا تولى اڭ- تاڭ بولىپ، فوتواپپاراتتارىن جارق- جۇرق ەتكىزىپ، سۋرەتكە تارتىپ جاتقان كىسىلەر.
قالاشىققا كىرۋ دە اقىلى ەكەن. ادامنىڭ جاس شاماسىنا قاراي ءبىر بيلەت 15 - 30 يۋان (شامامەن 450 - 900 تەڭگە) بولادى. قالاشىق ىشىنە كىرگەندە ءبىلدىم، مۇندا تۇراقتى تۇرعىندار دا بارشىلىق ەكەن. جالپى كولەمى ون گەكتاردى الىپ جاتقان ەلدى مەكەندە ءتورت مىڭعا جۋىق جان تۇرادى. شامامەن 600 گە جۋىق شاڭىراق بار. كادىمگىدەي عۇمىر كەشىپ جاتىر. ولاردىڭ تۇرمىسى جايىندا بىلەيىن دەگەن نيەتپەن ءابىلمامىت دەگەن شاھار تۇرعىنىن اڭگىمەگە تارتتىم.
ءابىلمامىت - ءبىر ۇل، ءبىر قىزدىڭ اكەسى. تۋعاننان بەرى وسى سازبالشىقتى شاھاردى مەكەندەيدى. جاسى قىرىقتىڭ شاماسىندا. ۇل- قىزى قالاداعى مەكتەپكە بارادى. كەيدە ءوزى ەرتىپ اپارادى، كەيدە اۆتوبۋسپەن قاتىنايدى. ۇيلەرىنە ەلەكتر جەلىسى جۇرگىزىلگەن. ال گازدى سىرتتان ساتىپ اكەلەدى. ءوزى تاستان اشەكەي بۇيىمدارىن جاساپ، ساۋدالايدى. كەيدە سىرتتان كەلگەن تۋريستەردى ۇيىندە بىرنەشە كۇن قوناق قىلىپ، سول قىزمەتى ءۇشىن ءتيىستى پۇلىن الىپ، ءناپاقا تابادى.
شەتەلدەن كەلگەندەر بۇرىنعى ءداۋىردىڭ رۋحىن سەزىنۋ ءۇشىن قارجى- قاراجات بەرۋدەن ايانىپ قالمايتىن كورىنەدى. ءوزى ەشقاشان بۇل جەردەن كوشكىسى كەلمەيدى. ۇكىمەتتىڭ وكىلدەرى تالاي مارتە كەلىپ، مۇنىڭ قونىسىن قوماقتى قارجىعا ساتىپ الۋ جونىندە ۇسىنىس ايتقان- دى. «بۇل - مەنىڭ اتا- بابامنىڭ جەرى، ءوزىمنىڭ كىندىك قانىم تامعان، ءوسىپ- ونگەن مەكەنىم، ەشكىمگە دە قيمايمىن» دەيدى ول. ايتسە دە، بالالارىنىڭ قالادا تۇرعانىن، زامانعا ساي عۇمىر كەشكەنىن قالايدى.
ابىلمامىتپەن اڭگىمەلەسىپ بولىپ تاعى دا بىرنەشە تۇرعىنمەن تىلدەستىك. بارلىعىنىڭ دا ايتارى بىركەلكى. اتا- باباسىنىڭ مۇرا ەتكەن مەكەنىنەن اجىراعىسى كەلمەيدى. بۇل شاھار تۇرعىندارىنىڭ باسقا الەممەن بايلانىسى جوق سەكىلدى. قالاشىققا كىرىپ- شىعىپ جاتقان جەرگىلىكتى جۇرتتى كورمەيسىڭ. ءبارى دە ءوز مەكەنىندە مۇمكىندىگىنشە تىرشىلىك ەتىپ، تىرىسىپ باعۋدا. شاھار ىشىندەگى كاسىپكە بەيىمدەرى ۇيلەرىنىڭ ءبىر بولىكتەرىن قوناقۇي سەكىلدى قىپ وڭدەپ، جەكە مەيمانحانا اشىپ قويىپتى. ول بولمەلەردىڭ قۇنى ابىلمامىتتىكىنەن جوعارى. ەسەسىنە قىزمەتى دە ساپالى.
بىرنەشە عاسىر بويى گاوتاي قالاشىعى كوزەشىلەر مەن كوركەم ويۋ شەبەرلەرىنىڭ مەكەنى بولعان ەكەن. ەجەلگى زاماندا بۇل جەردەن قىش بۇيىمدار ساتىپ الۋ ءۇشىن تالاي كوپەس الىستان ارنايى ات تەرلەتىپ كەلگەن دەيدى. سوندىقتان مۇندا اتاكاسىپتى ءالى كۇنگە دەيىن جالعاپ كەلە جاتقاندار جەتەرلىك. قىش بۇيىمدارى بۇل مەكەندە قازىرگى كۇنى دە ەڭ ءوتىمدى تاۋارعا ۇقسايدى. گاوتايعا كەلگەن ءۇش ءتۋريستىڭ كەمىندە بىرەۋى قىشتان جاسالعان بۇيىم الىپ قايتادى. بۇل سان عاسىر بويى كوزەشىلىك ونەرىمەن اتى شىققان مەكەن بولسا، قاشقاردا جاتقان جارتى جىل ىشىندە كونەنى قادىرلەيتىن شوقان كوكەمىز وسى جەردى دە باسقان بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجاممەن گاوتايدى اسىقپاي ارالاپ شىقتىق.
قاۋىپتى ءارى قوناقجاي
قاشقار قالاسىنان سوڭعى نىسانىمىز وسى قالاشىق بولدى. كەشكى اسىمىزدى ءىشىپ الىپ، قوناقۇيگە كەلىپ، بولمەلەرىمىزگە تارقاستىق. سول ساتتە قىتايلىق ارىپتەستەرىمىز تۇندە دالاعا شىقپاۋىمىزدى قايتا- قايتا ءوتىنىپ، اماندىقتان ارتىق ەشتەڭە جوق ەكەندىگىن ەسكەرتىپ جاتتى. قاشقار قالاسىندا كەيىنگى جىلداردا بولعان بىرنەشە لاڭكەستىك ارەكەتتەن كەيىن ورتالىقتا تۇراتىن قىتايلار بۇل مەكەندى اسا قاۋىپتى دەپ سانايدى.
بارما دەگەن جەرگە ادەيى بارعىڭ كەلىپ تۇراتىن ادەت بارىمىزگە ءتان ەمەس پە؟ ! جاتار الدىندا كەشكى سەرۋەنگە شىعۋدى ۇردىسكە اينالدىرعان مۇراتبەك ەكەۋمىز بۇل جولى دا داعدىمىزدان جاڭىلمادىق.
تاۋەكەل دەپ «قاۋىپتى» قاشقاردى جاياۋ ارالاپ كورۋگە بەل بۋدىق. شىنجاڭعا سان مارتە بارىپ، بوي ۇيرەتكەندىكتەن بە، ەشبىر ۇرەيسىز كەشكى شاھاردى ەمىن- ەركىن شارلاپ شىقتىق. جۇرت ايتقانداي قاۋىپتى بايقامادىق. قاس قارايعاننان باستاپ كوشەدە ايەل اتاۋلىنى كورمەيدى ەكەنسىڭ. كۇندىز موتوروللەرگە ءمىنىپ الىپ جۇيتكىپ جۇرگەن بيكەشتەردىڭ بىردە- بىرەۋى جوق. قاشقاردا كەشكى مەزگىلدە جالپى ادام اتاۋلى از بولاتىن سياقتى. كوشەدە نەگىزىنەن ساقشى نەمەسە قوعامدىق ءتارتىپ قىزمەتكەرلەرى عانا جۇرەدى. ال كەشكە قىدىرعىسى كەلگەندەر قانداي دا ءبىر مەكەمەنىڭ ىشىندە جينالادى ەكەن.
كۇنى بويى ءشوپ- شالام جەگەن ەكى قازاق قارنىمىز اشا باستاعان سوڭ ەت ىزدەپ، جاقىن ماڭايدان ءبىر كاۋاپحانا تاۋىپ الدىق. كىرىپ كەلسەك، ءىشى تولعان ۇيعىر ەكەن. شاعىن كاۋاپحانانىڭ ىشىندەگى ابىر- دابىر اڭگىمە لەزدە باسىلىپ قالدى. بارشانىڭ كوزى - بىزدە. ادەپ ساقتاپ: «اسسالاۋماعالەيكۋم، اداشلار! كاۋاپ بار ما؟» دەدىك. «بار! كەل، وتىرىڭ!» دەپ بىرەۋى ورىن بوساتتى، ەكىنشى - بىرەۋى تاندىر نانىن ۇسىنىپ، ءبىزدى ورتاعا الدى. اماندىق- ساۋلىق سۇراسىپ، ۇيعىر اعايىندارمەن تەز ءتىل تابىسىپ كەتتىك.
شاھار جۇرتى ءوزىمىز سياقتى قوناقجاي ەكەن. شوقان اتامىز جولساپار كۇندەلىگىندە: «قاشقارلىقتار مەيىرمان ءارى باۋىرمال، جارقىن مىنەزدى، ەڭبەكقور جانە مەيلىنشە سىپايىگەر حالىق» دەپ بەكەر جازباپتى. عالىم بۇلاردىڭ ويىن- ساۋىقتارى ءبيسىز وتپەيتىنى تۋرالى دا ايتىپ ەدى. اينا- قاتەسىز بەينەلەپتى. بۇگىنگى قاشقارلىقتار ءبىزدىڭ قازاق ەكەنىمىزدى تانىپ، قازاقستان تۋرالى سۇراپ، وزدەرىنىڭ ءومىرى، تۇرمىس- تىرشىلىگى جايىندا ايتىپ، بىرەر ساعات اڭگىمە- دۇكەن قۇرىپ، جايدارى كۇيدە وتىردىق. سوڭىنا قاراي ولار قازاقستانداعى قانداستارىنا، قازاق حالقىنا سالەم ايتىپ، ءبىر تيىن اقى الماي شىعارىپ سالدى. ءبىز سول كەشتە قوناق- ۇيگە ەرەكشە كوڭىلدى قايتتىق.
سول جولعى ساپار ەرەكشە ەسىمدە قالدى. ون كۇن ىشىندە شىنجاڭنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن، باتىسى مەن شىعىسىن ارالاپ، قورجىنىمىزدى ءبىراز دۇنيەگە تولتىردىق. جۇرتتىڭ اياعى جەتە بەرمەيتىن تاريحي جەرلەردى ارالادىق. ءالى كۇنگە دەيىن بۇرىنعىشا كوشىپ- قونىپ، اتا سالتقا ساي ءومىر سۇرەتىن، سونداي كۇيدە بولا تۇرا، بۇگىنگى زامانمەن قاتار قادام باسىپ كەلە جاتقان قانداستارىمىزدىڭ ومىرىمەن تانىستىق. جايلاۋدا ءجۇرىپ، كۇن باتارەياسىنىڭ كومەگىمەن كيىز ءۇي ىشىندە تەلەديدار تاماشالايتىن قازاقتاردى دا كوردىك. قىتايداعى ماناسشى ءجۇسىپ ماماي سەكىلدى اتاقتى تۇلعالارمەن سۇحبات قۇردىق. ءبارىبىر وسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن ولجامىز قاشقار ساپارى بولدى. باسقا ەلدىڭ تىلشىلەرى بۇل قالانى كەزەكتى ءبىر نىسان رەتىندە عانا ءبىر شولىپ ءوتتى. ال ءبىز بولساق، قاشقاردا وتكىزگەن ءاربىر ءساتتى ەستە قالدىرۋعا تىرىستىق. ۇلى شوقان توپىراعىن باسقان دالاعا، عۇلاما عالىم قاقپاسىن اشقان قالاعا ىنتازار كوڭىلمەن زەر سالدىق. شەجىرەلى شاھارداعى ءار قادامىمىزدى اتتاعان سايىن ءدال وسى تۇسقا ايگىلى اتامىز ايالداعان شىعار- اۋ دەپ ويلادىق.
بۇل وڭىردەگى ادەپتەن اسپايتىن قىز- قىز قىرقىننىڭ ءبارى شوقان كوكەم پورترەتىن كەسكىندەگەن «قاشقارلىق كەلىنشەكتىڭ» بۇگىنگى يبالى سىڭلىلەرى سەكىلدى كورىنىپ كەتتى.
داۋرەن وماروۆ، «ايقىننىڭ» قىتايداعى ءتىلشىسى،
بەيجىڭ - ءۇرىمجى - قاشقار - بەيجىڭ